معرفت فرهنگی اجتماعی

سال اول، شماره چهارم، پاییز 1389، صفحه 179 ـ 200

Ma'rifat-i Farhangi Ejtemaii, Vol.1. No.4, Fall 2010

غلامرضا پرهیزکار*

چکیده

بودریار که در آثار اولیه خود در مرحله گذار از مارکسیسم قرار دارد، توصیف روشن و کارآمدی از جامعه مصرفی به عنوان ویژگی مهم سرمایه داری جدید ارائه می دهد. او پس از مجهز شدن به مفاهیم و نظریات مربوط به تکنولوژی و جامعه مصرفی و با آغاز عصر اطلاعات، به سراغ آن می آید تا آن را در ارتباط با مفاهیم پیشین تحلیل کند و نتیجه ترکیب عملی تکنولوژی، جامعه مصرفی و عصر اطلاعات، او را به مشاهده جامعه جدیدی می کشاند که عده ای آن را پُست مدرن نامیده اند. بودریار الگوی کامل این جامعه را آمریکا می داند و تلاش می کند به کمک مفهوم مهم خود، یعنی حاد واقعیت و نیز توجهش به تکنولوژی های جدید، رسانه ها و توده به توصیف وضع جدید پیش آمده یا در حال وقوع بپردازد. این مقاله، ضمن نگاهی توصیفی به سیر تحول اندیشه بودریار، به مفهوم کلیدی اندیشه او یعنی حاد- واقعیت پرداخته، سپس به تصویری که وی از رسانه و فرو پاشی معنی و زایل شدن امر اجتماعی و نهایتاً شکل گیری توده بر اساس مفهوم حاد- واقعیت ارائه می دهد، توجه شده است. سرانجام، بارویکردی انتقادی برخی دیدگاه های وی مورد بازخوانی قرار گرفته است.

کلید واژه ها: جامعه مصرفی، حاد واقعی، رسانه، معنی، توده.

مقدمه

ژان بودریار1 به عنوان یکی از شخصیت های پست مدرنیسم، با مارکسیسم شروع کرد. تجربه وی از شورش ماه مه 1968 فرانسه زمینه خوبی برای احساس نیاز به تجدید نظر در دستاوردهای مارکسیسم برایش فراهم ساخت. هرچند در آن دوره، آغاز با مارکس، انتقاد ازمارکس و عبور از او به یک مد تبدیل شده بود2 همچون همان مراسم آیینی بلوغ برای نوجوانان برخی قبایل که اینک افراد اندیشمند برای اثبات توانایی علمی خود، باید عبور از مارکس را به دیگران نشان دهند. اندیشه ها و نوشته های بودریار حتی در آخرین آثارش نیز به نوعی متأثر از مارکسیسم باقی ماند؛ بدین گونه که مفاهیمی ضد مارکسیستی ارائه کرد. توجه به شیوه مصرف (نشانه ها) به جای شیوه تولید، عرضه تصویری جدید از توده، جدایی توده از روشنفکران و عدم امکان نفوذ در توده ها و مهیا سازی آنها برای انقلاب و...، از جمله توجهات ضد مارکسیستی وی می باشد. دیدگاه های بودریار را می توان خوانشی مارکسیستی مربوط به ما بعد دوران صنعتی و عصر اطلاعات به حساب آورد. بودریار برای این خوانش جدید از ساختارگرایی و نشانه شناسی و همچنین دیدگاه های مک لوهان استفاده کرد. سلطه رمزگان بر زندگی بشر، از کلیدی ترین ابزارهای مفهومی مورد توجه بودریار است. شاید روشن ترین شاخصه دوران پست مدرن از منظر بودریار را باید همین ویژگی رمز گونگی آن قلمداد کرد. البته بودریار از واژه پست مدرن کمتر استفاده کرده است.

انتقال به جامعه مصرفی

صنعتی شدن با افزایش تولید همراه گردید و تکنولوژی امکان تولیدات گسترده و یکسان را فراهم کرد. در آن زمان، اصل تولید به مسئله جدیدی تبدیل شد و تمام تلاش ها صرف حل همین مسئله می گردید. تقاضای بازار در اولویت دوم قرار داشت. در این دوره، شیوه تولید که مورد توجه مارکس نیز قرار گرفت، اولویت و مسئله نخست نظام سرمایه داری به حساب می آمد. اما با رشد صنعت و افزایش تولیدات، ایجاد تقاضا برای کالاهای تولیدی به امری مهم بدل گردید. اگر مصرف کننده ای نباشد، جامعه صنعتی در خطر اضمحلال خواهد بود. در این وضعیت، تولید تقاضا به جای تولید کالا به مسئله اول تبدیل گردید3 تلاش ها برای رفع این مشکل، که اتفاقاً با موفقیت نیز همراه بود، به ایجاد جامعه مصرفی انجامید. انسان هایی به وجود آمدند که مصرف کردن به اولویت نخست آنان تبدیل گردید. در شرایط جدید توجه به شیوه تولید برای فهم نظام مبتنی بر سرمایه کافی نیست و به جای شیوه تولید، باید به شیوه مصرف پرداخت. از این رو، بودریار جامعه مصرفی و اقتضاءات آن را مورد توجه قرار داد. وی در چند کتاب نخست خود، همچون «نظام ابژه ها»، «جامعه مصرفی» و «آیینه تولید» و به کمک نظریات نشانه شناختی، ایده جدید خود را مطرح ساخت تا در آینده دیدگاه های پُست مدرنی خود را بر پایه آن استوار سازد4

تبارشناسی ارزشی اشیاء

برای فهم اندیشه بودریار، توجه به دسته بندی تاریخی وی از اشیاء، بر اساس نوع ارزشی که یافته اند، مفید خواهد بود. وی در تبار شناسی خود از اشیاء، چهار یا پنج گونه ارزش را به اشیاء در دوره های مختلف تاریخی نسبت می دهد. دو گونه اول را مارکس مطرح کرده بود و گونه سوم را از موس و باتای گرفت و گونه چهارم و پنجم را متأثر از نشانه شناسی و نیز متأثر از تحولات تکنولوژیکی و فرهنگی جدید مطرح نمود و آنها را به دوره های مختلف تاریخی نسبت داد. پنج نوع ارزشی که بودریار برای اشیاء بر می شمارد عبارتند از:

الف. ارزش مصرفی: ارزش مصرفی معادل فایده ای است که یک شئ دارد و نیازهای معینی را ارضا می کند. شئ در منطق فایده به ابزار تبدیل می شود.

ب. ارزش مبادله ای: ارزش مبادله ای یک محصول، ارزش بازاری آن است که با قیمت اندازه گیری می شود. شئ دارای ارزش مبادله ای همان شئ کالایی شده مارکس است. شئ در منطق بازار به کالا تبدیل می شود.

ج. ارزش نمادین: در ارزش نمادین فایده شئ یا قیمت آن موضوعیت ندارد و اهمیتی درجه دوم می یابد. آن چه مهم است نقش نمادینی است که ایفا می کند. برای مثال، حلقه ازدواج بیانگر یک رابطه دو سویه بین دو شخص است. در منطق هدیه شئ به یک نماد تبدیل می شود.

د. ارزش نشانه ای: در ارزش نشانه ای که متأثر از ساختارگرایی و نشانه شناسی است، هیچ شئی جدا از دیگر اشیاء وجود ندارد. این نکته که اشیاء با هم متفاوتند؛ در فهم آنها نقشی تعیین کننده دارد. همین بعد تمایز یافتگی و متفاوت بودگی اشیاء باعث شده تا در جامعه مصرفی جدید، نقشی دیگر بر عهده گیرند. اشیاء به دلیل تفاوت هایشان مثلاً تفاوت ناشی از مارک، درجات ارزشی متفاوتی می یابند. این درجات متفاوت ارزشی به افراد استفاده کننده از آن اشیاء منتقل می شود. به بیان دیگر، اشیاء به افراد واجد آنها منزلت های خاص اجتماعی می دهند. به طوری که این ویژگی بر اصل فایده آنها و ارزش مصرفی شان تقدم می یابد. در یک جامعه مصرفی، اشیاء صرفاً مصرف نمی شوند. آنها بیش از آن که برای ارضاء یک نیاز تولید شوند، برای دلالت بر یک منزلت اجتماعی تولید می شوند. بنابر این، در یک جامعه مصرفی و در منطق تفاوت اشیاء به نشانه تبدیل می شوند.

ه‍ . ارزش رمزی: ارزش رمزی را می توان به عنوان نوع پنجم و مهم ترین نوع ارزشی به حساب آورد که بودریار برای اشیاء و ابژه ها در نظر می گیرد و آن را در «مبادله نمادین و مرگ» مطرح می سازد. وی معتقد است این نوع ارزش در دوران معاصر- که به پست مدرن معروف شده- سلطه یافته است. دوران رمز، دوران نشانه را که برای مشخص ساختن تمایز میان افراد و مشخص ساختن آنان بود پشت سر می گذارد. ویژگی دوران جدید در این نکته نهفته است که رمزها می توانند از واقعیات تمایز یابند و مستقل از آنها به حیات خود ادامه دهند.5 این امر، همان نقطه محوری است که دیدگاه های بودریار بر پایه آن می چرخد و به زعم او همین امر، نقطه عطفی در زندگی بشر امروزی به حساب می آید. توضیح بیشتر در ادامه خواهد آمد.

حاد ـ واقعیت

حادّ واقعیت ترجمه اصطلاح (hyper- reality) است که از سوی بودریار به کار رفته است. این اصطلاح را به چند گونه به فارسی ترجمه کرده اند. فرا واقعیت، فزون واقعیت و حاد واقعیت از نمونه ترجمه های آن است. در این میان، احتمالاً حاد واقعی یا واقعیت تشدید یافته با مراد بودریار سازگاری بیشتری داشته باشد. با توجه به عبارت های مختلف بودریار می توان گفت: او حاد واقعی را امری به غایت شبیه امر واقعی، بلکه عین امر واقعی و تسخیر کننده جایگاه آن می داند. به طوری که حاد واقعی غیاب و نبود امر واقعی را پنهان می سازد. کسی متوجه این جا به جایی و این پنهان کاری نیست. در این حالت، حاد واقعی، واقعی تر از امر واقعی می شود. به بیان دیگر، چنان ماهرانه جایش را اشغال می کند که واقعی تر از خود آن جلوه گری می نماید. البته حاد واقعی، نه تنها جای امر واقعی را می گیرد، بلکه هیچ ربطی هم بدان ندارد؛ یعنی رونوشتی از امر واقعی نیست. بدل ظریف و واقع نمای آن نمی باشد. حاد واقعی به چیزی ورای خود ارجاع نمی یابد و امری خود بنیان است.

نکته اساسی در طرح مفهوم حاد واقعی از سوی بودریار، رابطه و نسبتی است که وی میان واقعیت و بدل های آن، که به وسیله بشر و به مدد تکنولوژی ساخته شده است، برقرار می سازد. در واقع، بودریار در این جا نیز به نوعی تبارشناسی در خصوص بدل های امر واقعی دست می زند. وی در ابتدا متأثر از فوکو بود. در همین تبارشناسی وقتی به مرحله حاد واقعی پا می گذارد، جایی که -در برداشت بسیاری، دست از واقعیت می شوید- از فوکو جدا می شود. همانطور که پیش از آن از مارکس جدا شده بود.6 وی در یک تقسیم بندی، سه نوع بدل یا وانموده از واقعیت را، که به تدریج ارتباط خود را با واقعیت منقطع می سازند، مطرح می کند. به طوری که در مرحله پایانی به کلی از واقعیت جدا می شود و راهی جداگانه و مستقل می پیماید. وی در « مبادله نمادین و مرگ» و در ذیل عنوان نظم وانموده ها، سه نوع یا سه سطح نظم برای وانموده ها بر می شمارد.

الف. جعل: که مربوط به دوره رنسانس و آغاز انقلاب صنعتی است. این نظم در سطح قانون طبیعی ارزش یا همان ارزش مصرفی عمل می کند.

ب. تولید: این نظم در دوران صنعتی سلطه داشت و در سطح قانون بازاری ارزش عمل می کند.

ج) وانمایی: این نظم مربوط به دوران کنونی است و در سطح قانون ساختاری ارزش، که رمزها سلطه می رانند، عمل می کند7

در سطح اول، به راحتی می توان نسخه بدلی را از واقعیت تشخیص داد. در سطح دوم، هرچند مرزهای بین بدل و واقعیت محو می شوند، اما هنوز واقعیت وجود دارد. در سطح سوم، که مختص جهان پست مدرن است، دیگر تقابلی بین بدل و واقعیت وجود ندارد. در چنین حالتی، بدل جایگزین واقعیت می شود. به عبارت دیگر، فقط فرا واقعیت وجود دارد... فرا واقعیت نتیجه کاربرد تکنولوژی های پیشرفته و رمزگزاری هاست. رمزها امکان باز تولید پدیده ها را همزمان با نادیده گرفتن واقعیت فراهم می کنند.8

بودریار در وانموده ها شمایل و بت را مثالی برای وانموده می آورد که جای خدای واقعی را می گیرند و گویی همین ها اصلند و خدایی وجود ندارد. وی خروش شمایل شکنان برای از میان بردن تصاویر را ناشی از درکشان از قدرت متعالی وانموده ها می داند که چنین قدرتی می تواند خداوند را از آگاهی انسان ها پاک نماید.9

وی در ادامه همین نوشتار، مراحل زنجیرواری را که تصویر پشت سر می گذارد تا به حاد واقعی برسد این گونه بر می شمارد:

الف. تصویر بازتابی از واقعیتی ابتدایی است. ب. تصویر واقعیتی ابتدایی را می پوشاند و تحریف می کند. ج. تصویر غیاب واقعیتی ابتدایی را می پوشاند. د. تصویر هیچ گونه مناسبتی با هیچ واقعیتی ندارد و وانموده ای ناب از خودش است.

در مرحله اول، تصویر جلوه ای نیک است و بازنمایی در اینجا متعلق به نظام عشاء ربانی است. در مرحله دوم، تصویر جلوه ای است اهریمنی و متعلق به نظام پلیدی. و در مرحله سوم، تصویر خود را به منزله یک جلوه می نمایاند و متعلق به نظام جادوگری است. اما در مرحله پایانی، تصویر دیگر به هیچ رو از آن نظام جلوه ها نیست، بلکه به نظام وانمودن تعلق دارد. ورود به عرصه ای که گستره نشانه ها به جای آن که چیزی را پنهان کند. هیچ را پنهان می کند. در واقع ورود به عصر وانموده ها است؛ عصری که در آن درست را از نادرست و امر واقعی را از إحیاء مصنوعی آن نمی توان باز شناخت.10 و این به دلیل جدایی رمزگان و دال ها از واقعیت ها و مدلول های خود است. رمزگان می توانند مستقل از واقعیات و با تکیه بر یکدیگر به حیات خود ادامه دهند و به بازتولید دست بزنند، بدون آنکه نیازی به امر واقعی داشته باشند. رمزگان به شبیه سازی واقعیت رو می آورند و در مراحلی بر واقعیت نیز پیشی می گیرند و با حضور همه جایی و با وجود واقعیت گون خود، عرصه را بر امر واقعی تنگ می سازند. سر انجام، این حاد واقعی است که وجود و حضور دارد و نه امر واقعی.

دنیایی که بودریار برای خود ساخته یا معتقد است در خارج شاهد پیدایش و حضور آن است، دنیایی است که به کمک رمزگان و تکنولوژی، بویژه تکنولوژی رسانه ای ساخته و پرداخته شده است. در واقع، منشأ اصلی خلق حاد واقعیت را رسانه و سلطه رمزها می داند. در عین حال، عرصه حضور حاد واقعی را صرفاً در صفحه و شبکه نمی بیند، بلکه همه زندگی را اعم از اقتصاد، سیاست، اجتماع و ... متأثر و مملو از حادهای واقعی می یابد. گزارشگر تلویزیونی که صحنه آرام پس از آشوب خیابانی را نشان می دهد، اما می گوید: بیم آن می رود که شبانه آشوب از سر گرفته شود. در این صورت، آیا آشوب گران به دلیل همین جملات، آن پیش گویی را محقق نمی سازند؟ یا رأی دادن در انتخابات، ناشی از تبلیغات و سیاست سطحی است یا نتیجه سیاست واقعی؟ آیا امروزه غذا، فقط غذا است یا با سبک زندگی، که حاصل عمل رسانه ای است، پیوند خورده است. در این گونه موارد، مرز میان امر واقعی و حاد واقعی از بین رفته است و واقعیت بر طبق رمزها ساخته می شوند؛ رمزهایی که در سیاست، در آموزش و پرورش، صنعت، زندان، معماری، کالاهای مصرفی، نظر سنجی ها و غیره ساخته می شوند.11 نکته قابل توجه در این سخن اینکه گلن وارد در ادامه روایت خود از بودریار، به سبک استدلال فوکو می افزاید: به کمک این رمزها و نحوه ساختشان، مردم دسته بندی می شوند و نظم اجتماعی واقعی را می سازند و از این نکته که رمزها سازنده نظم اجتماعی اند، نتیجه می گیرد که رمزها یا حاد واقعی، بر امر واقعی پیشی می گیرند. از سوی دیگر، می گوید تمامی رمزها از این جهت که بر مردم واقعی اثر می گذارند، با واقعیت در تماس هستند.12 بودریار در مثال خود، دربارة صحنه سازی برای یک سرقت مسلحانه، که به برخورد پلیس و ... می انجامد می گوید: وانمودی و تصنعی بودن را از شما نخواهند پذیرفت. در این جا امر وانمودی چنان حقانیت یافته و وجودی چون امر واقعی پیدا نموده که پلیس در برخورد با این صحنه، واقعاً شلیک می کند و ادعای تصنعی بودن از شما پذیرفته نمی شود. در این جا، با یک امر حاد واقعی مواجهه هستیم که به مثابه یک عین واقعی و در ترکیب با واقعی های دیگر قرار گرفته است.13

سرنوشت معنا در رسانه

پیشینه نظرات بودریار درباره رسانه را می توان در نظریات مدرنیستی هنر مشاهده کرد. نظریات مدرنیستی هنر، این احساس را تقویت کرده اند که یک اثر هنری را می توان و باید بر اساس قاعده و اصول خود آن و بدون مراجعه به سایر اشیاء در جهان تجربه کرد. ... آثار هنری به نوعی حضور خود را می تابانند.14 بحثی که امبرتو اکو دربارة تلویزیون جدید دارد نیز در همین راستا قابل ارزیابی است. اکو می گوید: تلویزیون چنان در خود فرو رفته و در مداری بسته به فعالیت مشغول است که کاملاً ارتباط آن با جهان خارج قطع شده است. وی به برنامه هایی مثال می زند که حول خود تلویزیون می چرخد؛ همچون مصاحبه با بازیگران تلویزیونی، مستند تلویزیونی دربارة برنامه های تلویزیونی و غیره. در نظر اکو، اغلب چیزی ارزش خبری می یابد که از آن فیلم برداری شده باشد. جالب و جذاب بودن، نه در آن چیزی است که در تلویزیون ظهور می یابد، بلکه در خود واقعیت ظهور تلویزیونی است. اکو از این طریق به تلویزیون اصالت می دهد و آن را دنیایی در خود فرو رفته و بسته می داند، به طوری که دیگر فضای چندانی برای جهان واقعی باقی نمی ماند. بودریار همین مسیر را ادامه می دهد. اما در آن گامی از اکو فراتر می گذارد.15

مباحث رسانه ای بودریار متأثر از دیدگاه های مک لوهان در خصوص نقش تکنولوژی رسانه ای و این که «رسانه همان پیام است» شکل گرفت. البته وی بر چشم انداز مک لوهان به تکنولوژی رسانه ای نمی ایستد و از آن نیز عبور می کند.

بودریار تعبیر «رسانه همان پیام» است را برای تحلیل مصرف به کار می برد و می گوید: پیامی که رمز گشایی و مصرف می شود، مفهوم آشکار اصوات و تصاویر نیست، بلکه این پیام الگوی مقید کننده ای از تفکیک واقعیت به نشانه هایی متوالی و معادل است. در رسانه همه چیز در چارچوب الگوی مصرف قرار می گیرد. بودریار در توضیح این سخنان می گوید: در رسانه ها شاهد گسستگی نشانه ها و پیام ها از یکدیگر هستیم. رسانه ها انواعی از نشانه ها با پیام های متضاد را در برنامه های خبری، تفریحی، مستند، گزارش ها، فیلم ها، مناظرات سیاسی و غیره و به کمک توانمندی های فنی رسانه ای و به صورت متوالی در کنار هم می چینند. روند کلان این پیام های متوالی، یک تأثیر کلی دارد که ما را به مصرف صِرف می کشاند. با توجه به منفعت احساسی و منحصر به فرد گفتمان مصرف، دیگر گفتمان ها به نفع آن کنار می روند. وضعیت های تأثر آور و وقایع غیر منتظره، که به سرعت و به وفور در اختیار مخاطب گذاشته می شود، به گفتمان کالایی منتقل می شود. ناملایمات از طریق تدوین خنثی می شوند. همین ناملایمات برای مصرف آماده می شوند. حادثه تاریخی با یک نمایش جنجالی کاذب برابری می یابد. بنا براین، پیام تلوزیون تصاویر ارسالی نیست، بلکه روش های جدید ارتباط و درکی است که تحمیل می کند. در این جا، شاهد یک نظام خوانش هستیم که آنچه در آن مهم است، انسجام درونی این نظام خوانش است و حقیقت جهان یا تاریخ آن دیگر مطرح نخواهد بود. در این وضعیت، می توان گفت رسانه خود را به شکل پیام بر مخاطب تحمیل می کند.16 با این توضیحات، می توان گفت ما با رسانه و نشانه های آن سر و کار داریم؛ اما معنی و پیامی که از رسانه دریافت می کنیم، معنی و پیام آن نشانه ها نیست. در این جا، معنا می میرد و ما به یک مصرف کننده نشانه ها که از مصرف آنها لذت می بریم، تبدیل می شویم. برای ما، دیدن صحنه مجروح شدن یک گاو باز اسپانیایی به دست گاو یا کشته شدن افرادی در یک نزاع قبیله ای در آفریقا با دیدن صحنه های یک فیلم جنگی تفاوت چندانی ندارد. بمباران اطلاعاتی رسانه ها، ما را با طیف گسترده ای از مسائل متنوع و امور در واقع مهم مواجه می سازد که با آنها بیگانه ایم یا برای ما مهم نیستند. تبلیغات کلاس کنکور، نزاع در آفریقا، پوشک بچه، سیل در پاکستان، نوسانات بازار بورس در اروپا و موارد دیگر را همگان از تلویزیون می بینند و می شنوند، اما همه نسبت به همه این امور تعلق خاطر ندارند؛ با توجه به مشغله های شان در زندگی روزانه و واقعی و یا آرمان هایشان، ممکن است تنها برخی از اینها برای شان مهم باشد و نه همه آنها و توجه جدی شان ممکن است تنها به بخشی از پیام ها جلب شود و نه همه پیام ها. از این رو، گاه همه پیام های متنوع و مسلسل را در شکل یک پیام بازرگانی و برای لذت بصری آن می بینند و نه برای درک پیام آشکار آن.

در نگاه مک لوهان، رسانه امتداد حواس انسان است. برای مثال، تلویزیون امتداد بصر است؛ یعنی آن چه تا پیش از تلویزیون و به کمک چشمانمان می دیدیم، با حضور تلویزیون گسترش کمی و کیفی می یابد. در واقع، انسان به رشد و سعه وجودی بیشتری می رسد و از طریق رسانه با امر واقعی ارتباط بیشتری برقرار می سازد. چنان که روشن است، نگاه مک لوهان به تکنولوژی های رسانه ای و تلویزیون، نگاهی خوش بینانه و در راستای ارتباط گسترده تر با عالم خارج است. نهایت این که این درک متأثر از رسانه خاصی که مورد استفاده قرار می گیرد، صورت می پذیرد و رنگ و لعاب آن را می گیرد. اما بودریار به دلیل تعریف متفاوتی که از انسان دارد، نه تنها رسانه را عامل توسعه وجودی انسان مدرن نمی داند، بلکه به کلی مخرب آن و سازنده هویتی جدید برای انسان می شمارد؛ انسانی که دیگر در دنیای امور واقعی به سر نمی برد و به الزامات آن تن نمی دهد. رسانه بودریاری، به جای فراهم سازی امکان تماس و مشاهده بیشتر جهان خارجی، انسان را به جهان حادهای واقعی می کشاند و از جهان امور واقعی دور می سازد. در این جهان، جدید، معانی و امور واقعی در زوال می آسایند و حیات و نمّو خود را به رمزها عطا می نمایند. در توضیح مرگ معناها و حیات مستقل رمزها، می توان این نکته را افزود که وقتی انسان ها خُلق و خوی مصرفی به خود می گیرند و اصل مصرف موضوعیت می یابد، مصرف باید به عنوان یک قاعده حیاتی و به هر قیمتی، تحقق حتمی یابد. از سوی دیگر، حجم وسیع رمزگان قابل مصرف نیز بر انسان ها هجوم می آورند. در این حالت، انسان ها با مشکل کوتاه شدگی زمان مواجه می شوند؛ بدین معنا که هضم رمزهای فراوان، متنوع و گاه پیچیده و متعارض و درک درست معانی آنها در بازه زمانی اندکی، که در اختیار انسان ها قرار می گیرد، امکان پذیر نمی باشد، هنوز پیام های سابق جذب نشده، پیام های جدید از راه رسیده است. نتیجه این امر، عقب افتادن از معانی، رها سازی آنها و بسنده کردن به ظاهر رمزها خواهد بود. مثال برای این نوع جدا افتادن مدلول از دال خود، فردی است که متنی را در ابتدا با تأمل و تأنی و برای فهم معنی می خواند، اما وقتی از درک معانی آن متن در می ماند، به تدریج بر سرعت خواندن می افزاید. سرانجام، در یک عمل طوطی وار به مصرف کلمات رو می آورد.

نکته مذکور می تواند دلیلی دیگر بر این سخن بودریار باشد که ما در دنیایی به سر می بریم که در آن، اطلاعاتی هر چه بیشتر و معانی هر چه کم تر وجود دارد.17 فرضیه بودریار این است که اطلاعات همبستگی الزامی و اکیدی با دلالت دارد. بدین نحو که اطلاعات مستقیماً مخرب معنا و دلالت بوده یا آن که آن را خنثی می سازد.18

بودریار مدعای خود را به گونه ای دیگر نیز پی می گیرد. وی در بحث های خود به کثرت دال ها و تسلسل آنها می پردازد. نتیجه این کثرت و تسلسل آن است که دال ها در یک گردش پایان ناپذیر و در یک حرکت دوری هر یک به دیگری اشاره خواهد داشت و هر یک اعتبار خود را از دیگری و با تکیه بر دالی دیگر به دست می آورد. نتیجه این حرکت دوری فراموشی مدلول و معنا و بازی خوردن در جهان دال ها خواهد بود.19 وی منکر وقوع جنگ خلیج فارس شد و آن را صرفاً نمایشی رسانه ای دانست. از جمله استدلال های بودریار برای این ادعا آن بود که اطلاعات ما از وقوع این جنگ از طریق شبکه سی ان ان بود که 24 ساعته به پخش اخبار جنگ مبادرت می ورزید و استناد اخبار و گزارش هایش به خبرنگاران و گزارشگران خود و خبر و گزارش های پیشینش بود؛ یعنی ما صرفاً با مجموعه ای از دال ها مواجه بودیم که در یک حرکت دوری از یکدیگر کسب اعتبار می کردند.

بودریار در استدلالی دیگر به مسئله پیش گویی صادق در رسانه و تبلیغات می پردازد. پیش گویی صادق آن نوع پیش گویی است که به صرف گفته شدن حتماً محقق خواهد شد. همچون برخی شایعات، مثل کمیاب شدن کالایی در بازار در آینده نزدیک، که به صرف شیوع یافتن آن در جامعه آن شایعه تحقق می یابد. بودریار در استدلال خود می گوید: تبلیغات در کار خود به دروغ متوسل نمی شود و اصلاً کاری به صدق و کذب و حقیقت و خطا ندارند. منطق عملگری آن ورای حقیقت و خطا است که مربوط به امر واقعی است. هنر تبلیغات چی ها در این است که طوری حرف می زنند که نه راست است و نه دروغ، نه درست است و نه خطا. تبلیغات به هیچ حقیقت پیشینی اشاره نمی کند، بلکه با ایجاد امید و علاقه نسبت به یک امر آن را به وجود می آورد؛ به این نحو که کالا را به یک شبه واقعه ای تبدیل می سازد که با حمایت مصرف کننده از گفتمان آن، به رویداد واقعی زندگی روزمره تبدیل می شود.20

با این بیان روشن می شود که رسانه با منطق خاص خود، که ورای حقیقت و خطا است و هر دو مربوط به امر واقع است، محصولات خاص خود را تولید و زندگی خارجی را بر اساس آن شکل و نظم می دهد و با سلطه هر چه بیشتر رسانه، دیگر جایی برای امر واقعی نخواهد ماند. رسانه همه امور را می سازد؛ اموری که ماهیتاً حاد واقعی اند و نه واقعی.

زوال امر اجتماعی و شکل گیری توده

در واقع، وقتی دال ها از معانی خود پیشی می گیرند و بین این دو فاصله می افتد، بین مردم و معانی جدایی افتاده است. زمانی، معانی در قالب اندیشه ها و ایدئولوژی ها ساخته می شد و از طریق رسانه ها و غیره به مردم انتقال می یافت و آنان نیز با پذیرش آن به مرحله اجتماعی شدن بر اساس ارزش ها و باورهای جدید نائل می آمدند. از این طریق، امر اجتماعی به معنای اعم آن، همچون امر سیاسی، فرهنگی، پزشکی و ... شکل می گرفت. دو قرن برای تعریف امر اجتماعی و اجتماعی سازی توده ها تلاش شد. اما نکته این جاست که منطق پیش روی این امر اجتماعی، که با پشتوانه سرمایه انجام می گرفت، آن را به سمت نابودی کشاند. امروزه آن قدر رمزگان مورد نیاز برای اجتماعی کردن گستردگی، پیچیدگی و قدرت یافته و آن قدر معانی، که زمانی به زحمت تولید می شد، به وفور تولید و عرضه می گردد که مردم را به جدایی و زدگی از معنا کشانده و به منگی و گیچی رسانده است. مردم همه رمزگان را می گیرند. اما با معانی آن ارتباط برقرار نمی کنند. در این فرایند، دیگر اجتماعی شدن رخ نمی دهد و امر اجتماعی معنا و مفهوم خود را از دست می دهد. از این پس، شاهد زوال امر اجتماعی خواهیم بود.

توضیح آن که، در گذشته قدرت صرفاً معنا را تولید می کرد و تقاضا خود در پی می آمد. بدین ترتیب، قدرت بر اوضاع مسلط می شد. چنان که انقلاب ها با تولید معانی فزون تر رخ می داد. اما امروزه معنا در ابعادی هر چه گسترده تر تولید می شود، لکن تقاضا برای آن رو به کاهش گذاشته است. در شرایط جدید، تولید تقاضا برای معنا به دغدغه اصلی نظام مبدل شده است. این در حالی است که همة انرژی نظام نیز برای حل این مشکل ناکافی است. توده همه انرژی اجتماعی و هر نوع معنا و نشانه ای را به خود جذب می کند، اما دیگر آن را منکسر نمی سازد. معانی و نشانه ها را صرفاً هضم می کند. توده هیچگاه مشارکت نمی کند. توده به رغم اجتماعی سازی، که پشت سر گذاشته و اطلاعاتی که تسلیمش می شود، نمی گوید که حقیقت نزد چپ است یا راست، نه انقلاب را ترجیح می دهد و نه سرکوب را. توده حقیقت و خردی ندارد. توده وجدان و ناخودآگاهی ندارد.21

راهبرد قدرت در گذشته مبتنی بر کناره گیری و بی اعتنایی توده ها بود. اما قدرت جدید، که مبتنی بر مشارکت و دمکراسی شکل گرفته است، سکون و انفعالی را در دامان خود پرورانده است که به نشانه مرگ این قدرت بدل شده است.22 بودریار در جایی دیگر به ماهیت تبلیغات سیاسی اشاره می کند و اصلاح و واقع نما ساختن این تبلیغات را به دلیل محدویت زمانی رسانه و الزام گزینشی عمل کردن رسانه ناممکن می داند و هر تلاشی برای اصلاح را شبیه سازی جدیدی معرفی می کند. او می گوید: توده ها نیز به این مسئله واقفند. همه می دانند که نشانه ها ساختگی اند. بنابر این، از تماشای آن صرفاً لذت می برند و پیام های ارسالی آن را نادیده می گیرند. وی این سخنان را در نقد کسانی چون هابرماس، که به دنبال رفع تحریف از ارتباطات انسانی هستند و یا در پاسخ به کسانی که در صدد ارائه الگوهای صحیح تبلیغاتی هستند بیان می دارد.23

از نظر بودریار، مشارکت کننده سیاسی خود یک بازیگر فعال جامعه مصرفی است. او سیاست را نیز برای مصرف کردن و برای لذت بردن می خواهد. نگاه او به تبلیغات خیابانی و رسانه ای سیاسی، مناظرات سیاسی و ... لذت جویانه است. چپ و راست تضادی ماهوی با هم ندارند. همه، به یک صحنه نمایش وارد شده اند. بودریار، توفیق رسانه را بر اساس جذبه آن می داند و توده ها را نیز در بند جذبه رسانه معرفی می کند و جذبه را غیرمتکی بر معنا و متناسب با سرپیچی از معنا قلمداد می کند.24

بودریار، نگاه خود به توده و فضای جدید اجتماعی را همچنان در مسیری پوچ گرایانه پیش می برد. وی که در فضای ضد ذات گرایی نیچه سخن می گوید، وجود سرشت اصیل انسانی و وجود یک مجموعه نیازهای اساسی انسانی را انکار می کند. در نتیجه، منتقدین را فاقد معیاری برای نقد وضع موجود انسان می انگارد و مفاهیمی چون از خود بیگانه شدن را مفاهیمی سنتی و مربوط به انسانی می داند که در اصل خودی داشته و سپس، از این خود بیگانه شده است. این گونه مفاهیم را برای انسان پست مدرن نا کارامد می داند.25 بودریار، این انسان فاقد سرشت و شکل یافته در عصر رمزگان را انسانی فاقد میل و اراده معرفی کرده، و می گوید: شاید عمیق ترین میل ها میل به واگذاری مسئولیت میل خود به گردن دیگری باشد. اساساً وجود متخصصان، اهل علم، روشنفکران، سیاستمدران، تبلیغات، اطلاعات و فنون برای آن است که به ما بگویند ما چه می خواهیم. ما از این انتقال تمام عیار مسئولیت لذت می بریم. خواستن آن چه که آرزوی آن را داریم، دانستن آن چه می خواهیم بدانیم و یا تصمیم گیری در موضع تصمیم، کاری ساده نیست. تبلیغات دقیقاً به دلیل بی اعتنایی به فرضیه میل و اراده است که تفوق می یابد؛ زیرا مردم خود می خواهند به دستگاه تبلیغات و اطلاعات تکیه کنند. دستگاهی که آنان را ترغیب می کند و به جای آنان انتخاب می کند.26 بنابراین، مسئله دیگر نه انقلاب[مارکسیستی]، بلکه مسئله انتقال توده ای و تفویض توده ای است؛ تفویض قدرت میل و انتخاب و پاسخ گویی به دستگاه های سیاسی، علمی، فنی و عملی.27

بودریار،تصویر روشن و امید بخشی از توده ارائه نمی ند. تا این ا گذشت که در نظر بودریار، انسان های بی نام و نشانی که سازنده توده اند، فاقد سرشت و هویت اولیه هستند. در نتیجه، نمی توان چنین سرشت ناموجودی را معیاری برای بررسی میزان تأثیر تبلیغات و یا معیاری برای اصلاح توده در نظر گرفت. این انسان بی سرشت، وقتی به جامعه مصرفی پا می گذارد، هویتی مصرف گرا و لذت جو می یابد. وقتی به دنیای پر از اطلاعات زیاد، پیچیده و متضاد پا می گذارد، با درماندگی و بی مسئولیتی اراده و میل خود را به دیگران وا می گذارد، معنا را به فراموشی می سپارد و می گوید: به جای من اراده کن، اما به گونه ای که من، محروم از لذت مصرف نباشم. چنین انسان های بی نام و نشانی که توده جدید را ساخته اند، حتی در پی ایجاد تغییر هم نیستند. تأسف انگیز اینکه به نظر بودریار این توده را نمی شود عوض هم کرد؛ توده ای که حاضر به دنباله روی از روشنفکران هم نیست. پس چه باید کرد؟ اگر فکر می کنید با گسیل اطلاعات به سوی آنها می توان آنها را ساختار بخشید و انرژی محبوس در آنان را آزاد کرد، چنین چیزی ناممکن است؛ زیرا اطلاعات جدید توده ای جدید می سازد. توده صرفاً همه اطلاعات، نشانه ها و معانی را جذب و البته هیچ چیز را منکسر نمی سازد. همه انرژی نظام نیز قادر به توجه دادن توده به سمت معنا نخواهد بود.28 در این میان، برخی مردم با مشاهده زندگی آکنده از حادهای واقعی، دچار هراس می شوند و برای فرار از این حاد های واقعی، که آنها را فرا گفته، به کارهایی رو می آورند تا خود را به واقعیت نزدیک و برای خود اموری اصیل بسازند. برای مثال به تلویزیون های تعاملی، ضبط های زنده، تعطیلات ماجراجویانه، شنا در جهت مخالف، پرده های بزرگ ویدیویی، و ... رو می آورند. اما نکته این جا است که این تلاش ها، خود شبیه سازی هستند و به جای ساخت واقعیت، حاد واقعیت می سازد.29 یعنی انسان ها در پیله خودساخته شان، اسیرند و سرنوشت این کرم ها، نه پروانه شدن و پرواز کردن، بلکه بازی مرگ بار و رو به پایان و البته همراه با سرخوشی، در درون زندانی خواهد بود که خود به ساختنش اقدام کرده اند.

بودریار نشان می دهد که نظام، بالقوه نظام بسته ای است که در معرض خطر انفجار از درون قرار دارد. وی می گوید: باید ابژه[ تکنولوژی و پیامدهایش ] را بر سوژه[ انسان] مقدم داشت و نظریه سرنوشت ساز تعیین شده به وسیله ابژه را بر نظریه انتقادی پیش پا افتاده ای که سوژه تعیین کرده، مقدم ساخت. برای بر هم زدن این نظام باید افراطی بود. شور و سرمستی، شیفتگی، خطر کردن و دچار سرگیچه شدن پیش ابژه ای که اغوا می کند، بر ژرف اندیشی عاقلانه و متین نظریه پیش پا افتاده اولویت می یابد. توده هایی که به علت فقدان ژرف اندیشی و عدم تبعیت شان[ از روشنفکران] مایة یأس روشنفکران انقلابی بودند، اکنون به الگویی تبدیل می شوند که آز آنها باید تبعیت کرد. توده ها همیشه به شور و سرمستی و بدین سان، به ابژه اولویت داده اند. بنابراین، توده ها به نزدیک شدن به نهایت بالقوه نظام گرایش دارند.30 منظور بودریار روشن است؛ در برخورد با آن چه در حال وقوع است، نباید به سراغ نظریه پردازی رفت. نباید با نظریه های انتقادی به دنبال اصلاح امر بود، بلکه باید روشنفکران تابع توده ها شوند و همه با هم خود را تسلیم آن چه در حال وقوع است سازند و در نعشگی مصرف گرایی سرخوش باشند تا این نظام فرصت یابد، در مقصد خود، که همان رسیدن به فعلیت کامل است، به درستی فرود آید. بودریار این را نه یک فاجعه، بلکه یک انحناء و فرود آمدن در انتهای یک دوره می پندارد.31

دیدگاه های بودریار همان طور که پیش می رفت، موجب شگفتی بیشتر بسیاری می گشت. وی ضمن طرفدارانی که برای خود درست کرد، گروه زیادی را نیز علیه خود شوراند؛ کسانی که او را به افراطی گری و استدلال های سست و کم مایه، بویژه در آثار بعد از دهه 80 که از حالت آکادمیک خارج شده بود، متهم ساختند.

بررسی و نقد

از آن جا که ژان بودریار اصطلاحات و مفاهیم مورد نظر خود را به روشنی تعریف نمی کند یا تعریف ناشده، رهایشان می سازد، خواننده آثار او باید با سماجت و حوصله خود را با کش و قوس های اندیشه و قلم بودریار همراه سازد، تا شاید بتواند منظور او را از لابه لای متون بیرون کشد. به عبارت دیگر، مفاهیم بودریاری همچون شخصیت های داستانی است که برای فهم و احیاناً دریافت تضادهای شان باید تا آخر قصه با آنها همراهی کرد. این، در یک کار علمی یک ویژگی شایسته تقدیر به حساب نمی آید. مشکل دیگری که در فهم آثار برخی شخصیت های علمی بروز می کند، تلاشی است که این گونه افراد برای جذب مخاطبانی خارج از محافل علمی انجام می دهند که این امر، آنان را نیازمند زبانی متفاوت از زبان علمی برای مفاهمه می سازد. در نتیجه، برهان، جدل و ادبیات در آثارشان در هم می تند و همین ویژگی فهم آنان را مشکل می سازد. همین امر یا هر امر دیگر موجب شده تا بودریار بخواهد مدعاهای های کلان و بسیار مهم خود را با تعدادی مثال به اثبات برساند و گاه به دنبال تعمیم بی دلیل نظرات خود باشد. با این بیان، به اجمال، برخی دیدگاه های بودریار بررسی و به برخی نقدهایش اشاره می گردد.

1. چنان که گذشت، مهم ترین مفهوم بودریار حاد واقعی است و نکته اساسی در این مفهوم، نه شکل گیری واقعیتی جدید در اثر تکنولوژی، بلکه ویژگی خاصی است که بودریار برای حاد واقعی برمی شمارد. حاد واقعی رونوشت نیست و در نتیجه، قابلیت بررسی مطابقت آن با اصل میسور نیست و از این مهم تر آن که، حاد واقعی که جنسی رمزگون دارد، جای امر واقعی پیشین را می گیرد و تا جایی پیش می رود که دیگر مجالی برای امر واقعی( پیشین) باقی نمی گذارد. ما همواره با حاد واقعی درگیریم و در فضای آن تنفس می کنیم. با این توضیح به نظر نمی رسد او بخواهد وجود امر واقعی را یکسره انکار کند، بلکه حاد واقعی را واقعیت جدید معرفی می کند. در عین حال، اگر بودریار به انکار واقع تمایلی نداشت و اگر برخی عبارات او، که اندک هم نیست، تداعی گر این انکار نبود، احتمالاً بسیاری متقاعد نمی شدند که او در صدد انکار واقع است. برای روشن شدن مسئله بیان نقد گلن وارد مفید خواهد بود.

پارادوکس بزرگ در آثار بودریار این است که شبیه سازی ها فارغ از هرگونه ارجاع به واقعیت هستند، با وجود این به شدت در [ امر واقعی]زندگی ما جا گرفته اند [ و با آن امتزاج یافته اند]. آنها ممکن است به واقعیتی طبیعی و غیر شبیه سازی اشاره نداشته باشند. اما دارای تأثیراتی بسیار واقعی هستند. ما ممکن است در طی یک روز همراه با یک فیلم سوزناک بگرییم... با دیدن هنر پیشه ای برجسته در خیابان هیجان زده شویم... شبیه سازی ها گذشته از وابستگی به دنیای کوچک خودشان، عمیقاً به زندگی واقعی پیوند خورده اند.32 اما با توجه به ارتباط آشکار شبیه سازی و امر واقعی، چرا بودریار واقع را انکار می کند؟ در نظر وی، انگاره ها صرفاً از میان امر واقع نمی گذرند. آنها از امر واقع پیشی می گیرند، آن را در خود جذب می کنند و به وجود آورنده آن هستند.33 اما آیا اگر عاملی بر عاملی دیگر اثر گذاشت، باید اولی را علت وجودی دومی دانست و دومی را از حیزّ وجود ساقط نمود. اگر نور به رشد گیاه کمک می کند، آیا باید گفت دیگر گیاهی وجود ندارد! یک راه مناسب برای نقد حاد واقعی بودریار بحث درباره سه نکته آتی است. 1. اصل وجود دو جهانِ متمایز واقعی و مجازی. 2. هر یک از این دو جهان بر قواعد خاصی مبتنی هستند. 3. (که همین محل نزاع با بودریار است) این دو جهان ضمن وجود مستقل خود، می توانند با هم تعامل دو سویه داشته باشند. هم جهان مجازی بر جهان واقعی اثر گذار باشد چنان ـ که بودریار می گوید، اما این نمی تواند به معنای انکار جهان واقعی باشد- و هم جهان واقعی بر جهان مجازی اثر گذار باشد. چنانکه چنین هست و حتی اصل وجود جهان مجازی از طریق جهان واقعی و با اعتبار و تلاش های انسانی و بهره مندی از طبیعت به وجود آمده است. این در حالی است که، اصل وجود جهان واقعی بر جهان مجازی استوار نبوده است.

2. ممکن است گفته شود دنیای مد نظر بودریار هنوز به طور کامل تحقق نیافته است و برخی اشکالات مطرح، ناشی از همین امر است. در پاسخ باید گفت: بی تردید در عصر حاضر رمزها هر روز بیش از گذشته در حال افزایش و توانمندی های آن در حال فزونی است. اما یک سؤال مهم این است که آیا بشر روزی را شاهد خواهد بود که رمزها بر همه زندگیش سلطه یابد و اساساً شاهد چیزی جز رمز نباشد. البته در این فضا، دیگر امر واقعی وجود نخواهد داشت. بگذریم از اصل وجود انسان و طبیعت. اما به نظر پاسخ این پرسش منفی باشد. رمزگان در حوزه های مختلف همچون سیاست، تجارت، ورزش، تفریح، پزشکی و ... با سرعت های متفاوت در حال رشد است. اما سؤال این است که چرا میزان رشد در حوزه های مختلف متفاوت است؟ این رشد تا چه میزان ادامه خواهد یافت؟ آیا به 100% خواهد رسید و در این مقدار برای مدتی دست کم قابل توجه ثابت خواهد ماند؟

از این سؤالات مهم تر و البته روشن تر آن که آیا رمزها امکان ورود به همه عرصه ها را دارند؟ آیا می شود انسان، آبی کاملاً رمزی بنوشد، غذایی کاملاً رمزی بخورد یا با رمزها بدن خود را بپوشاند؟! روشن است که رمزی شدن تمام عیار، که در این جا مد نظر است، غیر از آن است که مثلاً پوشاک در چارچوبه سبک زندگی تولید و مصرف شود. به نظر می رسد، سلطة همه جانبه رمز در آینده نیز ناممکن است. در نتیجه، مدعای بودریار که چیزی به نام حاد واقعیت همه زندگی را فرا گرفته است، همچنان که امروز را توصیف نمی کند، آینده را نیز توصیف نمی کند.

3. مسئله دیگری که می تواند بودریار درباره حاد واقعی و رسانه را به چالش بکشد، مسئله افزایش تدریجی سطح سواد رسانه ای مردم و مخاطبان است. هرچند قرائن نشان می دهد که در گذر زمان و دست کم در کوتاه مدت، شاهد افزایش حضور رمزگان خواهیم بود. اما از سوی دیگر، همین گذر زمان در خدمت افزایش درک و سواد مردم از رسانه ها نیز عمل می کند چه بسا با فرض تحقق حاد واقعی در حال حاضر یا در آینده، به دلیل رشد سواد رسانه ای شاهد تنزل حاد واقعی به یک امر مجازی معمولی باشیم؛ یعنی درک رسانه ای مردم به حدی از رشد برسد که به راحتی بین بر ساخته های رمزی واقعیت گون( امر حاد واقعی) و خود واقعیت تمایز بگذارند.

4. بودریار در توضیح دیدگاه خود دربارة فراق دال و مدلول در رسانه، به تسلسل نشانه ها و تفکیک آنها از زمینه فرهنگی و تاریخی و غلبه گفتمان مصرف و عمل کردن قانون جذبه در رسانه اشاره کرده، می گوید: نتیجه این امر فراموشی پیام های آشکار و از دست رفتن معانی در رسانه خواهد بود. این استدلال، هر چند واجد نکته ای ظریف دربارة رسانه است، اما واجد یک نوع داوری افراطی درباره زوال معنا در رسانه هم می باشد. آن چه در رسانه رخ می دهد، الزاماً به زوال معنا نمی انجامد، بلکه رسانه بسیاری اوقات معنای آشکار نشانه ها را به مخاطبان می رساند، البته رسانه (مثل تلویزیون) بر اساس قانون جذبه کار می کند و مخاطب هم بسیاری اوقات برای سرگرمی و لذت بردن تلویزیون را روشن می کند. برای فهم بهتر، عده ای را در نظر بگیرید که مخاطبان یک بخش خبری تلوزیون بوده اند. اگر روز بعد دربارة پیام های آن بخش خبری، از آنان سؤال شود، طبق استدلال بودریار فقط باید خاطره هایی از جذبه های رسانه ای آن بخش خبری برای مخاطبان باقی مانده باشد. این درحالی است که گروه زیادی از مخاطبان هر یک به فراخور حال خود، یک یا چند پیام آشکار ارسال شده را دریافت کرده اند. در پاسخ به سؤال یاد شده، فردی ممکن است اطلاع یافتن خود از قیمت روز سکه را یادآوری کند که اتفاقاً در تصمیم اقتصادی روز بعد او تأثیر گذار بوده است. شخص دیگر ممکن است به اوقات شرعی درج شده بر صفحه تلویزیون اشاره کند و این که با اطلاع از آن، ساعت خود را برای بیداری صبح تنظیم کرده است و دیگری به خبر پخش شده درباره یک درگیری سیاسی در کشوری بیگانه و این که آن را با رویدادی خاص از کشور خودش مقایسه نموده است، اشاره کند ...، و البته برخی هم ممکن است به سر نرفتن حوصله در اثر مشاهده اخبار، یا لذت بردن از مشاهده صحنه درگیری سیاسی در کشوری بیگانه اشاره کنند.

بنابراین، روشن است که معنا، آن طور که بودریار می گوید، از میان نمی رود. البته در عصر جدید، به همان میزان که تولید معنا افزایش یافته، معانی، مورد استفاده قرار نمی گیرند. هرز رفتگی، تعارض معانی، بی توجهی به معانی و... نیز وجود دارد. ولی در مقایسه با گذشته ای بسا باید مدعی شد که مخاطبان از معانی بیشتری نیز استفاده می کنند. در نتیجه، نمی توان گفت دال ها به کلی از معانی منسلخ می شوند و از آنها پیشی می گیرند. به همین دلیل، پذیرش زوال امر اجتماعی و پایان دوران اجتماعی سازی نیز به دلیل عدم مرگ مطلق معنا، امری نادرست است. امروزه اجتماعی شدن، که عامل انتقال معنا است، نه تنها از میان نرفته، بلکه بسیار پیچیده تر و در همه دوره های زندگی در حال وقوع است. به طوری که اگر کسی مدتی از این روند خارج شود، گاه زندگی در اجتماع، برایش به غایت دشوار می شود. حتی تلاش خود بودریار برای القای دیدگاهایش به دیگران و سخنرانی در محافل مختلف، خود مصداقی برای اجتماعی کردن و انتقال معنا به حساب می آید و بودریار وقتی از رسانه ها استفاده می کرد، انتظار داشت تا مخاطبانش معنای مد نظر و مقصودش را بفهمند و نه صرفاً دال های او را مثل چیپس مصرف کنند.

5. بودریار در بحث توده و در نتیجه تأثیری که از تحولات جدید پذیرفته، مدعی می شود که توده میل و اراده خود را به دیگری واگذار کرده و خود صرفاً به مصرف رو آورده است. سؤال این جاست که اولاً، این حکم کلی دربارة همه افراد و در خصوص همه میل ها و اراده های آنان چگونه قابل اثبات است؟ دیگر آن که اگر توده ها میل و اراده خود را به متخصصان و نهادهای مختلف اجتماعی واگذار کرده اند. در این صورت این نخبگان و نهادها چه جایگاهی در دیدگاه بودریار دارند؟ افراد و مجموعه هایی که اتفاقاً مدام و با وسواس تمام در حال اندیشه و اراده هستند و سیر حرکتی جامعه و توده را مشخص می سازند. چگونه است که بودریار روشنفکران را به همراهی با توده ها و ترک روشنفکری دعوت می کند، اما این افراد عملاً درحال آفرینش نقش های غیرتوده ای هستند و در نظامی که بودریار ساخته باید این کار را بر عهده داشته باشند تا توده بتواند به تودگی خود ادامه دهد. سؤال دیگر آن که بحث بودریار درباره میل و واگذاری آن به متخصصان و دانشمندان و سیاستمدران و ...، چه چیزی افزون بر تقسیم کار اجتماعی و سپردن کارها به متخصصان امر دارد؟ مگر در تقسیم کار واگذاری میل و اراده و اندیشه به صورتی مطلق مطرح است؟

نکته دیگر آن که، بودریار اصلاح توده و ایجاد تغییر در آن را ناممکن می داند. توده هر نوع گسیل اطلاعات جدید به سوی خود که با هدف ایجاد تغییر در توده صورت گرفته را بر اساس قاعده جا افتاده و آموخته شده مصرف گرایی هضم می کند و با معانی آن کاری ندارد. بودریار می گوید اگر تمام توان نظام هم برای ایجاد تغییر به کار گرفته شود، موفق به این کار نخواهد شد. ظاهراً منظور بودریار از نظام، نظام سرمایه است. البته نظام سرمایه، که مبتنی بر مصرف گرایی توده رشد یافته و بالا رفته است، هیچ تمایلی به از دست دادن پایه خود و سقوط ندارد. در نتیجه، شاخه ای را نمی برد که خود بر آن نشسته است. از سوی دیگر، نظام سرمایه شاید هم به دلیل ماهیتش توانایی ارسال چنین پیام هایی را نداشته باشد. اما برای این که پیام ها شنیده شوند و معانی درک شوند، باید معانی ای متضاد با معانی تکراری موجود، از درون نظامی متضاد با نظام سرمایه گسیل شود. اگر دال هایی گسیل شده از جنس دال های سرمایه داری نباشد، برای توده امکان تأمل و در نتیجه، رخنه در دال و رسیدن به معنا فراهم می آید. این معنا کاوی توده و در نتیجه، تغییر توده حتی در شکل جنگ با پیام های جدید و نا مأنوس، که مغایر با مصرف گرایی اش است، ممکن است تحقق یابد.

6. بودریار با مشاهده برخی تغییرات در نگرش و رفتار مردم، حکم به عدم وجود سرشت اصیل انسانی می کند و نتایجی را بر آن مترتب می سازد. اما وجود این تغییرات، با اعتقاد به وجود سرشت اصیل انسانی نیز قابل تبیین است که در جای خود از آن بحث باید نمود.

نتیجه گیری

نوشته های بودریار را می توان به دو دسته آکادمیک و کمتر آکادمیک تقسیم کرد. تقریباً بحث برانگیز ترین مطالب او مربوط به دسته کمتر آکادمیک آثار او است و اتفاقاً مهم ترین دیدگاه های او نیز همین دیدگاه های بحث انگیز و جنجال بر انگیز می باشد. اهمیت این دیدگاه ها از این جهت است که اگر به واقعیت نزدیک باشند، بیانگر به وجود آمدن تحولی بسیار اساسی در زیست جهان خواهند بود. اما چنان که برخی گفته اند، به نظر می رسد بودریار دربارة شکل گیری چیزی به نام حاد واقعی، که همه زندگی را در بر گرفته و امر واقعی را از عرصه خارج ساخته و این که معنا و امر اجتماعی نابود شده، دچار نوعی افراط شده و دارای یک لبه تیزی است که بودریار با آن، اطراف حقیقت امر را می برد و چنان کوچکش می سازد تا بتواند آن را در شکم فربه غول حاد واقعیت جای دهد. آن گاه به انسان ها، این ساکنان سرزمین خیالی جدید می گوید بیایید در این مکان تاریک و خیالی، که کاری هم به امر واقع ندارد، سرخوشی کنیم و منتظر تقدیر بمانیم که این غول ما را به کجا می برد. بودریار می گوید: ما باید در همین حال بمانیم تا این قصه خود به اوجش برسد و سرانجام به سر آید.

به نظر می رسد اگر بخواهیم با افراطی که در نظر بودریار است همراهی کنیم، ضمن این که به دنبال امری بی دلیل رفته ایم، به ورطه پوچ گرایی و خیال پردازی فرو غلطیده ایم. اما اگر از افراط آن فاصله بگیریم، ظاهراً حرف های چندان تازه ای نشنیده ایم. همان حرف هایی که پیش از این در نشانه شناسی و پس از آن، در نظریاتی که در باب جامعه اطلاعاتی، دنیای مجازی و غیره، بیان شده بود و هم اینک نیز بیان می گردد. البته هر متفکری در سال های کار علمی و در لابه لای نوشته ها و گفته های خود، نکته های نغز و زیبایی نیز از خود بر جای خواهد گذاشت.

منابع

بودریار، ژان، در سایه اکثریت های خاموش، ترجمه پیام یزدان جو، تهران، مرکز، 1381.

ـــــ ، فرهنگ رسانه های گروهی( از کتاب جامعه مصرفی)، ترجمه احمدزاده، شیده، مجموعه مقالات فرهنگ و زندگی روزمره(1) (ارغنون، ش19)، بالس، کریستوفر و دیگران، چ دوم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1386.

ـــــ ، وانموده ها، ترجمه مانی، حقیقی، سرگشتگی نشانه ها (نمونه هایی از نقد پسامدرن)، بودریار و دیگران، گزینش و ویرایش: حقیقی، مانی، تهران، مرکز، 1374.

بهرامی کمیل، نظام، نظریه رسانه ها (جامعه شناسی ارتباطات)، تهران، کویر، 1388.

گیلاسیان، روزبه، فلسفه در خیابان (عبور از فوکو و بودریار)، تهران، روزبهان، 1389.

لچت، جان، پنجاه متفکر بزرگ معاصر از ساختارگرایی تا پسا مدرنیته، ترجمه محسن حکیمی چ دوم، تهران، خجسته، 1378.

لین، ریچارد جی، ژان بودریار، ترجمه مهرداد پارسا، تهران، فرهنگ صبا، 1387.

وارد، گلن، پست مدرنیسم، ترجمه علی مرشدی زاد، تهران، قصیده سرا، 1384.

وبستر، فرانک، نظریه های جامعه اطلاعاتی، ترجمه اسماعیل قدیمی، تهران، قصیده سرا، 1380.

* دانشجوی دکتری فرهنگ و ارتباطات، دانشگاه باقرالعلوم(ع) GhParhizkar@Gmail.com

دریافت: 11/10/89 ـ پذیرش: 10/12/89

1. Jean Baudrillard (1929-2007).

2. روزبه گیلاسیان، فلسفه در خیابان (عبور از فوکو و بودریار)، ص 86.

3. ژان بودریار، در سایه اکثریت های خاموش، ترجمه پیام یزدان جو، ص 60.

4. رک: ریچارد جی لین، ژان بودریار، ترجمه پارسا، مهرداد، ص 107-87.

5. ر.ک: جان لچت، پنجاه متفکر بزرگ معاصر از ساختارگرایی تا پسامدرنیته، ترجمه حکیمی، ج1، ص 341ـ345.

6. روزبه گیلاسیان، همان، بخش دوم.

7. ژان بودریار، در سایه اکثریت های خاموش، ص 35.

8. کمیل بهرامی، نظام، نظریه رسانه ها (جامعه شناسی ارتباطات)، ص 93.

9. ژان بودریار، در سایه اکثریت های خاموش، ص 89.

10. همان، ص 92-91.

11. گلن وارد، پست مدرنیسم، ترجمه علی مرشدی زاد، ص 121-120.

12. همان، ص 122-121.

13. ژان بودریار، در سایه اکثریت های خاموش، ص 94-93.

14. گلن وارد، همان، ص 103.

15. همان،105 و 107.

16. ژان بودریار، در سایه اکثریت های خاموش، ص 115-112.

17. همان، ص، 117.

18. همان، ص 118.

19. ر.ک: همان، ص 100.

20. ر.ک: همان، ص 121-119.

21. ر.ک: همان، ص 62-60.

22. ر.ک: همان، 58-57.

23. ر.ک: فرانک وبستر، نظریه های جامعه اطلاعاتی، ترجمه اسماعیل قدیمی، ص 379-378.

24. ر.ک: همان، ص 67.

25. ر.ک: همان، ص 134.

26. ر.ک: همان، ص 147-146.

27. ر.ک: همان، ص 145.

28. همان، ص 60و 62.

29. گلن وارد، همان، ص 124-123.

30. جان لچت، همان، ص 346.

31. همان، ص 124.

32. گلن وارد، همان، ص 117.

33. رک: همان، 119-118.