معرفت فرهنگی اجتماعی

 
مقدمه
اعضای جامعه با برقراری تماس با یکدیگر و پایدار ساختن این روابط، چیزهایی را به دست می‌آورند که به تنهایی قادر به دست آوردن آنها نیستند. شبکه‌های ارتباطی افراد، منابعی هستند که به‌عنوان سرمایه می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند. این منابع، همان سرمایه اجتماعی هستند که می‌توانند مورد سنجش و مقایسه قرار گیرند. در ایران، با وجود جمعیت بالای 48 میلیون کاربر تلفن همراه هوشمند متصل به اینترنت و حدود 44 میلیون کاربر شبکه پیام‌رسان تلگرام، اهمیت شناخت روابط شبکه‌های اجتماعی مجازی، مبتنی بر تلفن همراه هوشمند به‌عنوان جهان موازی دنیای واقعی را دوچندان می‌کند (ایسپا، 2017). اینستاگرام،‌ یکی از شبکه‌های اجتماعی مجازی است که الزاماً بر روی تلفن همراه نصب می‌شود و یک شبکه اشتراک‌گذاری عکس و فیلم است که به سرعت در بین مردم ایران گسترش یافت. برآورد این تحقیق، با احتساب 45 میلیون و ششصد هزار کاربر تلفن همراه هوشمند متصل به اینترنت، حدود 5/23 میلیون عضو ایرانی اینستاگرام تا انتهای سال 96 است. ولی آیا فعالیت در اینستاگرام موجب منافع حاصل از روابط کاربران خواهد شد؟ با توجه به اینکه بهترین مفهومی که منافع حاصل از روابط در شبکه‌ها را نشان می‌دهد سرمایه اجتماعی است،‌ این تحقیق به دنبال پاسخ به این پرسش است که آیا سرمایه اجتماعی کاربران ایرانی، با فعالیت در اینستاگرام افزایش خواهد یافت؟
چارچوب نظری
مفهوم «سرمایه اجتماعی» مدیون فعالیت علمی و نظری سه شخصیت علمی در دوران معاصر است. پیر بوردیو، جیمز کلمن و رابرت پوتنام هر يک دارای سهم زیادی نسبت به دیگران، در پرورش مفهوم «سرمایه اجتماعی» دارند. هرچند نظریه سرمایه اجتماعی بوردیو (1992) و کلمن (1990)، دارای عناصر مشابه نظریه پوتنام (2000) می‌باشند، برای پاسخ به پرسش این پژوهش، از نظریه پوتنام استفاده می‌کنیم (فیلد، 1386). دلیل به‌کار‌گیری نظریة پوتنام این است که در تعریف پوتنام، شبکه از عناصر اصلی سرمایه اجتماعی است(همان). تعریف وی از «شبکه»، با ویژگی‌های رسانه‌های اجتماعی همچون اینستاگرام سازگار است. رسانه‌های اجتماعی، گونه‌ای از رسانه‌ها هستند که امکان تعامل میان تولیدکنندة پیام و دریافت‌کنندة پیام را فراهم می‌کنند؛ به این معنا که دریافت‌کنندة پیام منفعل نبوده و به تعامل فعالانه با پیام، فرستنده پیام، فرایند ارسال، دریافت و بستر ارائه پیام می‌پردازد و امکان تغییر و بازنشر پیام ارسالی را دارد و پیام، ترکیبی از اندیشه‌های خود را باز‌نشر دهد (پوتنام، 2000، ص 170). شبکه‌های اجتماعی، گونه‌ای از رسانه‌های اجتماعی هستند که بیشترین شباهت را به جامعه انسانی دارند و به فرد، امکان برقراری ارتباط با شمار فراوانی از افراد دیگر را (کاتز و اسپیدن، 1997، ص 81-86)، فارغ از محدودیت‌های زمانی، مکانی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی می‌دهند (کراوت و همكاران، 2001، ص 2). هسته مرکزی تعریف پوتنام از شبکه، به این نکته اشاره دارد که شبکه مجموعه‌ای از روابط و پیوندهاست. این تعریف با شبکه روابط در اینستاگرام سازگاری دارد. شبکه برای اولین‌بار توسط جرالد آروندل بارنز، به‌عنوان تصویری از نقاط و خطوط بین این نقاط مورد استفاده و تحلیل روابط اجتماعی قرار گرفت (بارنز، 1397، ص 25).
پیوندهای ضعیف و قوی و نیز سرمایه اجتماعی پیونددهنده و درون‌گروهی را در نظریه پوتنام می‌توان پیگیری کرد (همان). برای پاسخ به پرسش اصلی تحقیق، نیازمند تفکیک انواع سرمایه اجتماعی از دید نظری هستیم. در این نظریه، شبکه‌ها، هنجارهای معامله متقابل یا بده‌بستان و اعتماد، عناصر اصلی سرمایه اجتماعی هستند. همچنین، سرمایه اجتماعی دارای دو بُعد سرمایه اجتماعی پیوند‌بخش و سرمایه اجتماعی پیوند‌مدار هست. سرمایه اجتماعی پیوندمدار، به‌معنی منابع حاصل از پیوندهای اجتماعی قوی و صمیمی است. سرمایه اجتماعی پیوندبخش، به‌معنی منابع حاصل از پیوندهای ضعیف اجتماعی است که معمولاً برای روابط بین‌گروهی و گرفتن اطلاعات استفاده می‌شود. برای پاسخ به پرسش تحقیق که آیا فعالیت در اینستاگرام موجب افزایش سرمایه اجتماعی کاربرانش می‌شود؟ در ابتدا باید سرمایه اجتماعی تولید شده در اینستاگرام را به‌عنوان یک متغیر وابسته، و دو گروه کاربر و غیرکاربر اینستاگرام را برای مقایسه میزان سرمایه اجتماعی در نظر بگیریم. به‌علاوه برای سنجش تأثیر پیوندهای ضعیف و قوی، آن را به سرمایه اجتماعی پیوندبخش و پیوندمدار تجزیه می‌کنیم. همچنین، میزان فعالیت در اینستاگرام و عضویت در اینستاگرام را به‌عنوان متغیر مستقل در نظر می‌گیریم.
بر اساس نتایج مطالعه اکتشافی کنش کاربران ایرانی اینستاگرام (عبداللهیان و زهرایی، 1394)، دریافتیم که کاربران اینستاگرام به هم اعتماد ندارند. اینستاگرام زمینه ایجاد پیوندهای ضعیف را بیشتر فراهم می‌کند. بنابراین، اعتماد را به‌عنوان یک عنصر ذاتی سرمایه اجتماعی، به‌طور مجزا در کنار دو بُعد دیگر در نظر می‌گیریم. همچنین، عبداللهیان و شیخ انصاری (1392)، در تحقیقی اظهار کردند که میانگین سرمایه اجتماعی پیوندبخش کاربران فیس‌بوک، بیش از کسانی است که عضو نیستند و همبستگی مثبت معناداری، بین شدت استفاده از فیس‌بوک و سرمایه اجتماعی پیوندبخش کاربران فیس‌بوک وجود دارد. همچنین، فیس‌بوک به لحاظ ساختاری، تشکیل و تقویت پیوندهای ضعیف را تسهیل کرده است. این نتایج، به وسیله تحقیق‌های گذشته هم تأیید شده است(الیسون، 2007؛ پیج، 2017، ص 1). با این حال، نتیجه می‌گیریم که سرمایه اجتماعی پیوندبخش در اینستاگرام، نسبت محیط واقعی افزایش می‌یابد.
فرضیه پژوهش
برای پاسخ به این سؤال، فرضیه پژوهش عبارت است از: به نظر مي‌رسد، سرمایه اجتماعی تولیدشده در اینستاگرامِ، کاربرانِ اینستاگرام نسبت به سرمایه اجتماعی غیرکاربرانِ اینستاگرام بیشتر است.
روش پژوهش
برای آزمون فرضیه، دو گروه کاربران ایرانی اینستاگرام و ایرانیان غیرکاربر اینستاگرام دارای تلفن هوشمند متصل به اینترنت را به‌عنوان جامعه آماری برای مقایسه سرمایه اجتماعی در نظر گرفتیم. برای تدوین پرسش‌نامه‌های این تحقیق و مقایسه میزان سرمایه اجتماعی کاربران اینستاگرام، نسبت به افرادی که عضو اینستاگرام نیستند، ابتدا ابعاد سرمایه اجتماعی را بر اساس نظریه پوتنام (2000)، به سرمایه اجتماعی پیوندمدار و سرمایه اجتماعی پیوندبخش تقسیم کردیم. سپس، برای تدوین پرسش‌های پرسش‌نامه، با ترکیب مقیاس الیسون (2009) و مقیاس سام (1388) و بومی کردن آنها، سازگار با زمینه پژوهش اقدام می‌کنیم. پرسش‌های شماره 1 تا 4، شاخص‌های اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی پیوندمدار هستند؛ این بُعد از سرمایه اجتماعی، منابع ایجاد شده به‌وسیله پیوندهای قوی و نزدیک است. گویه‌های سپردن فرزند، استراحت در منزل، قرض گرفتن پول و در میان گذاشتن مشکلات خانوادگی را به‌عنوان شاخص‌های سنجش سرمایه اجتماعی «پیوندمدار» لحاظ کرديم. همچنین، سرمایه اجتماعی پیوندمدار محاسبه شده، غیرخانوادگی و اکتسابی است. پرسش‌های شماره 5 تا 12، برای سنجش سرمایه اجتماعی پیوندبخش مورد استفاده قرار گرفت. این بُعد از سرمایه اجتماعی که منابع ایجاد شده به وسیله پیوند‌های ضعیف است، با گویه‌های داشتن دوستانی با تفاوت سنی زیاد، سبک زندگی متفاوت، تفاوت جنسی، تفاوت پایگاه اقتصادی، تفاوت گرایش سیاسی دوستان (تفاوت گروهی) و گویه‌های گرفتن اطلاعات رایانه‌ای، حقوقی و اخبار سیاسی تدوین کردیم. به علاوه، یک گویه هم برای سنجش اعتماد، با عنوان «به افراد چقدر اعتماد دارید؟» در نظر گرفتیم. دو پرسش‌نامه را برای این دو گروه تهیه کردیم و در گوگل درایو قرار دادیم. این دو پرسش‌نامه را به روش اعتبار صوری و پایایی، با آزمون آلفای کرونباخ مورد سنجش قرار دادیم که تأیید شد. روش گردآوری داده‌ها، روش پیمایش آنلاین وارونه است(عبداللهیان، 1391). ابتدا به وسیلة نرم‌افزار سوپر ایمیل اسپایدر، تعدادی ایمیل به دست آوردیم و لینک پرسش‌نامه‌ها را به ایمیل‌ها به طور تصادفی ارسال کردیم. با توجه به پاسخگویی اولیه، حجم نمونه با روش تعیین حجم نمونه، برای جوامع کلان (عبداللهیان و زنده‌دل نوبري، 1387، ص 38ـ 55) و متغیر میزان ساعت فعالیت در اینستاگرام با میانگین 9525/0 با 5/0 درصد خطا و ضریب اطمینان 65/1، 1033 می‌شود. با ارسال لینک برای 15000 ایمیل و 300 گروه تلگرامی به طور تصادفی، ميزان نرخ پاسخگویی به ایمیل 036/0، 594 نفر پاسخ دادند؛ 396 نفر کاربر اینستاگرام و 198 نفر غیرکاربر اینستاگرام پاسخ دادند. یعنی 67 درصد افراد دارای تلفن همراه هوشمند متصل به اینترنت عضو اینستاگرام هستند. نتایج پاسخگویی را به‌وسیله نرم‌افزار spss مورد آزمون‌های آماری قرار دادیم.
یافته‌ها و بحث نظری
در این بخش، نتایج حاصل از آمارهای توصیفی و آزمون‌های آماری استنباطی را به تفکیک مورد بحث نظری قرار می‌دهیم.
یافته‌های آمار توصیفی
طبق نتایج جدول 1، 8/50 درصد از پاسخگویان عضو اینستاگرام را زنان و 2/49 درصد را مردان تشکیل می‌دهند. همچنین، 2/45 درصد از پاسخگویان غیرعضو اینستاگرام را زنان و 8/54 درصد را مردان تشکیل می‌دهند. با توجه به اینکه، نمونه‌ها به طور تصادفی انتخاب شده‌اند، می‌توان گفت: 8/50 درصد کاربران ایرانی اینستاگرام را زنان تشکیل می‌دهند و سهم کمتر 2/49 درصدی مربوط به مردان می‌باشد. درحالی‌که این نسبت، در تحقیقات گذشته عکس این می‌باشد، به‌طوری‌که در ایران مردان 5 درصد بیشتر از زنان عضو شبکه‌های اجتماعی هستند. همچنین، در جهان مردان بیشتر از زنان عضو شبکه‌های اجتماعی هستند. این بدین‌معنی است که کنش جمعی زنان ایرانی، در انتخاب اینستاگرام متفاوت با انتخاب سایر شبکه‌های اجتماعی و سایر جوامع است. بدین‌ترتیب، زنان ایرانی، اینستاگرام را دارای ویژگی‌هایی مناسب برای کنش‌های مجازی خود می‌دانند.

نمودار 1. توزیع پاسخگویان عضو در اینستاگرام بر حسب جنس

نمودار 2. توزیع پاسخگویان غیرعضو در اینستاگرام بر حسب جنس
جدول 1. فراوانی پاسخگویان به تفکیک جنس و عضویت در اینستاگرام
کل    غیرعضو در اینستاگرام    عضو در اینستاگرام    جنس
درصد    فراوانی    درصد    فراوانی    درصد    فراوانی    
9/48    290    2/45    90    8/50    200    زن
1/51    303    8/54    109    2/49    194    مرد
100    593    100    199    100    394    کل
یافته‌های آمار استنباطی
آمار استنباطی برای استنباط تعمیم‌پذیری یافته‌های حاصل از تحلیل یک نمونه، به جمعیت آماریی که این نمونه از آن گرفته شده است، استفاده می‌شود (ببی، 1392، ص 1000). بنابراین، ما در این بخش از آزمون‌های استنباطی برای آزمون فرضیه‌ها استفاده شد.
فرضیه 1. جنس بر سرمایه اجتماعی اثر می‌گذارد.
جدول 2. نتایج آزمون مقایسه میانگین بین جنس و سرمایه اجتماعی
متغیر    میانگین (جنس)    آزمون لوین    آزمون T
سرمایه اجتماعی    عضو در اینستاگرام    زن    مرد    F    سطح معناداری    t    درجة آزادی    سطح معناداری
        37/32    94/35    008/0    927/0    180/3    385    002/0
    غیر عضو در اینستاگرام    80/33    47/36    692/0    407/0    967/1    196    051/0
نتایج آزمون T، مطابق جدول 2 که سطح معناداری آن کوچکتر از 05/0 می‌باشد، گویای اين است که میانگین‌های سرمایه اجتماعی دو گروه زن و مرد عضو در اینستاگرام، تفاوت معناداری با یگدیگر داشته و این دو گروه با سطح اطمینان 95 درصد، در میانگین سرمایه اجتماعی با هم مشابه نیستند. میانگین سرمایه اجتماعی مردان (94/35) عضو در اینستاگرام، بیشتر از زنان (37/32) است. این بدین‌معنی است که زنان در محیط اینستاگرام، نتوانسته‌اند هم‌پای مردان شبکه پیوندهایشان با دیگران را گسترش دهند.
فرضیه 2. عضویت و عدم عضویت در اینستاگرام بر سرمایه اجتماعی اثر می‌گذارد.
جدول 3. نتایج آزمون مقایسه میانگین بین عضویت و عدم عضویت در اینستاگرام و سرمایه اجتماعی
متغیر    میانگین    آزمون لوین    آزمون T
سرمایة اجتماعی    عضو در اینستاگرام    غیر عضو در اینستاگرام    F    سطح معناداری    t    درجة آزادی    سطح معناداری
    12/34    25/35    048/9    003/0    272/1    454    204/0
نتایج آزمون T، مطابق جدول 3 که سطح معناداری آن بزرگتر از 05/0 می‌باشد، گویای اين است که میانگین‌های سرمایه اجتماعی دو گروه عضو در اینستاگرام و غیرعضو در اینستاگرام، تفاوت معناداری با یگدیگر نداشته و این دو گروه با سطح اطمینان 95 درصد، در میانگین غیرعضو در اینستاگرام با هم مشابه هستند. بدین‌ترتیب، فرضیه تحقیق تأیید نشد. این بدین‌معنی است که علی‌رغم فرض ما که اینستاگرام همچون فیس‌بوک، می‌تواند پیوندهای بیشتری را به نسبت محیط واقعی ایجاد کند، به لحاظ ویژگی‌های خاص خود، نتوانسته سرمایه اجتماعی بیشتر از محیط واقعی در بین کاربران ایرانی تولید کند. این امر می‌تواند به دلیل عدم مجاورت، پایین بودن اعتماد، ویژگی‌های خاص اینستاگرام، استفاده افراد غیرعضو از سایر شبکه‌های اجتماعی مجازی و پیام‌رسان یا عوامل دیگر باشد. سرمایه اجتماعی کاربران اینستاگرام، در واقع سرمایه اجتماعی تولید شده در محیط اینستاگرام است که ما به آن «سرمایه اجتماعی مجازی» می‌گوییم. پس نتایج این تحقیق، حاکی از این است که سرمایه اجتماعی مجازی در محیط اینستاگرام، با سرمایه اجتماعی تولید شده در محیط واقعی، تفاوتی ندارند. باید در نظر داشت كه سرمایه اجتماعی فرد، مجموع سرمایه اجتماعی مجازی اینستاگرام و محیط غیراینستاگرام است و ما اطلاعاتی از سرمایه اجتماعی غیرمجازی کاربران اینستاگرام نداریم. این عدم تفاوت میان سرمایه اجتماعی مجازی و واقعی، ممکن است به دلیل استفاده بالای دارندگان تلفن هوشمند غیرعضو اینستاگرام از سایر شبکه‌های اجتماعی مجازی باشد. با این فرض، حداقل اینستاگرام نتوانسته است بیشتر از سایر شبکه‌های اجتماعی مجازی، موجب افزایش سرمایه اجتماعی شود. همچنین، سهم بیشتر حضور زنان در اینستاگرام و پایین بودن سرمایه اجتماعی زنان در اینستاگرام از سایر عواملِ عدم افزایش سرمایه اجتماعی در اینستاگرام است. با این حال، اینستاگرام با وجود امکان ایجاد پیوندهای بسیار زیاد و فارغ از زمان و مکان، به دلیل پایین بودن اعتماد، نتوانسته موجب افزایش سرمایه اجتماعی، نسبت به دیگر ابزارها شود. بدین‌ترتیب، مي‌توان گفت: یک ابزار ارتباطی، تنها به دلیل امکان ایجاد ارتباط فراوان، نمی‌تواند سرمایه اجتماعی را بالا ببرد، بلکه اين اعتماد است که می‌تواند سرمایه اجتماعی را بالا ببرد. مهم‌ترین عامل تبیین‌کنندة کاهش سرمایه اجتماعی در اینستاگرام، عدم مجاورت فیزیکی، در روابط شبکه‌های اجتماعی مجازی از جمله اینستاگرام است (گیدنز، 1389، ص 148).
فرضیه 3. عضویت و عدم عضویت در اینستاگرام، بر سرمایه اجتماعی پیوندمدار اثر می‌گذارد.
جدول 4. نتایج آزمون مقایسه میانگین بین عضویت و عدم عضویت در اینستاگرام و سرمایة اجتماعی پیوندمدار
متغیر    میانگین    آزمون لوین    آزمون T
سرمایة اجتماعی پیوندمدار    عضو در اینستاگرام    غیرعضو در اینستاگرام    F    سطح معناداری    t    درجة آزادی    سطح معناداری
    11/34    15/37    341/25    000/0    468/1    487    143/0
نتایج آزمون T، مطابق جدول 4 که سطح معناداری آن بزرگتر از 05/0 می‌باشد، گویای اين است که میانگین‌های سرمایة اجتماعی پیوندمدار دو گروه عضو در اینستاگرام و غیرعضو در اینستاگرام، تفاوت معناداری با یگدیگر نداشته و این دو گروه، با سطح اطمینان 95 درصد در میانگین سرمایه اجتماعی پیوندمدار با هم مشابه هستند. این بدین‌معنی است که پیوندهای قوی ایجاد شده در محیط اینستاگرام، اگرچه پایین‌تر از متوسط 50 است، ولی نزدیک به میزان پیوندهای قوی ایجاد شده افراد در محیط واقعی است. پیوندهای قویی که بیان‌کننده صمیمیت و اعتماد بالایی است.
فرضیه 4. میان عضویت و عدم عضویت در اینستاگرام و سرمایة اجتماعی پیوندبخش، رابطه وجود دارد.
جدول 5. نتایج آزمون مقایسه میانگین بین عضویت و عدم عضویت در اینستاگرام و سرمایة اجتماعی پیوندبخش
متغیر    میانگین    آزمون لوین    آزمون T
سرمایه اجتماعی پیوند بخش    عضو در اینستاگرام    غیرعضو در اینستاگرام    F    سطح معناداری    t    درجه آزادی    سطح معناداری
    52/44    42/44    158/5    023/0    046/0    433    964/0
نتایج آزمون T، مطابق جدول 5 که سطح معناداری آن بزرگتر از 05/0 می‌باشد، گویای اين است که میانگین‌های سرمایه اجتماعی پیوندبخش دو گروه عضو در اینستاگرام و غیرعضو در اینستاگرام، تفاوت معناداری با یگدیگر نداشته و این دو گروه با سطح اطمینان 95 درصد، در میانگین سرمایه اجتماعی پیوندبخش با هم مشابه هستند. این بدین‌معنی است که پیوندهای ضعیف ایجاد شده در محیط اینستاگرام که برای گرد هم آوردن تقسیمات متفاوت اجتماعی است، با محیط واقعی به یک میزان است.
فرضیه 5. عضویت و عدم عضویت در اینستاگرام، بر میزان اعتماد اجتماعی اثر می‌گذارد.
جدول 6. جدول تقاطعی مقایسه میزان اعتماد اجتماعی در بین پاسخگویان عضو و غیرعضو در اینستاگرام
کل    غیرعضو در اینستاگرام    عضو در اینستاگرام            اعتماد اجتماعی
96    10    86    فراوانی    خیلی کم    
3/16    1/5    22    درصد        
131    30    101    فراوانی    کم    
2/22    2/25    8/25    درصد        
244    90    154    فراوانی    متوسط    
4/41    5/45    4/39    درصد        
117    67    50    فراوانی    زیاد    
9/19    8/33    8/12    درصد        
1    1    0    فراوانی    خیلی زیاد    
2/0    5/0    0    درصد        
589    198    391    فراوانی    کل    
100    100    100    درصد        
جدول 7. آزمون کای اسکوئر: نتایج آزمون رابطه بین عضویت و عدم عضویت در اینستاگرام و اعتماد اجتماعی
حدود اطمینان    درجه آزادی    مقدار    
000/0    4    359/62    کای اسکوئر پیرسون
طبق جدول 7، با توجه به مقدار کای‌اسکوئر (259/62) با اطمینان 95/0 و در سطح خطای کوچکتر از 05/0، مي‌توان گفت: ببین عضویت و عدم عضویت در اینستاگرام و اعتماد اجتماعی، رابطه وجود دارد.
جدول 8. آزمون وی کرامر: میزان رابطه بین عضویت و عدم عضویت در اینستاگرام و اعتماد اجتماعی
حدود اطمینان    مقدار    آماره
000/0    325/0    وی کرامر
طبق نتایج جدول 8، شدت همبستگی به‌دست‌آمده برابر با 325/0 و در سطح کوچکتر از 05/0 معنادار است. بنابراین، می‌توان گفت: میزان رابطه بین عضویت و عدم عضویت در اینستاگرام و اعتماد اجتماعی، در سطح بسیار قوی است. در نتیجه، می‌توان گفت: میزان اعتماد اجتماعی در بین پاسخگویان غیرعضو در اینستاگرام، بیشتر از پاسخگویان عضو در اینستاگرام است. ولی سؤالی که مطرح مي‌شود این است که چرا پیوندهای قوی مبتنی بر اعتماد (سرمایة اجتماعی پیوندمدار)، در اینستاگرام و محیط واقعی تقریباً به یک میزان است؟ البته ممکن است همه یا بخش زیادی از پیوندهای قوی ایجاد شده در محیط اینستاگرام، همان پیوندهای بین افراد در محیط واقعی باشد که تداوم یافته است. گویه «داشتن دوستانی که فرزند را به آنها بسپاری» و «شب استراحت کردن در منزل دوست»، مبتنی بر روابط هم حضوری فیزیکی است.
با وجود پایین بودن اعتماد در بین کاربران اینستاگرام، نسبت به افراد غیرعضو، سرمایه اجتماعی در دو بُعد پیوندبخش و پیوندمدار کاربران و غیرکاربران، تغییری نمی‌کند. این نتیجه بسیار عجیب است. این بدان‌معنی است که آنچه از معنی «اعتماد» به افراد در ذهن افراد است، با معنایی از اعتماد که در سرمایة اجتماعی پیوندمدار و حمایت‌هایی که نیاز به دریافت دارند، متفاوت است. اعتماد موجود در سرمایة اجتماعی پیوندمدار، ناشی از پیوندهای گذشته یا گسترش و پیوند آن به محیط واقعی است. درحالی‌که بُعد اعتماد یا گویة اعتماد، مربوط به ایجاد پیوندهای قوی جدید است. با توجه به کاهش اعتماد اجتماعی در محیط اینستاگرام و تشابه میزان سرمایه اجتماعی پیوندمدار و پیوندبخش کاربران و غیرکاربران اینستاگرام، به نظر می‌رسد کاربران بخش عمده ای از روابطشان، تداوم روابط با دوستان و آشنایان محیط واقعی باشد. اگر این نظر درست باشد، آنگاه اینستاگرام محیط مناسبی برای تولید روابط جدید گسترده توسط کاربران ایرانی نمی‌باشد. این نتیجه، می‌‌تواند به دلیل ویژگی‌های ساختاری اینستاگرام، از جمله ضعف در ایجاد گفت‌وگوهای طولانی و عمیق، اصالت داشتن تصویر نسبت به متن، عدم امکان ایجاد لینک و الحاق محتوا در گفت‌وگوها و اصل نیاز به مجاورت برای اعتماد باشد.
فرضیه 6. شدت مصرف و فعالیت در اینستاگرام بر سرمایه اجتماعی اثر می‌گذارد.
جدول 9. ضریب همبستگی پیرسون بین شدت مصرف و فعالیت در اینستاگرام و سرمایه اجتماعی
متغیر مستقل    متغیر وابسته    ضریب همبستگی پیرسون    سطح معناداری    تعداد
شدت مصرف فعالیت در اینستاگرام    سرمایه اجتماعی    148/0**    004/0    387
**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).
طبق نتایج جدول 9، با توجه به نتایج آزمون همبستگی، می‌توان گفت: با اطمینان 99/0 و سطح خطای کوچکتر از 01/0، بین سرمایه اجتماعی و شدت مصرف فعالیت در اینستاگرام در سطح معناداری 004/0، رابطه وجود دارد. مقدار این رابطه برابر با 148/0 است كه به صورت مستقیم و در حد ضعیف می‌باشد. بدین‌معنی‌که با بالا رفتن شدت مصرف فعالیت در اینستاگرام، میزان سرمایه اجتماعی نیز افزایش می‌یابد. بدین‌ترتیب، فرضیه تحقیق، تأیید شد. این نتیجه، تحقیقات گذشته از جمله هزارجریبی و اکبری‌تبار (1395)، عبداللهیان و همکاران (1392) را تأیید می‌کند؛ یعنی فعالیت بیشتر در اینستاگرام موجب افزایش سرمایه اجتماعی می‌شود. طبیعی است که افراد با صرف وقت بیشتر در یک محیط ارتباطی، پیوندهای بیشتری ایجاد می‌کنند، یا پیوندهای گذشته در محیط واقعی را تقویت و تثبیت می‌کنند. به‌علاوه، در اثر گفت‌وگو و مبادله پیام، اعتماد بیشتری به دست می‌آورند. هرچند فعالیت بیشتر در اینستاگرام موجب افزایش سرمایه اجتماعی می‌شود، ولی این افزایش به مقدار ضعیف است. درحالی‌که در تحقیقات گذشته (عبداللهیان و همکاران، 1392؛ الیسون، 2007)، فعالیت بیشتر در فیس‌بوک موجب افزایش سرمایه اجتماعی به میزان قوی بوده است. بدین‌ترتیب، به نظر می‌رسد اینستاگرام به لحاظ ساختاری نتوانسته به اندازه فیس‌بوک تولید سرمایه اجتماعی کند.
نتیجه‌گیری
در‌حالی‌که سرمایه اجتماعی کاربران اینستاگرام و غیرکاربران مشابه هستند، ولی سرمایه اجتماعی مردان کاربر اینستاگرام، از زنان کاربر بیشتر است. اینستاگرام درحالی‌که نتوانسته سرمایه اجتماعی بیشتر از محیط واقعی تولید کند، موجب شده که زنان نتوانند شبکه روابطشان را به اندازه مردان گسترش بدهند. همچنین، اینستاگرام نتوانسته به اندازه فیس‌بوک، تولید سرمایه اجتماعی کند.
با توجه به اینکه میزان اعتماد در محیط اینستاگرام، کمتر از محیط واقعی است، اعتماد در محیط اینستاگرام، به‌معنای امکانی برای ایجاد پیوندهای جدید درک می‌شود. به‌علاوه، سرمایه اجتماعی کل و سرمایة اجتماعی پیوندمدار و پیوندبخش کاربران و غیرکاربران اینستاگرام مشابه هستند. بنابراین، بخشی از پیوندهای افراد در محیط اینستاگرام، تداوم پیوندهای قدیمی و مربوط به محیط واقعی است. با این حال، اینستاگرام نتوانسته به اندازه محیط واقعی، تولید سرمایه اجتماعی کند. هرچند به تقویت پیوندهای قدیمی در محیط واقعی کمک می‌کند.
نتیجه دیگر اینکه، یک شبکه ارتباطی، تنها به دلیل ایجاد روابط فراوان فارغ از زمان و مکان، نمی‌تواند سرمایه اجتماعی را افزایش دهد، بلکه اعتماد است که سرمایه اجتماعی را افزایش می‌دهد و ایجاد اعتماد سازوکارهای مخصوص به خود را دارد.
پرسش‌نامه شمارة 1. مطالعه میزان سرمایه اجتماعی مردم ایران
نکتة مهم: دوستان و آشنایان شامل والدین، فرزند، برادر، خواهر، عمو، عمه، دایی و خاله نمی‌باشد. منظور ما از آشنایان، افرادی در محیط واقعی و نه در محیط اینستاگرام هستند که شما آنها را می‌شناسید و می‌توانید به آنها مراجعه کنید. بدیهی است در‌صورتی‌که در محیط اینستاگرام فعالیت دارید از پُر کردن این پرسش‌نامه خودداری کنید.
جنسیت: زن ☐ مرد ☐ تحصیلات: زیردیپلم ☐ دیپلم ☐ کارشناسی ☐ کارشناسی ارشد ☐ دکتری ☐     سن:
به تلفن همراه هوشمند متصل به اینترنت دسترسی: دارم ☐، ندارم ☐     در هر پرسش، گزینه مور نظر را انتخاب کنید:
سؤال    اصلاً ‌موافق نيستم (ندارم)    1 نفر    2 تا 4 نفر    5 تا 9 نفر    10 نفر و بيشتر
در میان دوستان، افرادی هستند که بتوانم فرزندم را به آنها بسپارم: (فرض کنید فرزند دارید)                    
در میان دوستان، افرادی هستند که شب بتوانم در منزل آنها استراحت کنم (دوستان می‌توانند دوستانی در شهرهای دیگر باشند که بدون پرداخت هزینه‌ای در منزلش استراحت کنید).                    
در میان آشنایان، افرادی هستند که مبلغ زیادی پول (بالای پانصد هزار تومان) از آنها قرض بگیرم.                    
دوستانی دارم که بتوانم مشکلات خانوادگی خود را برای ارائه راه‌حل با آنها در میان بگذارم.                    
دوستانی دارم که بسیار ثروتمندتر از من هستند.                    
دوستانی دارم که با خودم تفاوت سنی بسیار زیادی (15 سال و بیشتر) دارند.                    
دوستانی دارم که با خودم گرایش سیاسی متفاوت دارند.                    
دوستانی دارم که سبک زندگی متفاوت با من دارند (پوشش متفاوت، آرایش ظاهر متفاوت، علائق متفاوت).                    
آشنایانی از جنس مخالف دارم (مؤکداً منظور والدین، برادر، خواهر، دایی، خاله، عمو و عمه نیست. آشنایان یا دوستانی که با او تعامل داشته باشید و اینکه بتوانید برای برخی کارها، پرسیدن سؤال یا راهنمایی به طور حضوری یا تلفنی یا هر وسیله ارتباطی جدید از او کمک بگیرید).                    
آشنایانی دارم که بتوانم راه‌حل مشکلات مربوط به کامپیوتر، گوشی تلفن همراه یا نرم‌افزار را از آنها بگیرم (مؤکداً آشنا منظور والدین، فرزند یا فامیل درجه یک نمی‌باشد، که بتوان بدون پرداخت وجهی کمک کند).                    
آشنایانی دارم که بتوانم اطلاعات مربوط به امور اداری، بانکی، بیمه‌ای یا حقوقی را از آنها بگیرم (مؤکداً آشنا منظور والدین، فرزند یا فامیل درجه یک نمی‌باشد، که بتوان بدون پرداخت وجهی کمک کند).                    
آشنایانی دارم که آخرین اخبار سیاسی را از آنها بگیرم.                    
به افراد چقدر اعتماد دارید.    ندارم    خيلي كم    كم    زياد    خيلي زياد
پرسش‌نامه شمارة 2. مطالعه میزان سرمایة اجتماعی کاربران ایرانی اینستاگرام
نکتة مهم. دوستان و آشنایان در اینستاگرام منظور افرادی هستند که مرتباً به صفحات هم سر بزنید و به طور مکرر و مداوم با آنها تعامل، تبادل کامنت و لایک داشته باشید، یا بتوانید برای کمک و راهنمایی با آنها به هر نحوی ارتباط برقرار کنید. بدیهی است منظور ما والدین، فرزند، برادر، خواهر، عمو، عمه، دایی و خاله نمی‌باشد. درصورتی‌که در اینستاگرام فعالیت دارید فرم را پر کنید
جنسیت: زن ☐ مرد ☐ تحصیلات: زیردیپلم ☐ دیپلم ☐ کارشناسی ☐ کارشناسی ارشد ☐ دکتری ☐ سن:        
میزان ساعت فعالیت در اینستاگرام به‌طور روزانه: ................................ میزان ساعت فعالیت در اینستاگرام به‌طور ماهیانه: ..................
گزینه مور نظر را انتخاب کنید:
سؤال    اصلاً‌موافق نيستم (ندارم)    1 نفر    2 تا 4 نفر    5 تا 9 نفر    10 نفر و بيشتر
در میان دوستان در اینستاگرام، افرادی هستند که بتوانم فرزندم را به آنها بسپارم.                    
در میان دوستان در اینستاگرام، افرادی هستند که شب بتوانم در منزل آنها استراحت کنم (دوستان می‌توانند دوستانی در شهرهای دیگر باشند که بدون پرداخت هزینه‌ای در منزلش استراحت کنید).                    
در میان آشنایان اینستاگرام افرادی هستند که مبلغ زیادی پول (بالای پانصد هزار تومان) از آنها قرض بگیرم.                    
در میان آشنایان در اینستاگرام دوستانی دارم که بتوانم مشکلات خانوادگی خود را برای ارائه راه‌حل با آنها در میان بگذارم.                    
در اینستاگرام دوستانی دارم که بسیار ثروتمندتر از من هستند.                    
در اینستاگرام دوستانی دارم که با خودم تفاوت سنی بسیار زیادی (15 سال و بیشتر) دارند.                    
در اینستاگرام دوستانی دارم که با خودم گرایش سیاسی متفاوت دارند.                    
در اینستاگرام دوستانی دارم که سبک زندگی متفاوت با من دارند (پوشش متفاوت، آرایش ظاهر متفاوت، علائق متفاوت).                    
در اینستاگرام آشنایانی از جنس مخالف دارم (مؤکداً منظور والدین، برادر، خواهر، دایی، خاله، عمو و عمه نیست. آشنایان یا دوستانی که با او تعامل داشته باشید یعنی به طور دوطرفه تبادل کامنت یا لایک به طور مکرر و سر زدن به صفحات هم داشته باشید، یا اینکه بتوانید برای برخی کارها، پرسیدن سؤال یا راهنمایی بة طور حضوری یا تلفنی یا کامنت یا هر وسیله ارتباطی جدید از او کمک بگیرید).                    
در اینستاگرام آشنایانی دارم که بتوانم راه‌حل مشکلات مربوط به کامپیوتر، گوشی تلفن همراه یا نرم‌افزار را از آنها بگیرم (مؤکدا آشنا منظور والدین، فرزند یا فامیل درجه یک نمی‌باشد، که بتوان بدون پرداخت وجهی کمک کند).                    
در اینستاگرام آشنایانی دارم که بتوانم اطلاعات مربوط به امور اداری، بانکی، بیمه‌ای یا حقوقی را از آنها بگیرم (مؤکداً آشنا منظور والدین، فرزند یا فامیل درجه یک نمی‌باشد، که بتوان بدون پرداخت وجهی کمک کند).                    
در اینستاگرام آشنایانی دارم که آخرین اخبار سیاسی را از آنها بگیرم.                    
در اینستاگرام به افراد چقدر اعتماد دارید.    ندارم    خيلي كم    كم    زياد    خيلي زياد