معرفت فرهنگی اجتماعی

بازکاوی علوم اجتماعی موجود، یکی از ضرورت های اساسی برای تعالی و تکامل علوم اجتماعی، بومی سازی و اسلامی سازی آن در جامعه اسلامی و کارآمدی بیشتر آن است. البته این بازکاوی اختصاص به علوم اجتماعی و فرهنگی ندارد و همه علوم انسانی نیازمند این بازکاوی هستند.
هر گونه مواجهه علمی با پدیده های انسانی و از جمله پدیده علوم اجتماعی و انسانی موجود، مستلزم شناخت همه جانبه و تحلیلی آن است. شناخت تحلیلی همه جانبه و بازکاوی علوم اجتماعی، راه را بر افراط و تفریط ها و برخوردهای صرفاً احساسی و شعاری می بندد و زمینه را برای فعالیت عالمانه و کارشناسانه و مواجهه حکیمانه، که مورد تأکید بیانات وحیانی و خرد ناب بشر است، فراهم می سازد. مواجهه غیرحکیمانه نه تنها با آموزه های دینی و عقل خدادادی سازگار نیست، بلکه بیش از آنکه کمک به تعالی علم و رشد و بالندگی و بومی شدن آن کند، به ضرر علم، دین، فرهنگ و جامعه اسلامی ماست.
این نوع مواجهه، سوء پیشینه ای برای بازسازی علوم اجتماعی و انسانی می شود، راه را برای تلاش های بعد دشوار و گاه در مقطعی غیرممکن می سازد و انگیزه برای تلاش های علمی و دینی خردمندانه از بین می برد و چهره عالمانه دین را مخدوش می سازد.
اما مسئله اساسی در بازکاوی علوم اجتماعی رویکرد، ابعاد و هدف و جهت گیری آن است. بازکاوی علوم اجتماعی در جامعه اسلامی یک فعالیت علمی با بصیرت دینی و به تعبیری دیگر تلاش فکری دینی، با صبغه عالمانه در چارچوب فرهنگ بومی اسلامی است. بی شک رویکرد چنین فعالیت و تلاشی باید با رویکرد اعتلاء، تکامل، غنابخشی، اتقان و کارآمدی علوم اجتماعی صورت پذیرد؛ زیرا مقتضای منطق دین و علم راستین جز این نیست.
جهت گیری این بازکاوی نیز شناخت درست و در حد توان جامع پدیده های اجتماعی و بهره گیری از آن برای پیشرفت همراه با عدالت و معنویت و در افق جاودانگی انسان و انسان جاودانه است. به عبارت دیگر، تأمین سعادت دنیوی و اخروی بشر هدف این بازکاوی است.
اما ابعاد بازکاوی سه محور اساسی را در بر می گیرد: نخست بازکاوی علوم اجتماعی از جهت مبانی و زیرساخت هایی که این علوم بر آن بنیان شده اند. بی شک علوم اجتماعی رایج در یک فضای فکری ـ فرهنگی غیراسلامی و احیاناً ضداسلامی، بلکه ضددینی شکل گرفته و بر مبانی، معرفت شناختی، هستی شناختی، روش شناختی، ارزش شناختی، انسان شناختی و اجتماع شناختی ویژه ای استوار گشته است. مبانی ای که بیشتر در اندیشه های فلسفی و اجتماعی غربی ریشه دارد. یکی از ابعاد بازکاوی علوم اجتماعی کشف این مبانی و بررسی مقدار اعتبار و اتقان آنها و سازگاری یا ناسازگاری آنها با مبانی فلسفی و ارزش ها و فرهنگ اسلامی جامعه است.
بُعد دیگر بازکاوی، به درون مایه علوم اجتماعی موجود بر می گردد. این درون مایه ها اعم از مباحثی است که در قلمرو نظریات خرد و کلان و مدل های تبیین و بینش جامعه شناختی مطرح است و گستره آن مباحث جمعیت شناختی، مردم شناختی، و فرهنگ و ارتباطات اجتماعی و دیگر داده های مطرح در انبوه آثار و تحقیقات اجتماعی در بُعد نظری و کاربردی در بر می گیرد. در بازکاوی علوم اجتماعی این درون مایه ها، باید تجزیه و تحلیل شود و میزان اعتبار و روایی آنها مشخص گردد و همسویی و همسازی آن با هنجارها نمایان شود.
بُعد سوم بازکاوی، بازکاوی آرمان و ارزش های و نیز کارآمدی علوم اجتماعی است. در دهه های آغازین پیدایش علوم اجتماعی، نگرش آرمانی و بهره گیری عملی و حتی جهت گیری کاربردی در علوم اجتماعی امری رایج و پسندیده  در تحقیقات و آثار علوم اجتماعی بود؛ موضوعی که در جامعه علمی اسلامی، متفکران اجتماعی اسلام از گذشته تاکنون از همین زاویه به مباحث اجتماعی پرداخته اند. ولی در علوم اجتماعی موجود، پس از دهه های نخستین، تحقیق اجتماعیِ معطوف به اهداف کاربردی از پرونده علوم اجتماعی حذف و به عنوان امر غیرعلمی منسوخ تلقی شد. در دوران اخیر این امر، بار دیگر از سوی این دانشمندان مورد توجه قرار گرفته و بر بی توجهی گذشته نقدهای جدی وارد شده است. این بازگشت را باید مبارک دانست، ولی نگاه تنگ نظرانه دانشمندان غربی، که جهان را در همین جهان مادی محصور می دانند و جهان معنویت و عالم فرا طبیعت را خارج از قلمرو فعالیت خود می دانند، افق دید آنان را محدود ساخته است. در این بعد از بازکاوی علوم اجتماعی به بازکاوی آرمان ها ارزش ها و بهره وری های علوم اجتماعی و زمینه های توسعه آن به افق های گسترده ای، که دین و فرهنگ اسلامی جامعه، پرداخته می شود.
با این سه بعد بازکاوی مرافق و زمینه های تهذیب، تصحیح، تکامل، غنابخشی، اعتباربخشی علمی و کارآمدی علوم اجتماعی شناسایی و با یک برنامه ریزی علمی و کارشناسانه، زمینه های اعتلای علوم اجتماعی نشان داده می شود و با اجرای طرح عملیاتی آن، که مرحله نهایی تلاش علمی همدلانه و جهادی حوزه و دانشگاه است، به دستاوردی های عظیم و شگفت انگیزه علمی همانند دستاوردهای انرژی هسته ای و نانو و نظایر آن دست خواهیم یافت.

سردبیر