معرفت فرهنگی اجتماعی

مقدمه

سالانه بخش زیادی از منابع انرژی کشور به دلایلی چون مناسب نبودن فناوری، ارزان بودن انرژی، عدم دقت در مصرف از بین می رود. این امر موجب شده که علاوه بر کاهش منابع خدادادی انرژی کشور، موجب افزایش آلودگی و صرف هزینه های سنگین به منظور استحصال، تولید، انتقال و توزیع انرژی گردد، نتیجه آن، عدم امکان دستیابی به اهداف تعیین شده در چشم انداز 20 ساله توسعه کشور خواهد بود. بر اساس سند چشم انداز 20 ساله، آینده کشور تا سال 1404، به گونه ای ترسیم شده که «ایران کشوری است توسعه یافته با جایگاه اوّل: اقتصادی، علمی و فن آوری، در سطح منطقه با هویت اسلامی و انقلابی الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بین الملل»1. یکی از چالش های کنونی در دستیابی به اهداف این سند، تأمین انرژی مطمئن برای رشد اقتصادی پرشتاب است. این مشکل نه تنها در کشور ما بلکه در بسیاری از کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته هم سوی است. از این رو، تلاش می شود با تدوین استاندارد و نظارت کافی بر مصرف انرژی و با اعمال روش های گوناگون از قبیل اطلاع رسانی از میزان مصرف انرژی، راهنمایی در زمینه مصرف صحیح انرژی و تعدیل قیمت حامل های انرژی، مصرف انرژی را در کشور کنترل کرده و نیازهای زیست محیطی و توسعه زیربنایی را فراهم نمایند.

آموزش مدیریت مصرف، آگاهسازی مردم از فرایند تولید انواع انرژی، میزان مصرف سرانه مردم کشور ما نسبت به سایر کشورها ـ حتی کشورهایی که جمعیتی به مراتب بیشتر از ما دارند و برابری میزان مصرف کشور ما نسبت به این کشورها در برخی از اقلام مصرف انرژی ـ و...، جملگی از مواردی است که ضرورت اطلاع رسانی به مردم و آموزش استفاده صحیح و بهینه از انرژی را بیان می کند.

آنچه در این مقاله بررسی می شود. آموزش مدیریت مصرف و یا اطلاع رسانی و آگاهسازی جهت کاهش مصرف نیست؛ چرا که یکی از شاخص های اصلی رشد هر جامعه ای میزان مصرف مردم آن کشور است، بلکه هدف این است که از طریق آموزش روش های صحیح مصرف، مردم را نسبت به اهمیت استفاده صحیح و بهینه از انرژی آگاه نماید.

مفهوم شناسی پژوهش

«اصلاح الگوی مصرف» عبارت است از: نهادینه کردن روش صحیح استفاده از منابع کشور به گونه ای که موجب ارتقای شاخص های زندگی مردم و کاهش هزینه ها شده و زمینه ای برای گسترش عدالت عمومی شود. «اصلاح مصرف» با «اصلاح الگوی مصرف» با یکدیگر تفاوت دارند، نباید آن دو را با هم خلط نمود.2 از سوی دیگر، «اسراف» در معانی گزاف کاری کردن، در گذشتن از حد میانه و نیز تلف کردن مال، ولخرجی کردن، افراط و تبذیر  به کار رفته است. «صرفه جویی» را نیز اندازه نگاه داشتن در خرج، پس انداز کردن و اقتصاد تعریف شده است3

«مصرف کردن» یعنی استفاده درست و به اندازه از منابع طبیعی برای زنده ماندن و زندگی کردن.  مصرف بیش از حد، دارای بار منفی در جامعه بوده و آثار مهمی بر زندگی سازگار با محیط ‎زیست جوامع باقی می‎گذارد4 شواهد امید بخشی وجود دارد مبنی بر اینکه سبک زندگی ساده، افراط گرایی اقتصاد نوین را رّد کرده و مصرف کنندگان را درگیر زندگی سازگار با محیط زیست می‎کند.5

پدیده مصرف گرایی و اسراف، که در نقطه مقابل مصرف بهینه قرار دارد، یکی از بزرگترین آفات ها و آسیب های فردی و اجتماعی و از گناهانی است که مورد نهی شدید خدای متعال واقع شده است و مقابل اعتدال و میانه روی در مصرف قرار گرفته است. به طور کلی اسراف هرگونه زیاده روی در کمیت و اتلاف منابع را دربرمی گیرد. یکی از علل اصلی آسیب ‎های محیط زیستی و اجتماعی، مصرف‎گرایی است. مصرف‎گرایی، اصطلاحی است که برای توصیف آثار و پیامدهای جمع آوری اموال و خرید مواد برای افزایش خوشبختی و موقعیت اجتماعی به کار می‎رود.6 مصرف گرایی عامل تخریب رشد، توسعه و از بین رفتن منابع ملی است؛ زیرا میل به مصرف بی رویه نیازی کاذب است که گاه به تقلید از دیگران، تبلیغات، شرایط مادی یا تغییرات ساختار جامعه ایجاد می شود.

اسراف از منظر اسلام

دین مبین اسلام بهره‏ بردارى مشروع از نعمت هاى الهى و امکانات زندگى را مباح، روا و اسراف و زیاده ‏روى را حرام و ناروا مى‏داند. این به این دلیل است که مسلمان به تناسب امکانات و توانایى و کارآیى خود، در برابر جامعه مسئولیت دارد. در این صورت، فرد اسراف کار به اجبار از اجراى مسئولیت و تعهدات اجتماعى خود بازمى‏ماند و از این رهگذر، بر پیکر جامعه ضربه مى‏زند. دین اسلام، دین اعتدال، میانه روی و دوری از افراط و تفریط است.

از منظر تعالیم دین اسلام، نه تنها مصرف کردن امری مذموم و ناپسند نیست، بلکه مورد تشویق هم واقع می شود. البته با رعایت شرایط خاصی همانند:

1. اطعام مستمندان: «پس بخورید از آن و به مستمندان و فقیران طعام دهید»(انعام:144)

2. عدم اسراف: «و بخورید و بیاشامید و اسراف مکنید».(اعراف:30)

3. میانه روی: امام علی(ع) می فرمایند: «هر کس در زندگی میانه رو باشد، پیوسته بی نیاز خواهد بود و میانه روی کمبودهایش را جبران می کند»7

4. عدم تبذیر: امام عسکری (ع) می فرمایند:میانه روی اندازه ای دارد. اگر از آن مقدار بگذرد، خسیسی و بخیلی است.8

در قرآن کریم واژه ی «اسراف‏» و مشتقات آن بارها به کار رفته است، در بیست و سه مورد لفظ «اسراف‏» استعمال شده که در هر مورد، این واژه مفهومى ویژه دارد. در غالب موارد، مقصود از «اسراف»، جنبه ‏هاى اخلاقى، عقیدتى و تجاوز از حدود الهى است، تنها در چهار مورد، اسراف جنبه مالى را شامل مى‏شود. قرآن کریم در این زمینه می فرمایند: «این‏گونه براى اسرافکاران اعمالشان زینت داده شده است»(یونس:12)؛ «اطاعت فرمان مسرفان نکنید»(شعرا:15) «و به راستى فرعون برترى ‏جویى (و طغیان) در زمین روا داشت و او از اسراف‏کاران بود»(یونس:83)«آنان که در هنگام انفاق نه اسراف مى کنند و نه تنگ مى گیرند، بلکه بین این دو راه اعتدال را انتخاب مى کنند».(فرقان:67)

«به درستى که خداوند ستمکاران را هدایت نخواهد کرد»(انعام:144)؛ «خداوند مسرفان را دوست ندارد»(اعراف:30)؛ «خدا مردم مسرف دروغگو را هرگز هدایت نخواهد کرد»(غافر:28).

خداوند در جایی دیگر مى فرماید: «از رفتار رؤساى مسرف ستمگر پیروى نکنید» (شعرا:151)؛ «پس از آن همه ظهور معجزات و ابطال سحر ساحران) باز آن مردم باطل پرست به درستى ایمان نیاوردند جز فرزندان قبیله او، آن هم با حال ترس از فرعون و اتباعش که مبادا در صدد فتنه و قتلشان برآیند که فرعون آن روز در زمین بسیار علو و سرکشى داشت. البته او از ستمکاران و سخت متعدى و مسرف بود»(یونس:83)

آثار و پیامد های اسراف

با توجه به نهی شدید از مصرف گرایی افراطی و اسراف در دستورات و تعالیم اسلامی، می توان گفت بین مصرف و مصرف گرایی در جامعه تفاوت وجود دارد؛ چرا که «مصرف» به خودی خود عاملی مؤثر در تولید، رشد و توسعه اقتصادی است و موجب ایجاد تقاضا، عرضه و تولید می گردد. آنچه که مذموم و موجب هدررفتن منابع ملی است، مصرف نامناسب، نامتعارف و یا عدم برخورداری از الگوی صحیح مصرف در جامعه است که موجب مصرف گرایی، زیاده روی و تجمل گرایی در جامعه می گردد. از این ىرو، فرهنگ سازی مصرف بهینه و اصلاح زمینه های الگوهای مصرفی در کشور از ضروریات اجتناب ناپذیر است. از مهم ترین آثار و پیامدهای اسراف و مصرف گرایی در جامعه اسلامی، که موجب کم رنگ شدن ارزش ها و هنجارهای دینی و معنوی می شود، می توان به موارد زیر اشاره نمود:

1. محرومیت از دوستی با خدا. خداوند می فرماید: «خدا اسراف کنندگان را دوست ندارد». (انعام:41)

2. فساد اجتماعی: از دیدگاه قرآن یکی از آثار و پیامدهای اسراف و مصرف گرایی، فساد در زمین است؛ زیرا هرگونه تجاوز از حد، موجب فساد و از هم گسیختگی می شود. به عبارت دیگر، سرچشمه فساد، اسراف است زیرا خداوند می فرماید: «پس از خدا بترسید و مرا اطاعت کنید و فرمان مسرفان را اطاعت نکنید، همان کسانی که در زمین فساد می کنند و اصلاح نمی کنند». (شعراء: 150ـ153)

3. گمراهی و محرومیت از هدایت الهی: از دیگر آثار و پیامدهای اسراف و مصرف گرایی، گمراهی و محرومیت از هدایت الهی است. خداوند متعال می فرماید: «این گونه خداوند هر اسراف کار تردیدکننده ای را گمراه می سازد» (غافر:34)

از دیگر پیامدهای مصرف گرایی شدید در جامعه می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. افزایش واردات و وابستگی کشور: اشاعه فرهنگ مصرف گرایی موجب افزایش تجمل گرایی و نیازهای غیرضروری در جامعه می شود. این امر خود زمینه ورود به رویه کالاهای خارجی به کشور برای رفع نیازهای فرد و جامعه  به تولید کالاهای خارجی شده که خود و افزایش واردات و تضعیف تولیدات داخلی و سرانجام وابستگی کشور را به دنبال دارد.

2. آثار منفی در فضای معنوی جامعه: از جمله پیامد منفی مصرف گرایی و روحیه تجمل گرایی، زیاده خواهی، تجمل پرستی، رواج خودخواهی، رشد روحیه فردگرایی و نادیده انگاشتن بسیاری از اصول اجتماعی و اخلاقی است که رعایت آن برای زندگی جمعی از ضروری ترین مسائل اجتماع است.

3. عدم تمایل به سرمایه گذاری های زیربنایی: جامعه ای که مصرف گرایی به یک فرهنگ تبدیل شده باشد، افراد جامعه تمایلی به سرمایه گذاری در بخش های عمرانی و زیربنایی کشور ندارند؛ همه ی افراد به دنبال سرمایه گذاری در خرید و فروش کالاهای پرمصرف، تجملی فعالیت های زودبازده می باشند. از این رو، مصرف گرایی موجب کاهش گرایش به سرمایه گذاری های زیربنایی و عمرانی خواهد شد.

مدیریت انرژی

راهکارهای مدیریت انرژی در بخش مصرف، به توجه به میزان هزینه ای که در پی دارد، به سه دسته تقسیم می شوند:

گروه اول، روش هایی هستند که هزینه ای به دنبال ندارد. برای مثال، استفاده درست از وسایل، دستگاه ها و مراقبت و نگهداری از آنها.

گروه دوم، روش هایی که هزینه دارند، ولی این هزینه ها چندان زیاد نیست. مانند تعمیر و نگهداری وسایل و دستگاه ها اندازه گیری میزان مصرف انرژی در دستگاه های مختلف یک کارخانه و نظارت بر تغییر مصرف هر دستگاه، عایق کاری لوله و کانال ها، اجرای برنامه های آموزشی در خصوص روش های کاهش انرژی .

گروه سوم، روش های که پر هزینه هستند. در این روش ها، باید تغییرات اساسی برای بهبود مصرف انرژی در دستگاه ها، تأسیسات و ساختمان ها بوجود آید برای مثال، اگر کارخانه ای کهنه و فرسوده است، باید در صورت امکان، و با هدف صرفه جویی انرژی، دستگاه های جدید جایگزین این دستگاه های فرسوده نمود.

از آنجایی که انرژی برای ادامه حیات انسان و جامعه انسانی ضروری است، و بیشتر آنها از طریق منابع کمیاب و با هزینه های زیاد تأمین می شوند، لازم است برای مصرف بهینه آنها بیشترین تلاش صورت پذیرد. در غیر این صورت، با توجه به رشد فراینده جمعیت و محدودیت های اقتصادی در آینده با مشکلات جدی مواجه خواهیم شد. از این رو، برای مدیریت درست انرژی، باید هر یک از سه روش فوق را در تجهیزات و دستگا ه های مولد انرژی به کار گرفت.

عوامل مؤثر بر مصرف

رشد مصرف انواع انرژی در جهان از یک سو، و افزایش بهای آن از اوایل دهه 70 میلادی به این سو، کشورهای پیشرفته دنیا را بر آن داشت که راه های استفاده بهینه  انرژی را جستجو نموده و با تدوین خط مشی و سیاست هایی، نسبت به صرفه جویی انرژی اقدام نمایند، به گونه ای که این گونه صرفه جویی ها به فعالیت های اقتصادی و اجتماعی لطمه ای وارد نسازد. مهم ترین عوامل مؤثر بر مصرف را می توان به سه دسته تقسیم نمود:

الف. عوامل اقتصادی و حقوقی همچون بهای انرژی، قوانین و مقررات، شدت انرژی و بهره وری نیروی کار.

ب. عوامل فنی همچون رشد صنعت برق، مدیریت بار و حفظ انرژی، فناوری تجهیزات تولید، فناوری تجهیزات انتقال و توزیع، فناوری تجهیزات مصرف، تولید همزمان برق وگرما، بازیافت انرژی و جایگزینی انرژی.

ج. عوامل اجتماعی فرهنگی، همچون رشد جمعیت، فرهنگ مصرف، تشویق ها و تنبیه ها.9

در زمینه کاهش مصرف و هزینه های انرژی، راه حل ها به سه دسته ی بدون هزینه، کم هزینه و پر هزینه تقسیم می شوند. بیشتر راهکارهای صرفه جویی در مصرف انرژی، بدون هزینه و یا کم هزینه هستند. کاهش هزینه های برق مصرفی، بخش کوچکی از نتایج حاصل از بهینه سازی مصرف انرژی می باشد. نتایج بسیار قابل توجه دیگر آن، افزایش طول عمر تجهیزات الکتریکی، کاهش دفعات خرابی و در نتیجه، کاهش هزینه های توقف خط تولید است. راهکارهای پر هزینه انرژی نیز بازگشت سرمایه قابل قبولی از یک الی سه ساله دارند. این راهکارها عمدتاً مرتبط با تغییر فناوری یا فرآیند تولید انرژی هستند و موجب صرفه جویی قابل ملاحظه ای در مصارف انرژی الکتریکی خواهند شد. با کاهش تدریجی بهای تجهیزات بهینه سازی مصرف، افزایش قیمت انرژی و بالا رفتن حساسیت ها نسبت به تداوم تأمین برق، اجرای راهکارهای هزینه در هر سال ارزانتر شده و از توجیه اقتصادی بیشتری برخوردار می شوند. در یک تقسیم بندی دیگر، این راهکارها عمدتاً در چهارگروه اصلی راهکارهای فنی و مهندسی، اقتصادی، حقوقی و راهکارهای فرهنگی دسته بندی می شوند.10

اصلی ترین دلیل عدم کاهش شدت مصرف انرژی در کشور در سال های اخیر، رها شدن میزان تقاضا و ناتوانی در مدیریت حوزه مصرف انرژی بوده است که با نقدی کردن یارانه های این بخش، وضعیت مصرف هم متحول خواهد شد و مصرف کننده، دست کم به دلیل پرهیز از پرداخت هزینه های سنگین مصرف بی رویه، به مدیریت مصرف انرژی و کاهش آن اقدام خواهند کرد.

از آنجایی که هیچ یک از اعمال انسان، بازدهی صد درصد ندارد، استفاده بهینه، مدیریت مصرف و ممانعت از هدر رفتن امکانات امری اساسی است. این نکته هنگامی اهمیت بیشتری می یابد که موضوع انرژی مطرح شود. منظور از بهینه سازی مصرف انرژی، انتخاب الگوها، اتخاذ و به کارگیری روش ها و سیاست هایی در مصرف درست انرژی است که از نقطه نظر اقتصاد ملی مطلوب بود. و استمرار وجود و دوام انرژی و ادامه حیات انسانی و حرکت رو به جلو و شتاب در اقتصاد ملی را تضمین کند.

با عنایت به مطالب فوق، مسئله اساسی پژوهش حاضر، بررسی نقش آموزش در مدیریت مصرف انرژی به عنوان یکی از مؤلفه های تحقق بخش اصلاح الگوی مصرف  بوده است. در این راستا، دو سؤال اصلی ذیل طرح و مورد بررسی واقع شده است:

1. آموزش و آگاهسازی چه نقشی در روند اصلاح الگوی مصرف انرژی دارد؟

2. راهکارهای اصلاح الگوی مصرف با تاکید بر نقش آموزش و آگاهسازی مدیریت مصرف کدامند؟

نقش آموزش در اصلاح الگوی مصرف

در بحران نفت سال 1973، سوخت های فسیلی به کالاهای با صرفه ی استفاده بسیارکم پیوست و با توجه به ژئوپلیتیک آنها، توجه به موجود بودن و قیمت، به سرعت تبدیل به کالایی کمیاب شدند. در آستانه جنگ تحمیلی، نقش سوخت های فسیلی، به عنوان منبع بسیار مهم جهانی بیشتر آشکار شد. در دوره اخیر نیز پدیده جهانی تغییر آب و هوا، استخراج، تبدیل و استفاده بیش از حد انرژی از جمله نگرانی های مهم بین المللی است. ضروری است که انرژی به عنوان موضوع بسیار مهم در تمام ابعاد و فصول مورد مطالعه و کارشناسی قرار گیرد. از این رو، نیاز به ایجاد رشته ی آموزشی مستقل برای مدیریت و کنترل و نظارت بر مصرف انرژی احساس می شود. توسعه حقیقی و اجرای برنامه آموزشی، برای همه سطوح، بسیار پیچیده و نیازمند توجه به رویکردها و مسائل مختلف است. برخی از مسائل مهم عبارتند از: ارزیابی و پیش‎ بینی نیروی انسانی مورد نیاز، ارائه درون ‎دادهای لازم به دانش آموزان در سطوح مختلف برای رو به رو شدن با نیازهای کار، ادغام درون ‎دادهای مربوط در برنامه آموزشی و نگرش کلی به برنامه ‎های آموزش انرژی، طراحی، توسعه و پیاده سازی دوره های تخصصی در زمینه انرژی برای تکنسین ها، مکانیک ها، مهندسان و .. و  اطمینان از همکاری بین آموزش انرژی و محیط زیست.11

افزایش ظرفیت تولید انرژی به منظور پاسخگویی به تقاضای اوج مصرف از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست و به دلیل زمان کوتاه، تقاضای انرژی در اوج مصرف، که ممکن است حدود یک ماه در سال و آن هم برای چند ساعت در روز باشد، آگاه سازی به عنوان یک برنامه جایگزین تولید بسیار مؤثر است و توسط شرکت های تولید برق و انرژی مورد استفاده قرار می گیرد. یکی از مهم ترین برنامه های کاهش مصرف انرژی، که با هدف تغییر رفتار و نگرش مصرف کنندگان انرژی صورت می گیرد، آگاه سازی است. آگاه سازی یکی از شیوه های بدون هزینه و کم هزینه مدیریت مصرف انرژی می باشد.

مصرف کنندگان نهایی انرژی می بایستی تشویق به پرهیز از مصرف بیش از حد و تحریک درونی به صرفه جویی انرژی شوند. اما باید به این نکته نیز توجه داشت که به هرحال، تغییر نگرش ها، رفتار و عادات مصرف انرژی تا حد زیاد مشکل است. در یک برنامه ی آگاه سازی تلاش می شود که مؤلفه ی شناختی مخاطبان شامل باورها، افکار، حقایق، دانش، اعتقادات و مؤلفه ی عاطفی نگرش مخاطبان شامل احساسات، علائق، انگیزه ها و ارزش های مثبت صرفه جویی برای رسیدن به تغییر رفتار هدف گذاری شود.

انرژی به عنوان پدیده ای حیاتی در میان مصرف‎کنندگان و متخصصان است که نمی تواند جدای از آموزش باشد. دانشجویان بیشتر رشته ‎های مکانیک، شیمی و مهندسی برق در معرض جنبه‎ های مختلف انرژی از جمله استخراج، تبدیل، انتقال و مصرف انرژی، به عنوان بخشی از برنامه درسی خود قرار دارند. اما مسائلی چون منابع انرژی، در دسترس بودن، سوخت جایگزین، آثار محیط‎ زیستی و مسائل بهره‎ وری انرژی در آنها مورد توجه قرار نگرفته است. بنابراین، به برنامه ی درسی مستقلی، که به مسائل مختلف انرژی بپردازد، در سطوح گوناگون آموزش و پرورش توجه کافی نشده است و  چندان برنامه ی آموزشی جامع برای همه ی گروه ‎های آموزشی با شرایط مختلف تدوین نشده است. برای کارآمد سازی برنامه‎های آموزش انرژی، ضروری است که این برنامه ها متناسب با گروه‎ های مختلف توسعه یابد.12

سازمان ملل متحد در سال 2005 قانونی را تصویب کرد که به موجب آن آموزش و پرورش علاوه بر این ‎که جزو حقوق بشر است، شرط لازم برای دستیابی به توسعه پایدار و ابزار ضروری برای حکومت خوب، تصمیم گیری آگاهانه و ترویج دموکراسی است. بنابراین، آموزش و پرورش برای سازگاری با محیط زیست، توسعه تقویت ظرفیت افراد برای همراهی با حفاظت از منابع طبیعی است. در نتیجه ی این امر، آموزش و پرورش انرژی، به عنوان رشته‎ای جدید در مطالعات انرژی،13 به سرعت در دو نوع، در حال ظهور و شکل‎گیری است: توسعه انرژی حرفه‎ای (متخصصان انرژی) و توسعه سواد انرژی در دوره‎های اجباری ابتدایی و متوسطه آموزش و پرورش.

یکی از زمینه هایی که امروزه در مدیریت مصرف انرژی مورد توجه کارشناسان قرار گرفته است، بحث آموزش می باشد. امروزه، تأکید بسیاری بر ارائه اطلاعات سازمان ‎یافته و منظم به دانش‎آموزان در مورد صرفه جویی انرژی و نگرش‎ سازی در مورد انرژی های تجدید پذیر وجود دارد. افزایش سطح آگاهی جوانان در این موضوعات، موجب رهایی از وضع موجود و زمینه ساز ایجاد مسئولیت در بین مصرف‎ کنندگان، در مورد انرژی خواهد بود. شواهد نشان می دهد که همه ی دانش آموزان و معلمان باید با مفاهیم و روش های حفاظت از محیط‎ زیست، به عنوان بخشی از آموزش و پرورش رسمی آشنا شوند.14 با توجه به این حقیقت که آگاهی در مورد انرژی در دوره کودکی سامان ‎می‎یابد، مدرسه نقش مهمی در موفقیت این مهم ایفا می‎کند.15 البته کودکان بیشتر پذیرای مفاهیم جدید بوده و می توانند به عنوان عوامل آموزشی عمل کنند.16 و رهبران این تفکر در خانه و رشد ‎دهنده آگاهی شهروندان در مورد محیط زیست خواهند بود. آموزش و پرورش می تواند نقش محوری در القای صرفه جویی انرژی و تغییر رفتار و نگرش کارآمد در جامعه ایفا کند.17

کمیسیون اروپا از فعالیت های آموزشی که موجب بالا بردن سطح آگاهی در زمینه حفاظت از انرژی است، حمایت می کند. اولویت هشتم کمیسیون اروپا، که به تازگی به تصویب رسیده است، طرح عملیاتی بالا بردن سطح آگاهی در زمینه بهره وری انرژی است. این کمیسیون، به تأمین مالی بسیاری از پروژه های آموزش انرژی تحت عنوان «برنامه انرژی هوشمند اروپا» می پردازد. اقداماتی که توسط اتحادیه اروپا در حمایت مالی در این زمینه صورت گرفته عبارتند از: متقاعد کردن کودکان نسبت به مصرف انرژی در سطح محلی پروژه، وادار کردن کودکان به حفاظت از انرژی از طریق آموزش و پرورش، برنامه ی برای آینده کودکان، یادگیری فعال و پروژه‎های دیگر که در سال 2008 اجرا شد. سایر برنامه ها عبارتند از: (آموزش مدرسه‎ای، آموزش عالی، آموزش بزرگسالان و سایر راه‎های آموزش، و فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش).18

جلوگیری از اتلاف انرژی با استفاده از آموزش و پرورش، نسبت به راه حل فناوری روز، اثر بخش تر است. از این طریق، امکان دستیابی جامعه به سازگاری با محیط زیست در آینده افزایش می‎یابد. زاگرافاکیس و همکاران19 نتایج استفاده از برنامه ی اطلاعات صرفه ‎جویی انرژی و پروژه آموزش آن و نقش مهم آن در سطوح مختلف آموزش و پرورش کریک یونان را مورد مطالعه قرار دادند. درجه ‎بندی آزمون از نظر آماری، در همه ی سؤالات رفتار انرژی مرتبط با دانش‎آموزان و اغلب رفتارهای والدین مشخص است. ثبت رفتار‎های روزمره مرتبط با انرژی 321 دانش آموز و والدین آنان ثابت کرد که پس از ارائه اطلاعات مناسب و با مشارکت در پروژه‎های آموزش انرژی، این تغییرات رفتاری منجر به اثربخشی بهینه انرژی کردیم؛ یعنی درصد پاسخ‎ ها در این مطالعه نشان می‎دهد که رفتار اثربخش انرژی پس از مشارکت افراد در پروژه افزایش یافته است. در عین حال اتلاف انرژی نیز کاهش یافته است. (نشانی؟؟؟) با تدوین برنامه‎های درسی خاص برای آموزش موضوعات مرتبط با صرفه‎جویی و بهره ‎وری انرژی برای دوره‎های مختلف می‎توان الگوهای مصرف را تغییر داد. اگر برنامه‎ها و واحدهای درسی به روز و هدفمند در سیستم‎ های مدرسه‎ای معرفی گردند، نقایص گوناگونی که امروزه در بخش‎های مختلف وجود دارد، از بین خواهند رفت.

راهکارهای اصلاح الگوی مصرف

آنچه در اصلاح الگوی مصرف و دستیابی به فرهنگ بهینه مصرف در کشور اهمیت دارد این است که اصلاح الگوی مصرف نیازمند تبیین استراتژی و تعیین خط مشی است. لازمه دستیابی به این مهم، حرکتی حساب شده و عمیق از سوی مسئولان و همه آحاد جامعه می باشد. از این رو، می بایست همگی این اصل را یک ضرورت دانسته و فعالیت های خود را در راستای رسیدن به این اصل مهم برنامه ریزی نمایند. برای دستیابی به این امر، فرهنگ سازی لازم است.

یکی از پیش نیازهای این مسیر برای رسیدن به نتیجه ی مطلوب، زمینه سازی ذهنی و فرهنگی و فرهنگ سازی برای اقشار گوناگون جامعه است. امروز هر فردی از اعضای جامعه باید بداند که در فعالیت های خود باید مبتنی بر مصرف بهینه منابع انرژی باشد تا کشور به اهداف تعریف شده در سند چشم انداز بیست ساله نظام نائل آورده و زمینه شکوفایی همه جانبه در همه ابعاد ملی تحقق یابد. از این رو، بدون ایجاد فرهنگ این کار، طراحی و تأمین بایسته های آن به طور قطع راه به جایی نخواهیم برد؛ چرا که اصلاح الگوهای مصرف در کشور به طور ناگهانی و یا با صدور یک دستورالعمل و بخش نامه هرگز عملی نخواهد شد.

جلب مشارکت مردم و افزایش آگاهی های آنان نسبت به مصرف صحیح امکانات و منابع، از دیگر راهکارها در مسیر اصلاح الگوی مصرف می باشد. در حقیقت، اصلاح الگوی مصرف در جامعه از کارهای انجام شدنی است که هر یک از اعضای جامعه با مشارکت و ملزم نمودن خود به مصرف درست منابع، نقشی بی بدیل در رشد و شکوفایی جامعه ایفا خواهند نمود.

اصلاح نظام آموزشی کشور، به گونه ای که هر چه سطح آموزش بالاتر رود، اطلاع و شناخت بیشتری در خصوص درک و ضرورت اصلاح الگوی مصرف در جامعه حاصل شود و ارائه الگوی آموزشی مناسب و اصولی به مردم از طریق سازمان ها و نهادهای مشمول فرهنگ، به خصوص رسانه ملی امری ضروری است.

استفاده و بهره گیری از برنامه های تلویزیونی و رسانه ای در راستای اصلاح الگوی مصرف،گنجاندن برنامه اصلاح الگو در برنامه توسعه اقتصادی کشور و مصوبه های دولت در جهت تحقق منویات رهبری نظام، تغییر در فرهنگ مصرف کنونی و ضد ارزش نشان دادن مصرف گرایی بی رویه بر اساس ارزش ها و آموزه های دینی، ارایه الگوی مصرفی مناسب عملی، اعم از اداری و خصوصی کلیه مسئولان کشور و زمینه مناسب برای ایجاد فرهنگ ناپسند جلوه دادن مصرف گرایی و تجمل پرستی با آگاه سازی و تعمیق بینش و بصیرت سیاسی و اسلامی افراد جامعه از دیگر راهکارهای مطرح در این زمینه است.

در راستای تحقق اصلاح الگوی مصرف ضروری است از تجربه ی همه اقشارجامعه و همه ظرفیت ها برای شکوفایی و سربلندی کشور استفاده کافی شود و با فرهنگ سازی، مدیریت قوی، طراحی ساز و کار جلب مشارکت مردم و با اتکا به دانشمندان جوان و فرهیخته کشور، گامی اساسی در راه توسعه اقتصاد کشور برداشت. این نکته نباید فراموش شود که سیاستگذاری نادرست و فقدان سیاست و برنامه واحد در سطوح مدیریتی کشور در این زمینه، مصرف نادرست و الگوی نامناسب مصرف را در جامعه دامن می زند و اصلاح الگوی مصرف، که مبتنی بر یک اندیشه توسعه گراست را در نهایت به ترویج روحیه مصرف گرایی تبدیل می کند. در این راستا، همه اقشار جامعه و مسئولان نظام، باید با الگو قرار دادن موارد مطرح شده در آموزه های دینی و اسلامی و با بکارگیری شیوه های مدیریتی جدید و نوآوری در بخش های گوناگون و استفاده بهینه از منابع عظیم کشور، برای اقتدار نظام اسلامی تلاش کنند.

با این حال، ویژگی های زیر باید در برنامه های آموزش انرژی در کشورهای در حال توسعه در نظر گرفته شود.

1.  باید در تمام منابع انرژی تجدیدپذیر و تجدید ناپذیر، تأکید بر در دسترسی بوده، نیازها و خصوصیات محلی مورد توجه قرار گیرد.

2. باید تمام جنبه های فناوری های انرژی، از جمله ارزیابی منابع، اقتصاد و فعال بودن مسائل فرهنگی، اجتماعی و  زیست محیطی و اثرات زیست محیطی مورد توجه قرار گیرد.

3. برنامه های درسی جداگانه باید در دوره‎ های مختلف مدرسه، پلی تکنیک، دانشگاه‎ ها و نیز مخاطبان مختلف مورد توجه باشد.

4. اگر چه برنامه های آموزش انرژی مسائل محلی را رفع می‎کند، اما همزمان باید اولویت ‎های مورد نیاز ملی، منطقه ای و بین المللی مورد توجه قرار گیرد.

5. برنامه‎ ها باید انعطاف‎پذیر و پویا بوده و موجب بهبود آینده شوند.

6. باید بین جنبه های تئوری و عملی تمایز قائل شده و همه جنبه های آموزش از جمله، آزمایشگاه، مهارت های آموزشی، طراحی، ساخت  و غیره به طور همزمان توسعه یابند.

7. باید آموزش انرژی ارائه شده در حداقل زمان بوده و از لحاظ اقتصادی قابل دوام باشد، به طوری که بیشترین تعداد مردم از منابع موجود بهره گیرند.

8. آموزش انرژی، باید برای دانش‎آموزان فرصت‎ های شغلی ایجاد کند و به طور مستقیم نیروی انسانی مورد نیاز در حوزه انرژی را تأمین کند.

9. باید برنامه ها با برنامه های جهانی سازگار و متقابلاً در تعامل باشند.20

اهداف گسترده  هر برنامه  آموزش انرژی، می‎تواند شامل اهدافی ذیل باشد؛

1. توسعه آگاهی دانش آموزان در مورد ماهیت و علت بحران های انرژی؛

2. آگاهی بخشی به دانش آموزان، در مورد انواع منابع انرژی تجدید پذیر و تجدیدناپذیر، منابع بالقوه آنها، فناوری های موجود برای استفاده از آنها، ویژگی ‎های اقتصادی و فنی فناوری و جنبه های اجتماعی و فرهنگی و محیط زیستی آنها؛

3. تقویت مهارت های لازم دانش آموزان برای مهار منابع مختلف انرژی؛

4. دانش افزایی دانش آموزان از پیامد های مختلف سیاست‎ های مرتبط با  انرژی ها؛

5. توانمند کردن دانش آموزان برای پیشنهاد استراتژی های جایگزین حل بحران انرژی و همچنین ارائه انرژی بیشتر برای بهبود کیفیت زندگی در کشورهای در حال توسعه برای رشد مطلوب اقتصادی.

6. ایجاد روحیه احترام نسبت به محیط زیست دانش آموزان و فعال کردن آنان برای پیدا کردن راه ‎‎حل جامع برای حفاظت از انرژی.21

نتیجه گیری

1. ایران در حال حاضر در مقطعی از تاریخ انقلاب قرار گرفته که بیش از 30 سال تجربه و فراز و نشیب های گوناگون در عرصه های مختلف در حال گذر از مرحله تجربه و ورود به مرحله رشد و شکوفایی است. برای رسیدن به این هدف عالی و ورود به مرحله رشد و شکوفایی، تجربه های تکراری گذشته پاسخگو نیست. هر ملتی که بخواهد در عرصه رشد و شکوفایی وارد شود و راه های بهره مندی خود را از زندگی مطلوب تر فراهم کند، چاره ای جز تلاش و تولید اندیشه و فکر ندارد.

2. اصلاح الگوی مصرف، که به معنی نهادینه کردن روش صحیح استفاده از منابع انرژی در هرکشوری است، موجب ارتقای شاخص های زندگی و کاهش هزینه ها شده و زمینه ی گسترش عدالت در جامعه را فراهم خواهد کرد. از سوی دیگر، الزام مصرف بهینه موجب می شود تا علاوه بر پیشرفت علمی ناشی از ارتقای فناوری در طراحی و ساخت وسایل و تجهیزات بهینه مطابق با استانداردهای جهانی، فرصت توزیع مناسب منابع و به تبع آن پیشرفت در سایر بخش هایی که کمتر مورد توجه بوده است نیز فراهم گردد.

3. آنچه مسلم است و از آیات قرآن کریم به خوبى استنباط مى شود این است که، اسراف و تبذیر نقطه مقابل بخل و خست و هر دو امری ناپسند و از نظر دینی مذموم است.

4. آنچه رهبر معظم انقلاب بر آن تأکید می ورزند این است که مسئولان قوای سه گانه، شخصیت های اجتماعی و آحاد مردم در مسیر تحقق این شعار مهم یعنی اصلاح الگوی مصرف در همه زمینه ها، برنامه ریزی و حرکت نمایند تا با استفاده صحیح و مدبرانه از منابع کشور، مصداق برجسته ای از تبدیل احوال ملت به نیکوترین حال ها، ظهور و بروز یابد. از این رو، تأکید ایشان بر اصلاح الگوی مصرف نشان دهند این موضوع به عنوان بستری مناسب برای شکوفایی و دستیابی به اقتدار ملی است. بنابراین، اجتناب از شعار زدگی و حفظ صیانت اصل موضوع، به عنوان مهم ترین عامل در مسیر اصلاح الگوهای مصرفی و تبیین و تحقق آن وظیفه ی، همه مردم و مسئولان است.

5. به نظر می رسد، اولین و مهم ترین اقدام ضروری برای اهتمام به اصلاح الگوی مصرف، تبدیل این مشترک لفظی به یک مشترک معنایی و ارائه تبیین درست از موضوع است؛ چرا که در پرتو یک درک جامع و مشترک، امکان تاثیر پذیری بیشتری در این زمینه میسر خواهد شد. تأکید این نکته از جانب رهبری نظام که «فرآیند اصلاح الگوی مصرف شاید به زمانی بیش از 10 سال نیاز داشته باشد» نیز اشاره ای به لزوم ساماندهی تفکری عمیق درباره اصلاح الگوی مصرف در جامعه و فرهنگ سازی در این زمینه است.

6. با عطف توجه به اقتضائات مطرح شده در دین اسلام، می توان دریافت که تعیین الگوی مصرفی، که در آن میانه روی فارغ از اسراف و تبذیر لحاظ شده است، ارائه الگوی صحیح و اصلاح الگوی موجود مصرف به معنای حفظ، تقویت و سامان دهی ظرفیت ها و امکانات بی پایان کشوری است که می خواهد در دوره معاصر، تمدن اسلامی را بازسازی و جامعه ای آرمانی و نمونه را برای ارائه به سایر جوامع معرفی کند.

7. تأکید بر اتخاذ شیوه ها و الگوهای صحیح مصرف به این معناست که، مصرف می بایست در چارچوب کمال و رشد انسان و جامعه و جهان باشد و هرگونه تصرفی خارج از این دایره، تصرف نابهنجار و ضد اخلاقی و در تناقض با رشد و تعالی می باشد.

8. یکی از کم هزینه ترین، با دوام ترین و مقرون به صرفه ترین روش های جلوگیری از افزایش مصرف غیرضروری و به عبارتی، بهینه سازی مصرف انرژی، برنامه های آگاه سازی و آموزش مدیریت مصرف انرژی است. باید توجه داشت که در صورت آگاهی مردم در مواردی که قدرت انتخاب دارند، آنان الگوی صحیح مصرف را پیگیری می کنند. آموزش باید متنوع، در همه ابعاد و فراگیر باشد. آموزش نباید تنها بُعد انتقال مفاهیم خلاصه شود بلکه باید در سطح جامعه فرهنگ مصرف اصلاح شود.

9. یکی از مهم ترین برنامه های کاهش مصرف انرژی، که با هدف تغییر رفتار و نگرش مصرف کنندگان انرژی صورت می گیرد، آگاه سازی است. این یکی از شیوه های بدون هزینه و کم هزینه مدیریت مصرف انرژی است.

1. ر.ک به: سند چشم انداز 20 سال 10404.

2. ر.ک. سبحانی نژاد، مهدی و افشار، عبداله، تبیین جایگاه، نحوه و چگونگی اصلاح الگوی مصرف اوقات فراغت خانواده های ایرانی به منظور ارائه راهکارهای عملیاتی بهره مندی جامع با عنایت به تعالیم دینی اسلام، مقاله رتبه اول گروه فرهنگی همایش: همایش سراسری نقش خانواده در اصلاح الگوی مصرف، پذیرفته شده برای چاپ در مجموعه مقالات همایش، دانشگاه جامع امام حسین(ع).

3. ر.ک. فصیحی هرندی، فریبا، بررسی عملکرد مدیریت مصرف انرژی الکتریکی در ایران و سایر کشورها و اولویت بندی آن از دیدگاه مدیران عالی صنعت برق ایران، پایان نامه کـارشـناسی ارشـد مـدیـریت اجـرایی، موسسه تحقیقات و آموزش مدیریت.

4. Belk, R. W., & Pollay, R.W, Image of ourselves: The good life in twentieth century advertising, Journal of Consumer Research, 11, pp: 887-897.

5 Borgmann, A. (2000). The moral complexion of consumption. Journal of Consumer Research, 26(4, p: 418.

6 Borgmann, A. (2000). The moral complexion of consumption. Journal of Consumer Research, 26(4, p: 419.

7. محمدمحمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 8، ص 138 139. ترجمه ی حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، بی تا.

8. همان، ج 8، ص 138.

9. ر.ک. فصیحی هرندی، فریبا، بررسی عملکرد مدیریت مصرف انرژی الکتریکی در ایران و سایر کشورها و اولویت بندی آن از دیدگاه مدیران عالی صنعت برق ایران، پایان نامه کـارشـناسی ارشـد مـدیـریت اجـرایی، موسسه تحقیقات و آموزش مدیریت.

10. همان.

11. Garg HP,  Renewable energy-education in India, Proc,  regional follow up seminar on education and simulation in the ®eld of renewable energy in South and South East Asia, 18±22 March 1996, New Delhi, India, p.15±35. T.C. Kandpal, H.P. Garg/Applied Energy 64.

12. Garg HP, Kandpal TC, Post-graduate level teaching programme in energy engineering: Experiments for the laboratory component,  Report submitted to UNESCO/ROSTSCA, New Delhi, 1994.

13. Jennings, P, Lund, C, Renewable energy education for sustainable development,  Renewable Energy 22, p.113-118.

14. UNCED, United Nations Commission on Environment Development. The global partnership for environment and development: a guide to Agenda 21, Geneva, In:  Jennings, P, Lund, C, Renewable energy education for sustainable development,  Renewable Energy 22, p.113-118.

15. Renewable energy sources & energy saving (CRES).

16. Dias, R.A, Mattos, C.R, Balestieri, J.A.P, Energy education: breaking up the rational energy use barriers, Energy Policy 31, 1339-1347.

17. Zografakis, N, Dasenakis, D, Katantonaki, M, Kalitsounakis, K, Paraskaki, I, 2007. Strengthening of energy education in Crete,  In:  Proceedings of SECOTOX Conference and the International Conference on Environmental Management, Engineering, Planning and Economics, Skiathos, 24-28 June, pp: 2933–2938.

18. Borna, H, Dyhr-Mikkelsen, K, 2003, Evaluating energy efficiency campaigns targeted at children:  towards a best practices methodology.  ECEEE, Summer Study, 1191-1194.

19. Zografakis, N, Dasenakis, D, Katantonaki, M, Kalitsounakis, K, Paraskaki, I, 2007, Strengthening of energy education in Crete, In: Proceedings of SECOTOX Conference and the International Conference on Environmental Management, Engineering, Planning and Economics, Skiathos, 24–28 June, pp: 2933–2938.

20. Garg HP, Renewable energy-education in India,  Proc, regional follow up seminar on education and simulation in the ®eld of renewable energy in South and South East Asia, 18±22 March 1996, New Delhi, India, p. 15±35. T.C. Kandpal, H.P. Garg/Applied Energy 64, 1999.

21. Badran A, Towards the sustainable use of energy, Proc, 1st World Renewable Energy Congress, 23-28 September 1990, Reading, UK, / McVeigh LC, Training in solar energy curriculum development,  Report submitted to UNESCO, Paris 1982.