Ma`rifat-e Farhangi Ejtemai, Volume 8, Issue 3, No 31, Year 2025 , Pages 35-53

    The Methodology of Social Fiqh from the Time of Its Foundation to the Period of the Consolidation of Its Position

    Article Type: 
    Research
    Writers:
    ✍️ Mohammad Bagher Rabbani / Ph.D. Student of Contemporary Muslim Thought, Jame’at al-Mostafa al-Alamiye, Tehran Branch / rabani418@yahoo.com
    Ghasem Ebrahimi pour / Assistant Professor of Sociology Department at IKI / ebrahimipoor14@yahoo.com
    Pages: 35-53 Receive Date: 2025/04/05 Accept Date: 2025/04/05
    Abstract: 
    The political isolation of the Shia in many historical periods has often led Shiite fiqh to adopt an individual approach. However, in some historical periods, governments’ support for the Shi'a school of thought or the rising of Shi'ism to power led to development of the discipline of fiqh including the adoption of a social approach under the name of social fiqh “Fiqh al-Ijtima”. Mking a methodological analysis, this paper seeks to examine the epistemic and non-epistemic principles of Shiite social fiqh from the Safavid period to the present time. This review shows that the individual characteristics of such jurists as Mohammad Karki, Mirza Shirazi, late Na'ini, Shahid Sadr and Imam Khomeini, in the appropriate sociopolitical context, have led fiqh towards attending to specific epistemological foundations, including the role of time and place, expediency, intentions, expert's opinions, history of Islam and the narratives which are not concerned with fiqh in the process of ijtihad which has led to the adoption of a social approach to fiqh, establishment, consolidation of the position of social fiqh and its full development.
    Keywords: 
    social fiqh
    fiqh methodology
    Fiqh a-Ijtima’
    time and place
    expediency
    چکیده و کلیدواژه فارسی (Persian)
    Title :روش شناسی فقه اجتماعی از دوره تأسیس تا دوره تثبیت
    Abstract: 
    انزوای سیاسی تشیع در بسیاری از مقاطع تاریخی، اغلب فقه شیعی را به اتخاذ رویکرد فردی سوق داده است. اما برخی از دوره های تاریخی، حمایت حکومت ها از مذهب تشیع، یا دستیابی تشیع به قدرت و حکومت، تحولاتی را در علم فقه به دنبال داشته است. اتخاذ رویکرد اجتماعی تحت عنوان «فقه اجتماعی» یا «فقه الاجتماع» از آن جمله است. در این مقاله برآنیم تا مبادی معرفتی و غیرمعرفتی فقه اجتماعی شیعی را از دوران صفویه تا دوره معاصر، با روش تحلیلی مورد بررسی روش شناختی قرار دهیم. این بررسی نشان می دهد که ویژگی های فردی، فقهایی مثل محقق کرکی، میرزای شیرازی، مرحوم نائینی، شهید صدر و امام خمینی ره، در بستر اجتماعی سیاسی مناسب، فقه را به سمت توجه به مبانی معرفتی ویژه ای،  از جمله نقش زمان و مکان، مصلحت، مقاصد، نظر کارشناسان، تاریخ اسلام و روایات غیرفقهی، در فرایند اجتهاد سوق داده است که محصول آن، اتخاذ رویکرد اجتماعی در فقه و تأسیس، تثبیت و تکامل فقه اجتماعی است.
    Keywords: 
    مصلحت
    زمان و مکان
    فقه اجتماعی
    روش شناسی فقه
    فقه الاجتماع
    References: 
    • اميني، عليرضا و حبيب‌الله ابوالحسن شيرازي، 1392، تحولات سياسي اجتماعي ايران (از قاجاريه تا رضاخان)، تهران، قومس.
    • انصاري، شيخ‌مرتضي، 1434ق، کتاب المکاسب، قم، مجمع الفکر الاسلامي.
    • آصفي، محمدمهدي، 1393، جستارهايي در فقه اسلامي، به کوشش علي‌اکبر زماني‌نژاد، قم، بوستان کتاب.
    • پارسانيا، حميد، 1391، روش‌شناسي انتقادي حکمت صدرايي، قم، کتاب فردا.
    • تقي‌زاده داوري، محمود، 1388، «الاهيات اجتماعي شيعه»، الاهيات اجتماعي، سال اول، ش 1، ص 11-36.
    • جعفريان، رسول، 1389،‌ صفويه در عرصه دين، فرهنگ و سياست، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    • جمشيدي، محمدحسين، 1390، امام خميني، در انديشه سياسي متفکران مسلمان، علي‌اکبر عليخاني و همکاران، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگي و اجتماعي.
    • حائري، سيدکاظم، 1403ق، مباحث‌الاصول (تقريرات درس اصول آيت‌الله صدر)، قم، نشر مکتب الاعلام الاسلامي، الجزء الاول من القسم الثاني، الطبعه الاولي.
    • حسيني طهراني، محمدحسين، 1392، رساله اجتهاد و تقليد، تقريرات بحث اجتهاد و تقليد آيت‌الله شيخ حسين حلي، تهران، مکتب وحي.
    • الحسيني، محمد، 1410ق، الامام الشهيد السيد محمدباقر الصدر، بيروت، دارالفرات.
    • حسيني‌زاده، سيدمحمدعلي، 1390، محقق کرکي، در انديشه سياسي متفکران مسلمان، علي‌اکبر عليخاني و همکاران، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگي و اجتماعي.
    • رجبي، محمدحسن، 1374، زندگينامه سياسي امام خميني، چ چهارم، تهران، مؤسسه فرهنگي قبله.
    • رمضان نرگسي، رضا، 1389، تبيين جامعه‌شناختي انقلاب مشروطه، قم، مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني.
    • روملو، حسن، 1357، احسن التواريخ، مصحح عبدالحسين نوائي، تهران، بابک.
    • شفيعي مازندراني، سيدمحمد، 1376، پرتوي از مباني تربيتي عرفاني امام خميني، قم، دفتر انتشارات اسلامي حوزه علميه قم.
    • صدر، محمدباقر، بي‌تا، المدرسه القرآنيه، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات.
    • ـــــ ، 1374، «روند آينده اجتهاد»، فقه اهل‌بيت، ش 1، ص 34-42.
    • صديق اورعي، غلامرضا، 1382، بررسي ساختار نظام اجتماعي در اسلام، تهران، اداره کل پژوهش‌هاي سيما.
    • ضيائي‌‌فر، سعيد، 1391، درآمدي بر رويکرد حکومتي به فقه (مجموعه مقالات و نشست‌ها)، قم، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم.
    • طباطبائي، سيدمحمدحسين، 1388، روابط اجتماعي در اسلام، ترجمة محمدجواد حجتي کرماني، تهران، اطلاعات.
    • عليدوست، ابوالقاسم، 1388، فقه و مصلحت، قم، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي.
    • فاسي، علال، 2000، مقاصد الشريعه الاسلاميه و مکارمها، بي‌جا، دارالطليعه.
    • فاضل لنکراني، محمدجواد، 1393، «فقه و دستاوردهاي توسعه»، گفتمان الگو، ش 6، ص 54-58.
    • ـــــ ، 1374، مجموعه آثار کنگره بررسي مباني فقهي حضرت امام خميني، تهران، مؤسسة تنظيم و نشر آثار امام خميني.
    • فوکو، ميشل، 1379، ايران: روح يک جهان بي روح و نه گفت‌وگوي ديگر با ميشل فوکو، ترجمه نيکو سرخوش و همکاران، تهران، نشر ني.
    • قابل، هادي، 1370، جلوه‌اي از خورشيد، چ دوم، تهران، ستاد مراسم سالگرد ارتحال حضرت امام خميني.
    • قاسمي، محمدعلي و احمد خونساري، 1395، نقد و بررسي فقه مقاصدي از نظرگاه اهل سنت، قم، مرکز فقهي ائمه اطهار.
    • قاضي‌زاده، کاظم، 1391، درآمدي بر رويکرد حکومتي به فقه (مجموعه مقالات و نشست‌ها)، به کوشش سعيد ضيائي‌فر، قم، دفتر تبليغات اسلامي.
    • کدي، نيکي، 1378، «چرايي انقلابي شدن ايران»، ترجمه فردين قريشي، پژوهش‌نامه متين، سال اول، ش2.
    • لک‌زايي، نجف و همکاران، 1381، انديشه سياسي آيت‌الله مطهري، قم، دفتر تبليغات اسلامي.
    • مبلغي، احمد، 1391، درآمدي بر رويکرد حکومتي به فقه، مجموعه مقالات و نشست‌ها، به کوشش سعيد ضيائي‌فر، قم، دفتر تبليغات اسلامي.
    • مدني، جلال‌الدين، 1361، تاريخ سياسي معاصر ايران، قم، جامعه مدرسين.
    • مقام معظم رهبري، نامه، خطاب به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 25 آبان 1371.
    • مکارم شيرازي، ناصر، 1385، دائرة‌المعارف فقه مقارن، قم، مدرسه الامام علي‌بن ابي‌طالب.
    • منصورنژاد، محمد، 1390، در انديشه سياسي متفکران مسلمان، علي‌اکبر عليخاني و همکاران، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگي و اجتماعي.
    • مطهري، مرتضي، 1392، مجموعه آثار، تهران، صدرا.
    • موسوي خميني، سيدروح‌الله، 1371، شئون و اختيارات ولي فقيه (ترجمة مبحث ولايت فقيه از کتاب البيع)، چ سوم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.
    • ـــــ ، 1361، صحيفه نور، تهران، مؤسسة تنظيم و نشر آثار امام خميني.
    • نائيني، محمدحسين، 1419ق، تنبيه الامه و تنزيه المله، ترجمة عبدالحسين آل‌نجف، قم، احسن الحديث.
    • نجفي، موسي و موسي فقيه‌حقاني، موسي، 1388، تاريخ تحولات سياسي ايران، تهران، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران.
    • 68 reads
    Cite this article: RIS Mendeley BibTeX APA MLA HARVARD VANCOUVER

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Rabbani, Mohammad Bagher, Ebrahimi pour, Ghasem.(2025) The Methodology of Social Fiqh from the Time of Its Foundation to the Period of the Consolidation of Its Position. Ma`rifat-e Farhangi Ejtemai, 8(3), 35-53

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Mohammad Bagher Rabbani; Ghasem Ebrahimi pour."The Methodology of Social Fiqh from the Time of Its Foundation to the Period of the Consolidation of Its Position". Ma`rifat-e Farhangi Ejtemai, 8, 3, 2025, 35-53

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Rabbani, M, Ebrahimi pour, G.(2025) 'The Methodology of Social Fiqh from the Time of Its Foundation to the Period of the Consolidation of Its Position', Ma`rifat-e Farhangi Ejtemai, 8(3), pp. 35-53

    APA | MLA | HARVARD | VANCOUVER

    Rabbani, M, Ebrahimi pour, G. The Methodology of Social Fiqh from the Time of Its Foundation to the Period of the Consolidation of Its Position. Ma`rifat-e Farhangi Ejtemai, 2025; 8(3): 35-53