معرفت فرهنگی اجتماعی

 
مقدمه
در سال‌هاي اخير، انتقادها و نظريه‌های مختلفي، در واكنش به نابساماني‌ها و معضلات شهرسازي جديد، در شهرهاي کشورهای اسلامي مطرح شده است (پوراحمد و موسوی، 1389، ص 3). امروزه با بروز مشکلات و ناهنجاری‌های متعدد، بخصوص در جوامع اسلامی سازمان فضایی شهرها، بر پایه سود و بهره‌وری شکل می‌گیرد و عرصة معنوی زندگی انسان، آنچنان مورد توجه نبوده و در حال تضعیف است. تک‌ساختی شدن انسان و ناهماهنگی در ساختار شهر اسلامی، درپی گسست فرهنگی و تزریق مؤلفه‌های غیربومی بر پیکره فرهنگی جوامع، در دهه‌های اخیر به وجود آمده است (جهان‌بخش و دل‌زنده، 1393، ص 46). شهرهای امروز در ممالک اسلامی، به تقلید از آنچه در مغرب‌زمین ساخته شده و به‌عنوان الگوی آرمانی جهان سوم مطرح است، سیما و فضایی همسان و هم‌شکل یافته‌اند که در بسیاری موارد نه‌تنها با شرایط فرهنگی و محیطی و اقلیمی و حتی اقتصادی جامعه تناسبی نداشته که فراتر از آن، با آنچه ملی و بومی است، در تقابل و تضاد است. به همین دلیل، غالباً وقتی بحث از هویت شهر یا حفظ و حراست از هویت و معرفی آن به میان می‌آید، نظرات متوجه بافت‌های تاریخی می‌شوند که این بافت‌ها نیز غالباً به دلیل تبلیغات سوئی که در مورد عدم کارایی و سایر مشکلات آنها در کنار تبلیغات مثبتی که برای توسعه‌های جدید به عمل آمده است، وجهه‌ای برای کار، فعالیت و زندگی ندارند (نقی‌زاده، 1389، ص 144).
خصایص شهر اسلامی، در سه قلمرو اقتصادی، کالبدی و اجتماعی دسته‌بندی می‌شوند که برخی از این خصایص دارای تبلور ظاهری نظیر بازار، مسجد، محله هستند. برخی دیگر، نیز به شکل سازمان‌های اجتماعی نظیر اصناف، اتحاد محله‌ای، جدایی‌گزینی مذهبی و قومی ظاهر می‌شوند. بررسی ماهیت اجتماعی «شهر اسلامی» در منابع مختلف، همواره از تردیدهای ابراز شده، از سوی برخی از اندیشمندان و محققان حکایت دارد. طبق نظرات اندیشمندان، ماهیت اجتماعی شهر اسلامی با شهر غربی، بخصوص دوره قرون وسطی تفاوت بسیاری دارد (پوراحمد و موسوی، 1389، ص 76).
آنچه که به‌عنوان مهم‌ترین مسئله در این زمینه مطرح می‌باشد، همین برداشت‌های متفاوت و گاه بی‌پایه و اساس، از شهر اسلامی است که منجر به تفکیک و تنوع آرا در خصوص شهر اسلامی شده است. این تنوع، منجر به شکل‌گیری دیدگاه‌های متنوعی از شهر اسلامی و یا رویکرد تلفیقی شهر ایرانی ـ اسلامی شده است. با یک نگاه جامع می‌توان گفت: اکثر پژوهش‌ها و مقالات مطرح شده، سعی داشته‌اند که با مطالعه متون و نصوص موثق، شاخص‌هایی مبتنی بر اصول کلی استخراجی از قرآن را مطرح کنند، ولی این استخراج نیز باید مبتنی بر سایر عوامل مطرح باشد. به‌عنوان مثال، اجرا و تحقق امنیت در شهر اسلامی، نباید منجر به ازبین رفتن عدالت در این شهر گردد.
استخراج شاخص‌ها و بررسی میزان و امکان تحقق ویژگی‌های شهر اسلامی، با توجه به شرایط موجود، همواره یکی از دغدغه‌های مهم در زمینه شهرسازی و معماری بوده است. هدف این پژوهش، استخراج و نقد شاخص‌های مطرح شده در زمینة شهر اسلامی است. در این تحقیق، با مطالعه منابع به صورت مروری مهم‌ترین شاخص‌های شهر اسلامی، در قالب عناصر پنج‌گانه استخراج شده است تا بدین‌وسیله فهم کلی از مفهوم «شهر اسلامی» در این چارچوب شکل گیرد. سپس، این شاخص‌ها مورد نقد و بررسی قرار گرفته و مهم‌ترین و اولویت‌دارترین شاخص‌ها که قابلیت پیاده‌سازی متناسب با شرایط موجود را دارا می‌باشند، استخراج شده است.
این پژوهش، به دنبال روشن کردن دلایل عدم تحقق شهر و شهرسازی اسلامی در دوران معاصر و همچنین، نقد شاخصه‌های مطرح شده در زمینه شهر اسلامی، از سوی اندیشمندان و محققان می‌باشد. این هدف، با بررسی و مطالعه آثار موثق و مستند در این زمینه، بررسی می‌گردد. مهم‌ترین اهداف خرد این تحقیق عبارتند از:
- استخراج شاخص‌ها و ویژگی‌های مطرح در زمینة شهر و شهرسازی اسلامی، در قالب عناصر شهری پنج‌گانه مسجد، مسکن، بازار، معابر و محله.
- طبقه‌بندی شاخص‌ها، در بخش‌های درونی و بیرونی، عینی یا ذهنی بودن و بر اساس تأثیرگذاری در ابعاد مختلف شهری اعم از کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و... .
روش پژوهش
در این پژوهش، با توجه به ماهیت و موضوع تحقیق، ابتدا شاخص‌های موجود در مورد عناصر شهر اسلامی، در پنج محورِ مسجد، مسکن، بازار، خیابان و فضاهای همگانی احصاء گرديد. بدین‌منظور، دو دسته منابع قابل بررسی است:
1. مطالعه متون دینی: براي بررسی و مطالعه متون منابع دینی، کتاب مفاتیح‌الحیاة نوشتة آیت‌الله جوادی آملی و مجموعه کتاب تفسیر اهل بیت، آیت‌الله محمدی ری‌شهری در عناصر پنج‌گانه معرفی شده بررسی، و ویژگی‌هایی که در این کتاب‌ها برای آن برشمرده شده، از طریق مطالعه و بررسی تحلیلی مفاهیم مرتبط با شهر و شهرسازی اسلامی، در قالب عناصر ذکر شده استخراج شده است. بدین‌صورت که کلیدواژه در این منابع، مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته و مفاهیم و دستورات مرتبط با آن مشخص شده است.
2. مطالعه شهرهای مسلمین: همچنین، براي مطالعه شهرهای مسلمین، از روش کتابخانه‌ای استفاده شده است که با مطالعه متون مربوط به شهرهای کاشان، کوفه، اصفهان، ری و... که توسط اندیشمندان مختلف به نگارش درآمده، بررسی و مفاهیم مرتبط با عناصر پنج‌گانه شهری استخراج شده است.
پس از احصاء شاخص‌ها، با بررسی این متون انبوهی از ویژگی‌های مسجد، بازار، مسکن، خیابان و فضاهای همگانی در دسترس می‌باشد. براي دسته‌بندی، این شاخص‌ها به سه شیوه تحلیل و طبقه‌بندی می‌گردند. این سه شیوه عبارتند از:
1. طبقه‌بندی شاخص‌ها بر اساس ویژگی‌های فیزیکی عینی و انتزاعی: شاخص‌های استخراج شده در مورد شهر اسلامی، در بخش‌های مختلف به صورت ویژگی‌های عینی مانند ارتفاع، سقف، متراژ بنا و... و ویژگی‌های ذهنی مانند محرمیت، آرامش و... به دست می‌آید. طبق این دسته‌بندی، تعدادی شاخص در دو بخش و بر حسب عناصر پنج‌گانه بررسی مي‌شود. براي نمونه، ویژگی‌های عینی مسکن، محل درب ورودی، آشپزخانه، پنجره و... و ویژگی‌های انتزاعی آن، مانند حس آرامش در مسکن، محرمیت و... .
2. طبقه‌بندی شاخص‌ها، بر اساس بررسی خود عنصر، سازه و ویژگی‌های درونی هریک از عناصر پنج‌گانه و بررسی این عنصر، در ارتباط با سایر عناصر بیرونی: با مطالعه متون معرفی شده، ویژگی‌های خود عنصر به تنهایی و ویژگی‌های آن، در ارتباط با سایر عناصر استخراج و مورد بررسی است. این ویژگی‌ها، در قالب عناصر پنج‌گانه معرفی شده، طبقه‌بندی می‌گردد. براي مثال، ویژگی نشانه بودن مسجد، در ارتباط با سایر عناصر و ویژگی ساده بودن ظاهر مسجد، به‌عنوان یک ویژگی عنصری می‌باشد.
3. طبقه‌بندی ابعاد و لایه‌های مختلف شهری، در قالب عناصر اصلی که استخوان‌بندی شهر و روح آن را تشکیل می‌دهند، ارزیابی می‌گردد. بدین‌منظور، شاخص‌های به‌دست‌آمده در قالب پنج بخش کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی ـ مذهبی و زیست‌محیطی، دسته‌بندی شده است تا بدین‌منظور قلمرو و محدوده تأثیرگذاری هر شاخص روشن گردد.

نمودار 1. ساختار و روند پژوهش
مبانی نظری
واژة «تمدن»، به‌عنوان نمود عینی و قابل مشاهده هر فرهنگ و تفکری، به‌معنای خاص شهرنشینی و از ریشة مدنیت گرفته شده است (پارسانیا، 1388، ص 143؛ جبارپور، 1393، ص 45). تمدن، مجموعة دستاوردهای مادی و معنوی بشر در یک منطقه، کشور یا عصر معین یا حالات پیشرفته و سازمان‌‌یافتة فکری و فرهنگی هر جامعه که نشان آن پیشرفت در علم و هنر و ظهور نهادها‌ی اجتماعی و سیاسی است (انوری، 1383، ص 869). پس وقتی می‌‌گوییم: تمدن اسلامی‌‌، یعنی آن ویژگی‌های زندگی اجتماعی كه متأثر از اسلام، فرهنگ اسلامی و تفکر اسلامی است (صادقی، 1392، ص 34). یکی از بارزترین مظاهر تمدن‌ها، شهرها هستند. معماری و شهرسازی از رویی‌ترین و روشن‌ترین نمادها و مؤلفه‌های تمدنی هستند که معمولاً، نسبت بین تمدن و فرهنگ و تفکر را بازنمایی می‌کنند. «با دیدن شهرها می‌توان زمانه و وقت ساکنانش را دریافت و اولویت‌ها و نسبت آنها را با هستی و حقیقت آفتابی نمود و دریافت که ساکنان این شهرها کیستند و به دنبال چیستند» (بیگدلی، 1392، ص 56).
تمدن نوین اسلامی، یعنی شهرنشینی به سبک ایده‌های مطرح شده در قرآن‌کریم که آخرین و کامل‌ترین نسخه هدایت الهی برای بشر است (قانع، 1391، ص 57). یکی از نمودهای و عرصه‌های ظهور این تمدن در شهر و شهرسازی اسلامی به‌عنوان بسترهای شکل‌گیری تمدن اسلامی است که به‌عنوان یکی از عناصری است که باید نمود همزمان مؤلفه‌های حقیقی و ابزاری تمدن اسلامی باشد. با این برداشت، ساختار فیزیکی و هویتی شهر، نمودی عینی از ابزار در اختیار حقیقت و ماهیت اسلام و راهنمودهای آن است. انسانِ شهری، نمودی از تجلی و خلیفه خداوند در آن است (علیان و سرائی، 1394، ص 465).
در مدینه اسلامی، همه عناصر حول یک مسجد، یا حرم و مکان مقدس شکل گرفته بودند و مسجد در مرکز این شهرها بود. در کنار مسجد، تمامی آنچه یک تمدن دینی به آن نیاز داشت، وجود داشت و شئون فرهنگی ‌ـ ‌عملی، آن مردمان را در قالب «دار» سامان می‌داد، مانند دارالعلم، دارالجیش، دارالاماره، دارالتجاره، دارالشفاء، دارالموت و... بعد محلات به ترتیبی خاص با کوچه‌هایی تودرتو و دالان‌مانند قرار می‌گرفت. بعد دیوار شهر و سپس مزارع و باغات، معمولاً از مرکز مسجد تا مزارع، بیش از یک ساعت [پياده] راه نبود (سلیم حکیم، 1381، ص 45-76).
الف. منابع ديني و روايي
در اينجا، به تشریح مطالب و احادیث استخراج شده از دو منبع ارزشمند میزان‌الحکمه و مفاتیح‌الحیاة مي‌پردازيم. این دو منبع، به دلیل بيان موضعی احادیث و همچنین، جامع بودن انتخاب شده است تا با انتخاب زیرعنوان فرعی مرتبط با بحث در کتاب به سرعت بتوان به احادیث آن دست یافت. این احادیث در زمینة پنج عنصر اصلی مدنظر تحقیق یعنی مسجد، مسکن، بازار، محله و معابر استخراج شده است. با توجه به روش پژوهش، در هر بخش گزاره مفهومی مرتبط با آن استنتاج و احادیث در دو قالب طبقه‌بندی شده است. در طبقه‌بندی اول، عینی یا ذهنی بودن شاخص بررسی شده و در طبقه‌بندی دوم، ویژگی‌های درونی و بیرونی تحلیل و مشخص شده است.
همچنین، شاخص‌ها در چند روایت مختلف بيان شده است با این پیش فرض که در هربار تکرار، یک روایت یا حدیث نکته جدید (شاخص) آن، مرتبط با عنصر مربوط به همان بحث استخراج شده، تا تفکیک مفهومی و وضوح بیشتر در شناسایی گزاره‌ها وجود داشته باشد.
جدول 1. استخراج شاخص‌های شهر اسلامی در قالب عناصر و دسته‌بندی آن بر اساس احادیث و روایات
عنصر    احادیث و روایات    طبقه‌بندی عینی (فیزیکی)- ذهنی    طبقه‌بندی ویژگی‌های درونی و بیرونی    گزاره مفهومی    ابعاد شهری
مسجد    نخستین گامی که پیامبر اسلام در آماده‌سازی مدینه به آن پرداخت، تأسیس مسجد به‌عنوان پایگاه ارتباط خدا و خلق و مرکز رسیدگی به امور دنیا و آخرت مردم بود (جوادي آملي، 1391، ص 563).    عینی ـ ذهنی    بیرونی    تأکید بر ساخت مسجد و مراکز مذهبی تو سط همه    کالبدی
    رسول خدا فرمود: مساجد خود را بی‌ایوان و کنگره بسازید (کنایه از ساده بودن بنای مسجد و نداشتن مزاحمت برای همسایگان) و شهرهایتان را به لحاظ مکان و نمای زیبا به گونه‌ای بسازید که چشم‌نواز بوده و چشم‌انداز داشته باشد. همچنین مساجدتان را به زر و زینت نیارایید، آن‌گونه که یهود و نصاری کنیسه‌های خود را آراستند (همان، ص 565).    عینی    درونی    رعایت سادگی در بنای مسجد    کالبدی
    پیامبر اکرم فرمود: خدا پاک است و پاکی را دوست دارد، پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد، پس آستان زندگی خود را پاکیزه کنید: رعایت پاکی و پاکیزگی در بدن، محیط زندگی، کار، محیط‌های علمی و مراکز فرهنگی و عبادی. این فرمان مبتنی بر پاکی محیط‌های متنوع زندگی انسان همیشگی و فراگیر است.
نسیمی که از کوی و برزن طیب می‌گذرد، محبوب خدای جمیل است؛ چون شامه شهروندان را با بوی خوش آشنا می‌کند (همان،‌ ص 690).    عینی ـ ذهنی    درونی    رعایت بهداشت و تمیزی    زیست‌محیطی
    امام باقر می‌فرماید: در زمان قیام، قائم ما راه‌ها و خیابان‌های اصلی را گسترش می‌دهد و مسجدهایی بر سر راه‌ها می‌سازد (همان، ص 728).    عینی    بیرونی    ساخت مسجد بر سر راه‌ها    کالبدی
    حصارسازی راه‌ها ـ ایجاد سدمعبر ـ وضو گرفتن، نماز خواندن و... در راه‌های پُرتردد (همان، ص 735).    عینی    بیرونی    توصیه به عدم سد معبر و راه بندان    کالبدی
    امام صادق: هر بنایی که بیش از نیاز باشد، در روز قیامت وبال گردن صاحب اوست (محمدي ري‌شهري، 1385، ص 2517).    ذهنی    درونی    ساختن به اندازه نیاز    فرهنگی ـ مذهبی
    امام علی: بدترین مردم نزد خدا، پیشوای منحرفی است که خود گمراه است و موجب گمراهی دیگران می‌شود (همان، ص 2691).    عینی    بیرونی    داشتن پیشوا و امام جماعت صالح    فرهنگی ـ مذهبی
    حضرت محمد: در پاسخ به این سؤال که بدترین مردم چه کسانی هستند؟ فرمودند: علمای فاسد (همان، ص 2695).    عینی    بیرونی        فرهنگی ـ مذهبی
مسکن و سرپناه    رسول خدا می‌فرماید: از سعادت و خوشبختی مرد مسلمان، داشتن خانه‌ای وسیع، مرکبی راهوار و فرزند صالح است (جوادي آملي، 1391، ص 602). همچنین می‌فرماید: بهترین خانه شما، خانه‌ای است که در آن یتیمی است که احترام و نوازش می‌شود و بدترین خانه آن است که در آن، با یتیم بدرفتاری شود (همان، ص 602). امام علی: از خوشبختی‌های مرد مسلمان، داشتن مسکن وسیع است (همان، ص 2517).    ذهنی    درونی    وسیع بودن خانه    کالبدی
    امام علی می‌فرماید: ارزش و شرافت خانه به حیاط وسیع، هم‌نشینان نیکوکار و صالح است و برکت خانه، به بودن آن در منطقه خوب و محوطه وسیع و همسایگان خوب و همراه است (همان، ص 605).    عینی    بیرونی    محله و همسایگان خوب    اجتماعی
    رسول خدا می‌فرماید: به راستی خدای متعال دوست دارد هر یک از شما هرگاه کاری می‌کند، آن را محکم و استوار انجام دهد. همچنین ایشان می‌فرماید: خدا کسی را که در خانه‌ای ویران ساکن شود، ‌دوست ندارد (همان، ص 540).    عینی    درونی    استحکام بنا    کالبدی
    امام صادق می‌فرماید: سقف خانه را به اندازه متعادل بسازید (هفت ذراع)؛ زیرا فراتر از آن جایگاه شیاطین است (همان، ص 645).    عینی    درونی    سقف متعادل    کالبدی
    امام صادق می‌فرماید: از سعادت انسان است که اتاق نشیمن خوب داشته باشد و آستانه خانه‌اش وسیع باشد و سرویس بهداشتی و حمام تمیز داشته باشد. همچنين، حضرت می‌فرماید: یکی از راه‌های نجات و فایق آمدن بر مشکلات زندگی، داشتن خانه‌ای است که از وسعت لازم برای گنجایش فرد و خانواده‌اش برخوردار باشد. همچنین، می‌فرماید: شومی در خانه‌ای است که حیاطش کوچک، همسایگانش بد و عیب‌هایش بسیار باشد (همان، ص 114 و 115).
امام صادق در حدیثی می‌فرماید: پاکیزگی از اخلاق پیامبران است. همچنین، امام علی می‌فرماید: خانه‌هایتان را از تارها عنکبوت پاکیزه نگه دارید؛ چرا که مایه فقر است. به علاوه داشتن وضوخانه و دستشویی پاکیزه بخشی از سعادت انسان است (همان، ص 114 و 115).    عینی    درونی    پاکیزگی و تمیزی    زیست‌محیطی
    امام کاظم می‌فرماید: خدا را سزاست هر خانه‌ای که در آن نافرمانیش کنند، خرابش کند تا خورشید بر آن بتابد و از گناه انجام شده پاکش گرداند. لذا معصیت خدا منجر به ویرانی خانه خواهد شد (همان، ص 320).    ذهنی    درونی    بهره‌گیری درست
معصیت باعث ویرانی    فرهنگی ـ مذهبی
    امام رضا خانه‌ای خرید و به یکی از موالیان خود فرمان داد که به آن خانه منتقل شود و فرمود: منزل تو تنگ است. آن شخص گفت: این منزل تنگ را پدرم بنا کرده است، آن حضرت فرمود: اگر پدر تو نادان بود تو هم باید نادان باشی؟ (همان، ص 459).    عینی    درونی    رعایت شرایط زمان و مکان    اجتماعی
    امام صادق می‌فرماید: هر کس خانه‌ای دارد که مؤمنی به سکونت در آن نیازمند است و او را از سکونت دادن محروم کند، خدا به فرشتگان می‌فرماید: ای فرشتگان، بنده من بر بنده دیگرم برای سکونت بخل ورزید. به عزتم سوگند هرگز او در بهشت من جای نخواهد داشت (همان، ص 283).    ذهنی ـعینی    بیرونی    پرهیز از بخل در سکونت دادن دیگران در خانه‌های خالی    اجتماعی
    رسول خدا می‌فرماید: پارچه و لوازم آلوده را از خانه‌هایتان بیرون گذارید؛ چرا که آن، خوابگاه و جایگاه پلیدی و آلودگی است. همچنین می فرماید: شب زباله‌ها را در خانه‌هایتان نگه ندارید که جایگاه آلودگی است (همان، ص 126).    عینی ـ ذهنی    بیرونی    دفع بهداشتی زباله‌ها    زیست‌محیطی
    امام علی: ازکنار خانة مردی گذشت که آن را از آجر ساخته بود. پرسید: این خانه از کیست؟ عرض شد: از فلان فریب‌خوردة (دنیا). بعد از کنار خانة دیگری گذشت که صاحب او نیز آن را از آجر ساخته بود. فرمود: این هم فریب‌خوردة دیگری است (محمدي ري‌شهري، 1385، ص 2517).    ذهنی    درونی ـ بیرونی    پرهیز از فخر فروشی    فرهنگی ـ مذهبی
    حضرت محمد: کسی که برای خودنمایی و شهرت ساختمانی بسازد، در روز قیامت آن را برپشت خود تا هفت زمین حمل می‌کند و سپس، به صورت طوقی از آتش فروزان در گردن او در می‌آید و آنگاه در آتش پرت می‌شود. عرض کردیم: ای رسول خدا! چگونه برای خودنمایی و شهرت می‌سازد؟ فرمود: اضافه بر نیاز و کفایتش یا برای فخرفروشی می‌سازد (همان، ص 2519).    عینی            
    حضرت محمد: هر که خانه‌ای بفروشد و با پول آن خانه‌ای مانند آن نخرد، مالش برکت نمی‌یابد (همان، ص 2519).    عینی ـ ذهنی    درونی    پرهیز از فروختن مسکن    فرهنگی ـ مذهبی
راه‌ها و مسیرها    در حدیثی از پیامبر اسلام آمده است: شهرهایتان را به لحاظ مکان و نمای زیبا به گونه‌ای بسازید که چشم‌نواز بوده و چشم‌انداز داشته باشد (جوادي آملي، 1391، ص 534).    عینی ـ ذهنی    درونی    زیبا ساختن راه‌ها    کالبدی
    رسول خدا فرمود: یکی از کارها و نیکی‌های مؤمن پس از مرگش به او می‌رسد، مسجدی است که ساخته است. باز فرمود؛ هفت چیز است که پس از مرگ، ثوابش به بنده می‌رسد که از جمله آن مسجدسازی و راهسازی است (همان، ص 564).    ذهنی    بیرونی    مشارکت در راهسازی    اجتماعی
    امام صادق می‌فرماید: از سعادت مؤمن داشتن مرکبی است که نیازهای خود را با آن برآورد و حقوق برادارن ایمانی را با آن ادا کند (همان، ص 648).    ذهنی    بیرونی    مرکب مناسب و استفاده از آن در راه خدا    فرهنگی ـ مذهبی
    پیامبر فرموده است: برترین هزینه‌ای که انسان می‌پردازد، هزینه خانواده و هزینه مرکبی است که برای جهاد در راه خدا آماده می‌شود (همان، ص 649).    ذهنی            
    پیامبر اکرم فرمود: هر گروه بر اثر سه کار ناروا از رحمت خدای متعال به دورند: کسی که مکان عمومی را آلوده کند، کسی که از آب نوبه‌ای جلوگیری کند، کسی که سد معبر کند و مانع عبور عابران شود (همان، ص 693).    عینی    درونی    تمیزی و نظافت معابر
جلوگیری از سد معبر    زیست‌محیطی
    امیرمؤمنان می‌فرماید: هنگام تقسیم اراضی و زمین‌ها برای عبور و مرور مردم راهی را مشخص کنید.    عینی    بیرونی    اختصاص فضایی برای راه    کالبدی
    امام باقر می‌فرماید: در زمان قیام، قائم ما راه‌ها و خیابان‌های اصلی را گسترش می‌دهد و مسجدهایی بر سر راه‌ها می‌سازد (همان، ص 728).    عینی    درونی    عرض مناسب راه‌ها    کالبدی
    پیامبر اسلام فرمودند: در جاده عمومی سواره بر پیاده مقدم است و اولویت دارد، همان‌طورکه برهنه بر کفش پوشیده اولی است (همان، ص 728).    عینی    درونی    رعایت حقوق در بخش سواره و پیاده خیابان    اجتماعی
    پیامبر اسلام فرمودند: مانع و خاشاک را از راه مسلمانان کنار بزن و می‌فرماید: ایمان هفتاد و اندی شاخه دارد که که کمترین و آسان‌ترین آن، زدودن مانع و مایه اذیت از جاده و راه است (همان، ص 728).
روشنایی راه‌های عمومی در احادیث مکرری از پیامبر اکرم مورد تأکید قرار گرفته است (همان، ص 732).    عینی ـ ذهنی    درونی    نظافت مسیر    زیست‌محیطی
    پیامبر اسلام فرمودند: هرکس در مسیر راه مسلمانان آب ناودان، یا چاه را جاری سازد، یا میخی بکوبد و یا حیوانی را ببندد و یا گودالی حفر کند و... که موجب آسیب عابران شود، ضامن است (همان، ص 733).    عینی    درونی    جلوگیری از سد معبر و بروز ترافیک در مسیرها    کالبدی
    مصادیق سد معبر: حصارسازی راه‌ها ـ نشستن در سر راه‌ها ـ فرودآمدن در وسط راه‌ها ـ وضو گرفتن در راه‌های پر تردد ـ نماز در راه‌های با تردد (همان، ص 735).    عینی    بیرونی        
    پیامبر اسلام فرمودند: راه رفتن زنان جز در کنار راه‌ها روا نیست، و می‌فرماید: وسط راه جای تردد زنان نیست (همان، ص 736).    عینی    بیرونی    فرهنگ عفاف در مسیرها    فرهنگی ـ مذهبی
    امام علی: مردم را ناچار فرمانروایی باید، نیکوکار و تبهکار، زیرا در حکومت او فرد با ایمان کار خویش (اطاعت خدا) می‌کند و کافر بهره خویش را می برد و خداوند با وجود حکومت، هر کس را به اجل مقدر می‌رساند و به وسیله او مالیات‌ها جمع‌آوری می‌شود و راه‌ها امن می‌گردد و حق ناتوان از زورمند ستانده می‌شود و نیکوکار آسایش می‌بیند و از تبهکار در امان می‌ماند (محمدي ري‌شهري، 1385، ص 120084).    عینی    بیرونی    وجود حکومت برای ایمنی راه‌ها    اجتماعی
بازارها    خداوند می‌فرماید: انسان جز محصول کوشش خویش مالک چیزی نیست و همچنین امام رضا نیز اجرش را کمتر از جهاد در راه خدا نمی‌داند (جوادي آملي، 1391، ص 85).    ذهنی    بیرونی    محوریت سعی وتلاش در تجارت و بازار    فرهنگی ـ مذهبی
    روایاتی نیز کم همتی را مانع پیشرفت و تنبلی را مایه حقارت و سربار دیگران بودن را ناشایست می‌شمارند. پیامبر اکرم می‌فرماید: هیچ کس غذایی بهتر از غذای فراهم آمده از کار خویش نخورده است (همان، ص 87).    ذهنی    بیرونی    پرهیز از تنبلی    فرهنگی ـ مذهبی
    امام صادق به فرزندانشان می‌فرمودند: از دو خصلت تنبلی و بی‌حوصلگی (بی‌قراری) بپرهیز که این دو مانع بهره‌گیری تو از دنیا و آخرت می‌شوند. همچنين، می‌فرماید: منفورترین مردم نزد خدا کسی است که شب خواب و روز بیکار باشد.    ذهنی            
    ابن‌عباس می‌گوید: رسول خدا هرگاه کسی را می‌دید و از او خوشش می‌آمد، می‌پرسید: آیا حرفه‌ای داری؟ اگر می‌گفتند: خیر، می‌فرمود: از چشمم افتاد. پرسیدند چرا ای رسول خدا؟ فرمود: هرگاه مؤمن دارای حرفه‌ای نباشد به ناچار از دین خویش برای تأمین زندگیش بهره می‌برد و دین‌فروشی می‌کند (همان، ص 89 و 90).    ذهنی            
    لباس شهرت: رسول خدا از انگشت‌نما شدن در هر سو (افراط و تفریط) نهی فرموده است. لباسی را که در آن زیبایی یا زشتی شهرت دارد نپوشید؛ زیرا که هر کس لباس شهرت بپوشد خداوند از او روی گرداند تا وقتی که آن را کنار نهد. همچنین، رسول خدا می‌فرماید: پوشش و لباس نشان بی‌نیازی است و آدمیزاد حق دارد لباسی داشته باشد که عورت او را بپوشاند. همچنین، ایشان می‌فرماید: خداوند عریانی و برهنه شدن نمی‌پسندد.    ذهنی    بیرونی    پرهیز از تجمل‌گرایی    فرهنگی ـ مذهبی
    مسلمانان در خرید و فروش با هم‌کیش خود باید برخوردی حمایتی داشته باشند نه سودجویانه و ظالمانه (همان، ص 285).    عینی    بیرونی    داشتن برخورد حمایتی با هم‌کیشان    فرهنگی ـ مذهبی
    امیرمؤمنان علی می‌فرماید: ای مردم، هرکس به دینداری و درستکاری برادرش مطمئن است، به گفتارهای دیگران درباره او گوش نسپارد.    ذهنی    بیرونی    اعتمادسازی    فرهنگی ـ مذهبی
    امام سجاد می‌فرماید: در معامله با اهل کتاب به حکم خدا عمل کن و از اینکه آنها در پناه اسلام‌اند، پیمان الهی را مراعات کن و باید برای وفای به این پیمان؛ میان تو و آنها مانعی باشد (مبادا به آنان ستم کنی) (همان، ص 311).    ذهنی    بیرونی    وفای به عهد در معامله با اهل کتاب    فرهنگی ـ مذهبی
    امام رضا می‌فرماید: یکی از ابعاد امامت به سامان دادن نظام مسلمانان، صلاح دنیا و عزت مؤمنان است (تحقق این امور در گرو امنیت همه‌جانبه برای مردم است) (همان، ص 459).    ذهنی    درونی ـ بیرونی    امنیت بازار (فضای کار مومنان)    اجتماعی
    امیرمؤمنان علی می‌فرماید: خدای سبحان حقوق بندگانش را بر حقوق خویش مقدم کرده است و رعایت حقوق مردم، به ادای حقوق خدا خواهد انجامید. همچنین می‌فرماید: ستم برخی بندگان به برخی دیگر (بدون ادای حق‌الناس) بخشوده نمی‌شود (همان، ص 477).    ذهنی    بیرونی    پرهیز از حق‌الناس    اجتماعی
    امام باقر می‌فرماید: به راستی که با امر به معروف و نهی از منکر، راه‌ها امنیت می‌یابند، کسب‌ها حلال می‌شوند، حقوق غصب شده بازگردانده می‌‌شوند و زمین آباد می‌گردد و از دشمنان دادخواهی می‌شود و امور سامان می‌یابند (همان، ص 509).    ذهنی    بیرونی    وجود امربه معروف و نهی از منکر در بازار    فرهنگی ـ مذهبی
    امام صادق می‌فرماید: نیکی و خوش‌خلقی شهرها را آباد و بر عمرها می‌افزاید (همان، ص 527).    ذهنی    بیرونی    نیکی و خوش خلقی مردم و کسبه    فرهنگی ـ مذهبی
    رسول خدا فرمود: مؤمن سراسر سود است: اگر همراهش شوی سودت رساند و اگر با او مشورت کنی سودت دهد و اگر شریکش شوی سودت رساند و همه چیز او سودمند است (همان، ص 529).    ذهنی    بیرونی    شراکت با مؤمنان    اجتماعی
    امیرمؤمنان علی: تکدی‌گری یوغ ذلتی است که عزت و سربلندی را از انسان می‌ستاند و حَسَب او را از بین می‌برد (همان، ص 556).    ذهنی    بیرونی    عدم تکدی‌گری یا چشم نداشتن به دست دیگران    اقتصادی
    آثار درآمدهای فاسد؛ قحطی و کمبود، دوری از رحمت الهی، ورود به دوزخ، کاهش روزی حلال
رسول خدا فرمود: پس از من هرگاه کم‌فروشی شود، خدا مردم را به قحطی و کمبود گرفتار سازد (همان، ص 594). رسول خدا فرمود: مالی که از راه دروغ، ریا، خیانت و دزدی به دست آید، صرف آن برای زکات، صدقه، حج و عمره پذیرفته نمی‌شود (همان، ص 594).    ذهنی    بیرونی    پرهیز از کم‌فروشی، دروغ، ریا، خیانت و دزدی     فرهنگی ـ مذهبی
    تجارت
رسول خدا فرمود: برکت ده جز دارد، نُه دهم آن در تجارت است و یک دهم آن در دام است و می‌فرماید: نُه دهم روزی در تجارت و یک دهم آن در دامداری است (همان، ص 603).    ذهنی    بیرونی    ستایش تجارت    فرهنگی ـ مذهبی
    آداب تجارت
خدامحوری در خرید و فروش، آسان‌گیری در تجارت، پذیرش پشیمانی خریدار، صداقت، تجارت در وطن، حفظ منبع درآمد (همان، ص 607).    عینی ـ ذهنی    بیرونی    خدامحوری در خرید و فروش، آسان‌گیری در تجارت، پذیرش پشیمانی خریدار، صداقت، تجارت در وطن، حفظ منبع درآمد    فرهنگی ـ مذهبی
    رفتارهای ناپسند در دادوستد
ناجوانمردی، بازارگردی، سوگند در دادوستد، فریب در معامله (همان، ص 612).    ذهنی ـ عینی    بیرونی    ناجوانمردی، بازارگردی، سوگند در دادوستد، فریب در معامله    فرهنگی ـ مذهبی
    حضرت محمد: هرکه روز خود را شروع کند و به امور مسلمانان اهتمام نورزد، مسلمان نیست (محمدي ري‌شهري، 1385، ص 2553).    ذهنی    بیرونی    اهتمام به امور مسلمانان    فرهنگی ـ مذهبی
    امام علی در نامة خود به حارث همدانی می‌فرماید: از پاتوق‌های بازارها بپرهیز که محل حضور شیطان و عرضه‌گاه فتنه‌ها و گمراهی‌ها است (همان، ص 2633).    ذهنی    بیرونی    پرهیز از پاتوق (تجمعات و بازارگرمی) در بازار    فرهنگی ـ مذهبی
    پيامبر خدا: بازار، سراى بى‌خبرى و غفلت است. پس هركه در بازار يك تسبيح گويد، خداوند هزار هزار ثواب برايش رقم زند.    ذهنی    بیرونی    عدم وابستگی به دنیا    فرهنگی ـ مذهبی
    پيامبر خدا: اگر مى‌توانى، اولين كسى مباش كه وارد بازار مى‌شود و از همه آخرتر از آن بيرون مى‌آيد؛ زيرا بازار آوردگاه شيطان است و پرچمش را در آن بر مى‌افرازد.    ذهنی    بیرونی    پرهیز از گذراندن وقت زیاد در بازار    فرهنگی ـ مذهبی
    امام باقر: بدترين جاى زمين بازارهاست؛ بازار ميدان ابليس است، بامدادان پرچم خود را در آنجا نصب مى‌كند و كرسيش را مى‌گذارد و فرزندانش را همه سو مى‌پراكند: از كسى كه پيمانه را كم مى‌دهد تا كسى كه ترازو را سبك مى‌گيرد و كسى كه در گزكردن دزدى مى‌كند يا كسى كه براى فروش كالايش به دروغ متوسل مى‌شود. او به فرزندانش مى‌گويد: بر شما باد [فريفتن] مردى كه پدرش (حضرت آدم) مرده درحالى‌كه پدر شما هنوز زنده است. ابليس با اولين كسى كه به بازار مى‌آيد، وارد مى‌شود و با آخرين نفرى كه بازار را ترك مى‌كند، برمى‌گردد.    ذهنی    درونی    مصداق‌های بازار شیطانی و غفلت برانگیز    فرهنگی ـ مذهبی
    امام على وارد بازار مى‌شد و مى‌فرمود: اى بازاريان! از خدا بترسيد و از سوگند خوردن دورى كنيد؛ زيرا سوگند ياد كردن گرچه كالا را به فروش مى‌رساند، اما بركت را مى‌برد. همانا كاسب گنهكار است، مگر آن كاسبى كه در دادوستد، حق را را رعايت كند، بدرودتان باد! سپس مى‌رفت و چند روز بعد دوباره مى‌آمد و سخنانى بدين‌گونه مى‌فرمود.    ذهنی    بیرونی    رعایت حق    فرهنگی ـ مذهبی
محله‌ها    رسول خدا می‌فرماید: ای مسلمانانی که با زبان اسلام آورده ولی ایمان خالصانه در دلتان جای نگرفته است. مسلمانان را مذمت نکنید و عیب‌هایشان را آشکار نسازید؛ زیرا هر کس عیب‌های مسلمانان را آشکار سازد خدا عیبش را آشکار کند. لذا ایشان می‌فرماید: هرکس از تعدی به آبروی برادر مسلمانش جلوگیری کند بهشت برای او حتمی است (جوادي آملي، 1391، ص 288-289).    ذهنی    بیرونی    حفظ آبرو و پرهیز از عیب‌جویی و سخن‌چینی    زیست‌محیطی
    مصادیقی از شهروندان که اسلام به حسن معاشرت با آنان سفارش نموده است:
خداوند در قرآن می‌فرماید: خدا را بپرستید و چیزی را شریک او نسازید و به پدر و مادر و خویشاوند و یتیمان و بی‌نوایان و همسایه نزدیک و دور و همنشین و... نیکی کنید.
رسول خدا می‌فرماید: ای علی! همسایه را گرامی بدار، گرچه کافر باشد. امام علی می‌فرماید: رسول خدا همواره توصیه به نیکی و معاشرت با همسایگان می‌نمود تا آنجا که ما گمان بردیم او می‌خواهد آنان را وارث و سهیم سازد.
امام باقر به نقل از امام علی و رسول اکرم می‌فرماید: همسایه مانند خود انسان است، از هرگونه زیان و گناه باید مصون باشد و حرمت همسایه بر همسایه همانند حرمت مادر است (همان، ص 341-342).    عینی ـ ذهنی    بیرونی ـ درونی    حریم همسایگی (محدوده ای که در دایره همسایگان یک خانه قرار دارد) حفط حرمت همسایه    فرهنگی ـ مذهبی
    رسول خدا فرمود: مؤمن سراسر سود است: اگر همراهش شوی سودت رساند و اگر با او مشورت کنی، سودت دهد و اگر شریکش شوی، سودت رساند و همه چیز او، سودمند است (همان، ص 529).    ذهنی    بیرونی    همسایگی با مؤمنان     فرهنگی ـ مذهبی
    پیامبر اکرم فرمود: خدا پاک است و پاکی را دوست دارد، پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد، پس آستان زندگی خود را پاکیزه کنید.
نسیمی که از کوی و برزن طیب می‌گذرد، محبوب خدای جمیل است چون شامه شهروندان را با بوی خوش آشنا می‌کند (همان، ص 690).    عینی    درونی    تمیزی و پاکیزگی محلات، بوی خوش در محلات (به واسطه گیاهان) پرهیز از آلوده‌نمودن محله    زیست‌محیطی
    پیامبر اکرم فرمود: هر گروه بر اثر سه کار ناروا از رحمت خدای متعال به دورند: کسی که مکان عمومی را آلوده کند، کسی که از آب نوبه‌ای جلوگیری کند، کسی که سد معبر کند و مانع عبور عابران شود (همان، ص 693).                اجتماعی
    امام صادق می‌فرماید: درخت‌های ثمردهنده را قطع نکنید که اگر چنین کنید، خدا سخت برای شما عذاب می‌فرستد. همچنین، امام رضا می‌فرماید: قطع درخت در صورت نیاز و با تبدیل و جایگزینی مانعی ندارد (همان، ص 710).    ذهنی    بیرونی    تأکید بر کاشت گیاهان    زیست‌محیطی
    پیامبر اسلام فرمودند: نگاه کردن به سبزه، به آب روان و به روی نیکو مایه روشنی دیده‌ هستند، معلوم می‌شود که ایجاد و حفظ پارک و بوستان و گلستان و فضای سبز و... مطلوب اسلام است (همان، ص 715).    ذهنی    بیرونی        
    امام علی: سرور قوم، خدمتگزار آنهاست. همچنین، کسی است که بار برادران خود را به دوش کشد و با همسایگانش نیکو همسایه‌داری کند (محمدي ري‌شهري، 1385، ص 2615).    ذهنی    بیرونی    نیکو همسایه‌داری    فرهنگی ـ مذهبی
    امام صادق: رسول خدا دربارة شرکای در زمین و خانه حکم به شفعه داد و فرمود: ضرر و زیان زدن به یکدیگر ممنوع است و فرمود: زمانی که حدود اراضی و خانه‌ها مشخص شد (و از یکدیگر تفکیک شدند و از حالت مشاع در آمدند) دیگر حق شفعه وجود ندارد (همان، ص 2731).        بیرونی    ضرر و زیان نرساندن به هم در مشاعات    اجتماعی
    حضرت محمد: مسلمانان در سه چیز شریکند: در آب و مرتع و آتش (مواد سوختنی) و جلوی استفادة دیگران از آنها را نباید گرفت (همان، ص 2729).    عینی    بیرونی    شراکت در آب، گیاهان و مواد سوختنی    فرهنگی ـ مذهبی
ب. منابع تخصصی در حوزه شهر و شهرسازی اسلامی
در این بخش، به مطالعه منابع تخصصی شهرسازی و معماری مرتبط با هدف و موضوع پژوهش مي‌پردازيم. هدف این بخش، ارائه تصویری کم‌وبیش روشن از اصول و قواعد شهر و شهرسازی اسلامی ـ ایرانی می‌باشد. با توجه به اینکه بیشتر شاخص‌ها و گزاره‌های استخراج شده در بخش قبل (منابع فقهی و دینی) از نوع ذهنی می‌باشد، این بخش به کار اضافه شده تا استنباط‌های متخصصان از این موضوع با توجه به مطالعات و تخصص آنان، در رسیدن به هدف مورد نظر تحقیق راه گشا باشد.
جدول 2. استخراج شاخص‌های شهر اسلامی در غالب عناصر و دسته‌بندی آن بر اساس منابع تخصصی
عنصر    منابع    مهم‌ترین ویژگی‌های مشترک منابع مطالعه شده    طبقه‌بندی کلی    طبقه‌بندی عینی ـ ذهنی    طبقه‌بندی درونی و (بیرونی)
بازار    رجایی، 1389؛ اکرامی، 1375؛ دانشپور و شیری، 1394؛ اورجی، 1391؛ پورجعفر و همکاران، 1395؛ نقی‌زاده، 1387؛ خواجه‌نبی و کوچکی، 1394؛ سلیم حكيم، 1381؛ رهایی و همکاران، 1392؛ ستاری ساربانقلی و ذبیحی، 1388؛ زنگی‌بادی و همکاران، 1391    اولویت‌دهی به کالاها و اجناس داخلی    اقتصادی    ذهنی    بیرونی
        شفافیت    اقتصادی ـ کالبدی    ذهنی    درونی
        وجود اصناف و تشکل‌های بازار و سازماندهی بر اساس آن    اقتصادی    ذهنی    درونی
        وجود بازارهای متعدد در شهر    کالبدی    عینی    درونی
        قرارگیری در مرکز شهر    کالبدی    عینی    بیرونی
        پیونددهنده فضاها و عناصر اصلی شهر    کالبدی    ذهنی    بیرونی
        طبقه‌بندی مشاغل بر اساس منزلت شان در ارتباط با مسجد اصلی شهر     فرهنگی ـ مذهبی    ذهنی    بیرونی
        مکان خیزش و شکل‌گیری جریان‌ها و جنبش‌های اجتماعی    اجتماعی    ذهنی    بیرونی
        تنوع و اختلاط کاربری‌ها    کالبدی    عینی    درونی
        مرام‌نامه کاسبی اسلامی     فرهنگی ـ مذهبی    ذهنی    درونی
        عدم سیطره مادی و معنوی بازار بر شهر    فرهنگی ـ مذهبی    ذهنی    بیرونی
        توجه بازاریان به کسب‌های حلال و حرام و رعایت شرایط معاملات    فرهنگی ـ مذهبی    ذهنی    درونی
        طراحی خوشایند و چشم‌نواز    کالبدی    عینی    یرونی
        وجود سلسله‌مراتب در عرضه کالاها از تولید، تعمیر، عرضه، انبار و نگهداری کالاها    کالبدی    عینی    درونی
        رابطه کارکردی فضاها و نیاز شهروندان در مقیاس کل بازار    اجتماعی    ذهنی    درونی
        وابستگی بازار به مکان قرارگیری آن    کالبدی    عینی    بیرونی ـ درونی
        استفاده از مصالح بومی در ساخت بازار    کالبدی    عینی    درونی
        مقیاس انسانی فضاهای بازار به‌ویژه راسته‌ها    کالبدی    عینی    درونی
        ارتباط‌گیری با طبقات مختلف مردم    اجتماعی    ذهنی    بیرونی
        دارای نظام عملکردی یکپارچه    اقتصادی    ذهنی    بیرونی
مسجد    عطایی‌همدانی و همکاران، 1390؛ آذر و همکاران، 1392؛ شعیبی و همکاران، 1376؛ پیرنیا، 1382؛ مهدوی‌نژاد و مشایخی، 1389؛ پروین و کلانتری، 1392؛ نقی‌اده، 1392 الف؛ سادات‌حسینی و همکاران، 1392    حریم مناسب     کالبدی    عینی    درونی ـ بیرونی
        در نظر داشتن امکان توسعه    کالبدی    عینی    درونی
        رعايت سادگي    کالبدی    عینی    درونی
        ناپسندبودن تقليد از معابد غيرمسلمان    فرهنگی ـ مذهبی    عینی    بیرونی
        مرکزیت داشتن و دسترسی مناسب    کالبدی    عینی    بیرونی
        هفت وجه به وضعیت اقلیمی و طبیعی شهر    کالبدی    عینی    بیرونی
        توجه به طرح‌هاي توسعۀ آینده شهر    کالبدی    عینی    بیرونی
        عدم تصويرگري در مساجد    کالبدی    عینی    درونی
        شاخص بودن در چشم‌انداز شهري    کالبدی    عینی    بیرونی
        قابلیت‌های جهت‌یابی، تعیین موقعیت شهروندان، ایجاد کشش در حرکت مقیاس مطلوب و تناسبات    کالبدی    عینی    درونی
        رعایت مفهوم عبادت در تمامی مراحل طراحی    کالبدی    ذهنی    درونی
        طراحی انعطاف‌پذیر     کالبدی    عینی    بیرونی
        ارتباط مساجد با  اطراف و طراحی دعوت‌کننده    کالبدی    عینی    بیرونی
        استفاده از مصالح بومی در طراحی    کالبدی    عینی    درونی
        کیفیت فضایی مناسب برای فعالیت‌های مختلف    کالبدی    عینی    بیرونی
        زیبایی کالبد و بنای با حدود معین و القای هویت فرهنگی    کالبدی    عینی ـ ذهنی    بیرونی ـ درونی
        زمینۀ حضور تمامی افراد و اقشار در مسجد و ایجاد وحدت میان قومیت‌ها    فرهنگی ـ‌ مذهبی    ذهنی    بیرونی
        عدم قرارگیری بر سر راه و گذرگاه    کالبدی    عینی    بیرونی
        نزدیکی به نیازهاي مردم    کالبدی    ذهنی    بیرونی
        تناسب با کاربری‌های اطراف    کالبدی    ذهنی    بیرونی
        پاک و غصبی نبودن زمین    کالبدی    عینی    درونی
        شأنیت مکان مسجد (ارزش اجتماعی زمین)    اجتماعی    عینی    درونی
        نماد بودن مسجد در شهر    کالبدی    عینی    درونی
        ساختن وضوخانه در كنار درهاي ورودي مسجد    کالبدی    عینی    درونی
        رعایت اصول پدافند غیر عامل    کالبدی    عینی    بیرونی
مسکن    نصر، 1394؛ بمانیان و همکاران، 1392؛ احمدی‌دیسفانی و علی‌آبادی، 1390؛ نقی‌زاده، 1387، ص 160؛ پیرنیا، 1382؛ نقی‌زاده، 1394؛ دانش، 1389؛ لبیب‌زاده و همکاران، 1394    داشــتن حریم کامــل از خانه‌های اطــراف و فضاهای عبوری و عمومــی    کالبدی    عینی    بیرونی
        استحکام و ایمنی خانه    کالبدی    عینی    درونی
        متانــت، ســادگی و هماهنگی بدنه‌های خارجی بناها بــا یکدیگر    کالبدی    عینی    درونی
        برخورداری از فضاهایی کاملاً خصوصی و خانوادگی و دور از هر نــوع مزاحمت همجواری    فرهنگی ـ مذهبی    عینی    درونی
        استفاده مناسب و به جا از هرچیز (تعادل و تناسبات در اجزا و کلیت با توجه به انسان و نیازهای او، استفاده متناسب با نیاز از مصالح و منابع مورد نیاز)    کالبدی    ذهنی    درونی
        وجود بعد آرامش و سکینه قلبی در مسکن    کالبدی    ذهنی    درونی
        بوم محور بودن و طبیعی شکل گرفتن بافت سکونتگاه‌ها به منظور پیروی از نیروهای طبیعت    زیست‌محیطی    عینی    درونی
        تأمین نیازهای انسان بدون تصرف در منابع آیندگان با رویکرد بومی و محلی    زیست‌محیطی    ذهنی    بیرونی
        پیمون (استفاده از سیستم مدولار در طراحی و کاربرد سازه و مصالح پایدار و قابل بازیافت)    کالبدی    عینی    درونی
        تفکیک عرصه‌های عمومی، نیمه‌خصوصی و خصوصی    کالبدی    عینی    درونی
        جلوگیری از دید مستقیم به حیات    کالبدی    عینی    درونی
        تنوع فضایی و عملکردی    کالبدی    عینی    درونی
        تنظیم و تفکیک قلمروها    کالبدی    عینی    درونی
        رعایت حریم زمین و حریم مالکیت همسایگی‌ها و حریم معابر در ساخت خانه    کالبدی    عینی    بیرونی
        جلوگیری از مزاحمت برای دیگران(نظیر مزاحمت صوتی، تجاوز به حریم دیگران، دید و...).    فرهنگی ـ مذهبی    عینی    بیرونی
        قرار گرفتن هرچیزی در جای خود (عناصر و فضاهای خانه با توجه به ماهیت و کاربرد)    کالبدی    ذهنی    درونی
        حداکثر اســتفاده از تأسیســات طبیعی و تمهیدات اقلیمی    زیست‌محیطی    عینی    بیرونی
        ارتباط با طبیعت    زیست‌محیطی    عینی    بیرونی
        جهت‌گیری خانه (قبله و ویژگی‌های اقلیمی)    کالبدی    عینی    درونی
        پرهیز از اشراف متقابل خانه‌ها    کالبدی    عینی    بیرونی
        وسعت خانه    کالبدی    عینی    درونی
        نوع و شیوة مالکیت    کالبدی    عینی    درونی
        ارتفاع مناسب    کالبدی    عینی    درونی
        تمرکز بر درون    کالبدی    ذهنی    درونی
        هم‌آوایی و همراهی بدنه‌ها با هندســة فضاهای عبوری و راه‌ها و نهرها    کالبدی    عینی    بیرونی
        امن بودن    اجتماعی    عینی ـ ذهنی    درونی
محله    هدایت و طبائیان، 1392؛ شیخی، 1382؛ توکلی‌نیا و همکاران، 1395؛ کرمی، 1395؛ خاکساری و همکاران، 1385؛ نقی‌زاده، 1392 الف    کاربری مختلط و مورد نیاز مردم    کالبدی    ذهنی    بیرونی
        خوداتکایی و استقلال    اقتصادی    عینی ـ ذهنی    درونی
        طبیعت‌گرایی    زیست‌محیطی    ذهنی    بیرونی
        تنوع‌گرایی    کالبدی    عینی ـ ذهنی    درونی
        ریشه‌کن کردن فقر از طریق روابط همسایگی مناسب و قوی    اجتماعی    ذهنی    بیرونی
        هویت‌سازی با بروز ویژگی‌ها و مشخصات فرهنگی، اجتماعی، نژادی، قومی و مذهبی    فرهنگی ـ مذهبی    ذهنی    درونی
        تأمین امنیت محله با نظارت غیررسمی ساکنین    اجتماعی    عینی    درونی
        عدالت فضایی و محیط زیستی    کالبدی    عینی ـ ذهنی    درونی
        امنیت پایدار    کالبدی    ذهنی    درونی ـ بیرونی
        پیاده‌محوری    کالبدی    عینی    درونی
        عدم تفکیک فضایی    کالبدی    عینی    درونی
معابر    نقی‌زاده، 1388، ص 161؛ تلخابی و همکاران، 1395؛ خاکساری و همکاران، 1385؛ اسلامی‌فرد، 1389؛ جوری، 1391    مقیاس انسانی    کالبدی    ذهنی    درونی
        عرض متناسب با عبورکنندگان    کالبدی    عینی    درونی
        پاکی معابر و تمیزی    زیست‌محیطی    عینی    درونی
        قانون‌مندی    اجتماعی    عینی ـ ذهنی    درونی ـ بیرونی
        خصوصیت ایستایی و پویایی گذرهای اصلی و فرعی از ترکیب فضاهای حرکت و توقف    کالبدی    ذهنی    درونی
        وجود فضاهای متباین با ویژگی پهن و باریک شدن فضاهای ارتباطی    کالبدی    عینی    درونی
        امنیت معابر    کالبدی    عینی    درونی
        وجود سلسله‌مراتب در شبکه معابر    کالبدی    عینی    درونی
        فراهم آوردن امکان نظارت عمومی    اجتماعی    ذهنی    درونی
        پیاده‌مدار    کالبدی    عینی    درونی
        توجه به ملاحظات اقلیمی در طراحی معابر    زیست‌محیطی    عینی    درونی
نتيجه‌گيري
با توجه به شاخص‌ها و مطالب استخراج شده از دو دسته منابع ذکر شده، مهم‌ترین شاخص‌ها و ویژگی‌های ذکر شده در مورد هر یک از عناصر پنج‌گانه مدنظر این تحقیق، در جداول فوق بيان شده است. سه نوع دسته‌بندی، برای هر یک از شاخص‌ها، به محققان کمک می‌كند تا برای پژوهش‌های پیش رو، بتوانند هریک از عناصر را به صورت دقیق‌تر و جزيی‌تر مورد تحلیل و بررسی قرار دهند.
براي جمع‌بندی نتایج تحقیق و بررسی آن، طبقه‌بندی کلی از شاخص‌های احصا شده، برای هریک از عناصر انجام گرفته است. ابتدا به بررسی کلی شاخص‌ها در قالب طبقه‌بندی‌های انجام شده پرداخته و سپس درصد هریک از شاخص‌ها، مشخص شده است.

نمودار 2. درصد هر یک از شاخص‌ها و ویژگی‌های استخراج شده مربوط به عنصر مسجد

نمودار 3. درصد هر یک از شاخص‌ها و ویژگی‌های استخراج شده مربوط به عنصر بازار

نمودار 4. درصد هر یک از شاخص‌ها و ویژگی‌های استخراج شده مربوط به عنصر مسکن

نمودار 5. درصد هر یک از شاخص‌ها و ویژگی‌های استخراج شده مربوط به عنصر محله

نمودار 6. درصد هر یک از شاخص‌ها و ویژگی‌های استخراج شده مربوط به عنصر راه و دسترسی
بیشترین شاخص‌های استخراج شده برای عناصر پنج‌گانه، کالبدی است. بیشتر تعداد شاخص‌های عناصر بازار و محله، ذهنی بوده و بیشترین تعداد شاخص‌های عناصر مسجد، مسکن و راه‌ها، عینی بوده است. ازاين‌رو، امکان پیاده‌سازی عناصر مسجد، مسکن و راه‌ها بیشتر می‌باشد. به دلیل وجود شاخص‌های عینی بسیار، بیشترین امکان پیاده‌سازی متناسب با شرایط امروز مربوط به عنصر مسجد است.
به‌طورکلی، شاخص‌های عینی قابلیت پیاده‌سازی بیشتری نسبت به شاخص‌های ذهنی دارند. شاخص‌های ذهنی، به دلیل وابستگی زیاد به وجود انسان مؤمن در شهر (نقی‌زاده، 1392ب، ص 86)، قابلیت پیاده‌سازی کمتری دارند.
دال مرکزی پژوهش انجام شده، ابتناء و بازآرایی شهرسازی بر اساس مطالعات روایی انجام شده در کتب میزان‌الحکمه و مفاتیح‌الحیاة بوده است. این پژوهش، ثابت می‌کند گزاره‌های روایی شیعه، قدرت استخراج نظام شهرسازی مبتنی بر اقتضائات روز را دارا است.
عناصر تشکیل‌دهنده شهر، به لحاظ کالبدی به پنج عنصر با محوریت مسجد تقسیم می‌شود که عبارتند از: مسجد، مسکن، راه‌ها و دسترسی‌ها، بازار و محله. آنچه در این مجال محل تأمل جدی است، نسبت میان این پنج عنصر در اجزاء داخلی خودشان می‌باشد. استخراج شیوة درست آرایش درونی پنج عنصر، به ما امکان حرکت به سمت شهر اسلامی را می‌دهد. مسئله مهم دیگری که در این پژوهش بیان شد، ضرورت توجه به این امر است که ایجاد شهر اسلامی، حرکتی کوتاه‌مدت نبوده، بلکه نیازمند تغییرات ذهنی و عینی در سطح جامعه می‌باشد. لازمة انجام تغییرات ذهنی و عینی در این تحقیق، زمان‌دار بودن این حرکت می‌باشد. از سوی دیگر، براي طبقه‌بندی ابعاد و لایه‌های مختلف شهری، در قالب عناصر اصلی، تفکیک پنج بخشی کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی ـ مذهبی و زیست‌محیطی دسته‌بندی شده است که بیانگر چندوجهی بودن این تغییرات است.
نکتة مهم این است که بیشتر شاخص‌های استخراج شده تغییرات، در لایه کالبدی را نشان می‌دهد و از میان پنج عنصر شهرسازی مسجد، مسکن و راه‌ها بیشترین ظرفیت تغییر کالبدی را دارند. در این میان، تغییرات در مساجد سهل‌الوصول‌ترین عنصر می‌باشند.
مهم‌ترین پیشنهادات برای پژوهش‌‌های آینده عبارتند از:
- بررسی شاخص‌ها و اصول شکل‌گیری هر یک عناصر شهری در شهر اسلامی؛
- دستورالعمل پیاده‌سازی شاخص‌های شهر اسلامی؛
- بررسی و نقد شهرهای مسلمانان بر اساس شهرهای اسلامی؛
- بررسی شاخص‌ها و مؤلفه‌ها در سایر متون روایی.