ساخت و اعتباریابی پرسش‌نامه‌های باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانه‌ی اسلامی
Article data in English (انگلیسی)
مقدمه
انسان موجودي باورمحور است كه در هر لحظه بر اساس باورهاي خود، در خصوص پديده‌هاي مختلف دست به عمل مي‌زند. از چنين منظري، طيف متنوعي از باورها در عرصة زندگي براي انسان‌ها مطرح مي‌شوند. دسته‌اي از اين باورها، باور به جهان آخرت و معاد هستند. اين باور يكي از اصول و اركان دين مبين اسلام است و منكر آن خارج از دين اسلام شمرده مي‌شود (آل‌عمران: 114). از 6666 آية قرآن مجيد، 1400 آيه به معاد اختصاص يافته و از اصل توحيد كه بگذريم، بيش از هر اصل ديگري، معاد و آخرت از جهات گوناگون تحليل و بررسي شده است. قرآن كريم، با اسامي مختلفي از روز واپسين ياد كرده است كه هر كدام جنبه‌اي از ابعاد آن را تبيين مي‌كند؛ از جمله: يوم الدّين (روز جزا)؛ يوم القيامة (روز برخاستن)؛ يوم الحساب (روز محاسبه)؛ يوم الجمع (روز جمع‌شدن)؛ يوم الفصل (روز جدايي حق از باطل)؛ يوم الحسرة (روز اندوه و حسرت)؛ يوم الخروج (روز خارج شدن از قبور)؛ يوم البعث (روز برانگيخته شدن)؛ يوم الآزفة (روز بسيار نزديك)؛ يوم الآخر (روز پايان) و يوم الخلود (روز جاودانگي).
خداوند در جاي‌جاي قرآن كريم روز حساب و آخرت را به انسان‌ها بشارت داده است. برخي از اين آيات عبارت‌اند از: «خدا ذرهاى هم ستم نمىكند. اگر نيكي باشد، آن را دوچندان مىكند و (به جز اجر متقابل) از جانب خود نيز مزدى به كرامت مىدهد.»(نساء: 40). «روز قيامت ترازوهاى عدل را برقرار مىكنيم و به هيچ كس ستم نمىشود. اگر عملى به سنگينى هستة خردلي هم باشد، آن را به حساب مىآوريم، كه ما حساب كردن را بسندهايم.» (انبياء: 47). «پس هركس به وزن ذرهاى نيكى كرده باشد، آن را مىبيند و هركس به وزن ذرهاى بدى كرده باشد، آن را مىبيند.» (زلزله: 7 و 8). در هريك از اين آيات و آيات متعدد ديگر، خداوند انسان را به آخرتي وعده داده است كه در آن گناهكاران به‌اندازة گناهان خود، و نيكان و بي‌گناهان نيز به‌اندازة نيكي‌هاي خويش پاداش يا عقوبت دريافت خواهند كرد.
باور به جهان آخرت، باوري برخاسته از بطن دين مبين اسلام و آموزه‌هاي قرآن كريم، پيامبر اكرم و ائمه اطهار است كه مانند هر باور ديگري، كاركردهاي متعددي براي انسان دارد. از مهم‌ترين اين كاركردها، مي‌توان به اين موارد اشاره كرد:
1. تغيير نوع نگاه انسان به زندگي و اهداف آن: انسان معتقد به جهان آخرت، به دنيايي گسترده‌تر از عالم فاني باور دارد كه در آن نعمت‌ها و عذاب‌هايي به‌مراتب گسترده و جاودانه‌تر از اين دنيا وجود دارد و زمان و مكاني براي هيچ يك از آنها متصور نيست. انسان داراي باور به جهان آخرت، جهاني بزرگ‌تر از اين جهان مادي را كه خداوند به آن نويد داده پذيرفته است. بنابراين، در ديدگاه او اين دنيا سراي زوال‌پذير، محدود و گذرا، و آخرت، سراي باقي و نامحدود است كه انسان در آن براي هميشه جاويدان خواهد بود. در برابر اين باور، انديشة كساني قرار دارد كه به زندگي اخروي باور نداشته، مرگ را پايان زندگي مي‌دانند. چنين افرادي، بنا بر آموزه‌هاي اسلامي از زيان‌كاران‌اند.
2. معنادار و هدفمند شدن زندگي: انسان از يك سو دوست‌دار جاودانگي و ماندگاري ابدي و زندگي جاويد است و از سوي ديگر، زندگي دنيوي را محدود و گذرا مي‌يابد. اين دو ديدگاه ناسازگار، ممكن است وي را به پوچي بكشاند؛ ولي آن‌كه به آخرت و زندگي جاويد باور دارد، مرگ را انتقال از جهاني به جهان ديگر مي‌شمارد، نه نيستي و نابودى. بنابراين، براي تلاش و فعاليت، انجام اعمال صالح و تحمل دشواري‌ها و مصيبت‌ها انگيزة كافي دارد و هيچ‌گاه در فراز و نشيب زندگي، احساس پوچي و سرگشتگي نمي‌كند.
3. احساس امنيت و آرامش رواني: در عرصة روان‌شناسي، مرگ يكي از اضطراب‌آورترين پديده‌هايي است كه باعث بر هم خوردن آرامش رواني انسان مي‌شود. بنا بر آموزه‌هاي اسلامي، مرگ براي آن دسته از افرادي كه آن را پايان زندگي مي‌دانند، از جنبه‌هاي گوناگوني موجب اضطراب مي‌شود. تصور نيستي از مرگ، نامعلوم بودن زمان آن، ناشناخته بودن و تجربه نداشتن از آن و تنها روبه‌رو شدن با آن، از جمله عوامل ترس از مرگ يا شدت يافتن اين ترس نزد اين عده از مردم است. اگر كسي جهان آخرت را باور داشته باشد و حقيقت مرگ را بشناسد، از مرگ نخواهد هراسيد. خداوند متعال در قرآن كريم مي‌فرمايد: «اين زندگي دنيا جز سرگرمي و بازي نيست و زندگي واقعي، در سراي آخرت است. اگر مي‌دانستند!» (عنكبوت: 64)
4. گرايش تمايل به انجام رفتارهاي مثبت و پرهيز از رفتارهاي منفي: در دين مبين اسلام گرايش‌هاي خودخواهانه در زمينه‌هاي كسب ثروت، امور جنسي و قدرت نامحدود، با تعالي معنوي، تكامل انسان و سلوك الي الله ناسازگار معرفي شده است. ازاين‌رو، خداوند انسان را به سلاح عقل مسلح ساخته است؛ نيرويي كه مي‌تواند انواع تمايلات افسارگسيخته را مهار كند. با وجود اين، گاه توانايي‌هاي شناختي(عقل) انسان ضعيف مي‌شود. باور به جهان آخرت، در افرادي كه به آن بسيار پايبندند، به‌لحاظ شناختي اين امكان را ايجاد مي‌كند تا خود را از پيروي كامل از اين تمايلات آسيب‌رسان رهايي بخشند. باور به جهان آخرت، باور به روز جزا، عقاب و ثواب است و به همين دليل، تمايلات سركش انسان را مهار مي‌كند. از سوي ديگر، باور به بازگشت به‌سوي خداوندي است كه نويد رسيدگي به هر عمل، حتي به‌اندازة ذره‌اي كوچك را داده است. چنين باوري، در صورت نيرومندي كافي، باعث پيشگيري از مكر، خيانت و نيرنگ مي‌شود و فضيلت‌هاي اخلاقي را در انسان زنده نگاه مي‌دارد.
5. ايجاد سلامتي در افراد جامعه و به‌تبع آن، در جامعه: اعتقاد به جهان آخرت، در زندگي اجتماعي انسان نيز آثار ارزشمندي دارد. از مهم‌ترين آنها مي‌توان به ضمانت اجراي قوانين الهي و عمل به تكاليف اجتماعى، رعايت حقوق ديگران، جلوگيري از ظلم و تجاوز، و به‌عبارت‌ديگر، برقراري عدالت اجتماعي اشاره كرد. كساني‌كه به جهان آخرت و حسابرسي اعمال خود باور دارند، خود را در برابر پروردگار متعال مسئول مي‌شمارند و به قوانين الهي پايبند خواهند بود. طبيعي است كه وقتي همه افراد جامعه چنين باور‌هايي داشته باشند، جامعه به‌سوي صلاح و رستگاري گام برخواهد داشت. در چنين جامعه‌اي، همگان به حقوق يكديگر احترام مي‌گذارند و از ستم مي‌پرهيزند. در چنين جامعه‌اي، گذشت، بخشش، نيكي و احسان و ديگر فضيلت‌هاي اخلاقي، زنده و فضاي الهي و معنوي بر آن حاكم مي‌شود. در يك جمع‌بندى، باور به جهان آخرت، با آموزه‌هاي عملي دين اسلام پيوندي نزديك و عقلاني دارد.
البته افزون بر دين مبين اسلام، آموزه‌هاي اديان ديگر، نظير هندو، بودا، زرتشت، يهود و مسيحيت نيز كم‌وبيش بر آخرت‌گرايي تأكيد كرده‌اند. با اين حال، باور به جهان آخرت در دين مبين اسلام، در قياس با اديان ديگر جهان، بسيار صريح و شفّاف است. چنان‌كه پيش‌تر گفته شد، قرآن كريم در آيات متعدد سيماي آخرت را به تصوير كشيده است كه برخي از مهم‌ترين عناصر آن عبارت‌اند از: مرگ؛ ورود به عالم برزخ؛ رخدادهاي پيش از رستاخيز؛ نفخ صور؛ ظهور زندگاني اخروي؛ حساب اعمال؛ شاهدان اعمال؛ جزا؛ جهنم و بهشت. از مجموع آنچه گفته شد، چنين برمي‌‌آيد كه مسئلة حيات پس از مرگ، از دغدغه‌هاي اصيل و ديرين بشري، و از اجزا و عناصر مهم و مشترك نظام اعتقادي بسياري از اديان است. بيشتر اديان، بقاي روح پس از مرگ را پذيرفته‌اند؛ با اين تفاوت كه ادياني چون آيين هندو و بودا، به بقاي روح در اين جهان، آن هم در كالبد‌هاي گوناگون معتقدند و به جهان آخرت باور ندارند؛ ولي آيين‌هاي زرتشت، يهوديت، مسيحيت و اسلام بر اين باورند كه در وراي اين عالم، عالمي هست كه روح پس از جدايي از تن، در آن سكني خواهد گزيد. گفتني است كه در كتاب مقدس يهوديان، آخرت‌شناسي بسيار ضعيف است و فقط در كتاب تلمود اشاراتي به آن شده است. در مقابل، دين مسيحيت بر مسئلة آخرت بسيار تأكيد كرده، ولي چندان به جزئيات آن نپرداخته است. در اين ميان، آيين زرتشت و دين اسلام با جزئيات بيشتري به اين دغدغة اصيل بشري پرداخته‌اند.
در مجموع مي‌توان گفت، جهان آخرتي كه اسلام به آن نويد داده است، جهاني سراسر عادلانه و لبريز از ظرايف حسابرسي در اعمال و رفتارهاي انسان‌هاست. اين بعد از باور به جهان آخرت (باور به جهان آخرت عادلانه) ـ آن‌گونه‌كه در برخي بررسي‌ها به آن اشاره شده است ـ ، با باور‌هايي نظير باور به دنياي عادلانه كه طي سال‌هاي اخير در حوزه‌هاي مختلف مورد بررسي قرار گرفته، متفاوت است؛ چون باور به جهان آخرت و جهان آخرت عادلانة اسلامي، باوري فرادنيايي است كه در صورت نيرومندي مي‌تواند بسياري از اعمال، اقدامات و رفتارهاي انسان را تحت تأثير قرار دهد. الگوي مفهومي دو مجموعة باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانه ـ كه در اين پژوهش دربارة آنها دو پرسش‌نامه ساخت و اعتباريابي شده ـ برخاسته از آموزه‌ها و تأكيدات قرآن كريم در آياتي است كه به برخي از آنها اشاره شد (ر.ك: نساء: 40؛ انبياء: 47؛ زلزله: 7و8؛ عنكبوت: 64؛ كهف: 45؛ حديد: 20؛ يونس: 24). تأمل و انديشه در معاد و آخرت و حسابرسي ذره ذرة اعمال و گفتار انسان در آخرت، مضامين اصلي در ساخت پرسشنامة باور به جهان آخرت بوده‌اند و رعايت عدل و عدالت در داوري دربارة انسان‌ها و اعمالشان در آخرت (ر.ك: نساء: 40؛ انبياء: 47؛ زلزله: 7 و 8) مضاميني بوده‌اند، كه در ساخت پرسشنامة باور به جهان آخرت عادلانه محور قرار گرفته‌اند. نكته‌اي كه بايد در اينجا به آن اشاره كرد. اين واقعيت است كه مضمون‌هاي قرآني مورد استفاده در ساخت اين دو پرسش‌نامه، مضمون‌هايي جامع و مانع نيستند؛ هرچند از مهم‌ترين و پراستفاده‌ترين مضاميني هستند كه از آنها ياد شده است. بنابراين، پرسش‌نامه‌هاي ساخت و اعتباريابي‌شده در اين پژوهش، پرسش‌نامه‌هاي كوتاهي شمرده مي‌شوند كه باور كلي به روز جزا و آخرتي را كه در آن دربارة انسان و اعمالش با ترازوي عدل الهي داوري مي‌شود، مي‌سنجند. در مجموع، بر پاية آنچه بيان شد، مي‌توان گفت كه باور به جهان آخرت، باوري بنيادين در آموزه‌هاي دين مبين اسلام شمرده مي‌شود. با اين حال، در عرصة پژوهش و نظريه‌پردازي، اين نوع باورها به دليل محدوديت در ابزارهاي سنجش، تا‌اندازه‌اي مورد غفلت قرار گرفته‌اند. بر همين اساس، در اين پژوهش هدف ساخت و اعتباريابي پرسش‌نامه‌هاي باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانه در نظر گرفته شد تا بستر براي انجام پژوهش در حوزة پيامد‌هاي عملي اين باورها در جامعة اسلامي ايران فراهم شود.
روش
اين پژوهش از زمره پژوهش‌هاي ساخت و اعتباريابي پرسش‌نامه است كه جامعة آماري آن را دانشجويان دختر روان‌شناسي دانشگاه آزاد اسلامي خوراسگان در پاييز 1390 به تعداد هشتصد نفر تشكيل داده‌اند. از ميان اين جامعة آماري، 270 نفر با روش نمونه‌گيري دسترسي‌پذير انتخاب شدند. پس از جمع‌آوري پرسش‌نامه‌ها، سه پرسش‌نامه به دليل پاسخ‌هاي ناقص از تحليل‌ها كنار رفت؛ بنابراين، گروه نمونة پژوهش به 267 نفر كاهش يافت. از 267 نفر نمونة پژوهش، 198 نفر (معادل 2/94 درصد) در مقطع كارشناسي و 68 نفر (معادل 8/25 درصد) در مقطع كارشناسي ارشد مشغول به تحصيل بودند. از 241 نفر (معادل 2/90 درصد) كه وضعيت تأهل خود را اعلام كردند، 180 نفر (معادل 4/68 درصد) مجرد و 61 نفر (معادل 8/22 درصد) متأهل بودند. دامنة سني دانشجويان شركت‌كننده در پژوهش، 19 تا 42 سال با ميانگين سني 84/21 (با انحراف معيار 9/6) بودند. از ابزارهاي زير براي سنجش متغير‌ها استفاده شد.
ابزارهاي اندازه‌گيري
1. پرسشنامة باور به جهان آخرت اسلامي: براي سنجش باور به جهان آخرت، پرسش‌نامه‌اي محقق‌ساخته در اين پژوهش بر مبناي پيشينة نظري و پژوهشي موجود تهيه و براي اجرا آماده شد. تعداد پرسش‌هاي اين پرسش‌نامه 8 پرسش و مقياس پاسخ‌گويي آن، شش‌درجه‌اي (كاملاً مخالفم = 1 تا كاملاً موافقم = 6) است (يك نمونه سؤال اين پرسش‌نامه به اين شرح است: به جهان آخرتي كه به انسان‌ها نويد آن داده شده، باور دارم). روايي صوري و محتوايي اين پرسش‌نامه از طريق نظر تخصصي بررسي شده است. روايي پرسش‌نامه نيز از طريق روايي سازه (تحليل عاملي اكتشافي و چرخش از نوع واريماكس)، روايي معيار از طريق محاسبة هم‌بستگي اين پرسش‌نامه با پرسش‌نامه‌هاي «باور به دنياي عادلانه براي ديگران» و «اخلاق كاري اسلامي» و تعيين توان پيش‌بيني باور به جهان آخرت براي پيش‌بيني باور به دنياي عادلانه براي ديگران و اخلاق كاري اسلامي در حضور باور به جهان آخرت عادلانة اسلامي بررسي شده است. پايايي پرسش‌نامه، از طريق آلفاي كرونباخ محاسبه شد، و برابر با 81/0 به دست آمد.
2. پرسش‌نامه باور به جهان آخرت عادلانه اسلامي: براي سنجش باور به جهان آخرت عادلانة اسلامي، پرسش‌نامه‌اي محقق‌ساخته در اين پژوهش بر مبناي پيشينة نظري و پژوهشي موجود تهيه و براي اجرا آماده اجرا شد. تعداد پرسش‌هاي اين پرسش‌نامه، 8 پرسش و مقياس پاسخ‌گويي آن، شش‌درجه‌اي (كاملاً مخالفم = 1 تا كاملاً موافقم = 6) است (يك نمونه سؤال اين پرسش‌نامه به اين شرح است: باور دارم كه در مورد همة انسان‌ها در روز قيامت، با انصاف و عدالت داوري خواهد شد). روايي صوري و محتوايي پرسش‌نامه از طريق نظر تخصصي بررسي گرديد. روايي پرسش‌نامه نيز از طريق روايي سازه (تحليل عاملي اكتشافي و چرخش از نوع واريماكس)، روايي معيار از طريق محاسبة هم‌بستگي اين پرسش‌نامه با پرسش‌نامه‌هاي «باور به دنياي عادلانه براي ديگران» و «اخلاق كاري اسلامي»، و تعيين توان پيش‌بيني باور به جهان آخرت عادلانه اسلامي براي پيش‌بيني باور به دنياي عادلانه براي ديگران و اخلاق كاري اسلامي در حضور باور به جهان آخرت بررسي شده است. پايايي پرسش‌نامه از طريق آلفاي كرونباخ محاسبه شد و برابر با 93/0 به دست آ مد.
3. پرسشنامة باور به دنياي عادلانه براي ديگران: براي سنجش باور به دنياي عادلانه براي ديگران، از 8 پرسش كه توسط ساتون و داگلاس معرفي و بر مقياس ليكرت هفت‌درجه‌اي (كاملاً مخالفم = 1 تا كاملاً موافقم = 7) پاسخ داده شده‌اند، استفاده گرديد. اين پرسش‌نامه در ايران توسط گل‌پرور و عريضي ترجمه شد و مورد پايايي‌سنجي و روايي‌يابي قرار گرفت. در مطالعات بعد از آن نيز از نظر شواهد روايي و پايايي، دوباره بررسي شده است. شواهد حاصل از اين مطالعات، همگي حاكي از مطلوب بودن روايي و پايايي اين مقياس هشت‌پرسشي است؛ به ترتيبي كه آلفاي آن نيز از 75/0 تا 84/0 در نوسان گزارش شده است. اين مقياس، باور فرد پاسخ‌گو را در باب رعايت عدالت در دنيا براي ديگران مي‌سنجد. (يك نمونه سؤال براي باور به دنياي عادلانه براي ديگران بدين شرح است: آنچه در دنيا نصيب ديگر مردم مي‌شود، عادلانه است). در اين پژوهش، تحليل عاملي اكتشافي مجدد، روايي سازة اين پرسش‌نامه را مستند ساخت و آلفاي كرونباخ برابر با 8/0 به دست آمد.
4. پرسشنامة اخلاق كاري اسلامي: براي سنجش اخلاق كاري اسلامي، از پرسشنامة هفده سؤالي علي كه توسط علي و الكاظمي ارائه شده و قبلاً در ايران توسط گل‌پرور و نادي ترجمه و اعتباريابي گرديده است، استفاده شد. اين پرسش‌نامه بر مبناي توصيه‌هاي دين اسلام در باب كار، تهيه و ساخته شده است. تمركز اصلي در اين پرسش‌نامه بر اين ديدگاه قرار دارد كه كار، انسان‌ها را قادر مي‌سازد تا افزون بر كسب استقلال، به حرمت نفس، رضايت و كامروايي دست يابند. در عين حال، در اين پرسش‌نامه موفقيت و پيشرفت در شغل، به كار سخت و تعهد به شغل بستگي دارد. اين پرسش‌نامه بر مقياس پنج‌درجه‌اي پاسخ داده مي‌شود (كاملاً صحيح است = 5 تا اصلاً صحيح نيست =1) و توسط علي و الكاظمي آلفاي كرونباخ آن 85/0 گزارش شده است. گل‌پرور و نادي نيز روايي سازه و پايايي اين پرسش‌نامه را در ايران مستند ساخته و نشان داده‌اند كه اين پرسش‌نامه در ميان اعضاي نمونه در محيط‌هاي كار، داراي ساختار دوعاملي است. ازآنجاكه اين پرسش‌نامه در اين پژوهش بر روي دانشجويان دختر اجرا گرديد، دوباره تحليل عاملي، اكتشافي بر روي آن انجام شد. اين تحليل عاملي، ساختاري سه‌عاملي را در بين دانشجويان دختر به دست داد. بر اساس پرسش‌هاي قرار گرفته بر عوامل، سه عامل مورد نظر، به‌ترتيب كار مفيد (با پنج پرسش)، كار دقيق و انسان‌دوستانه (با شش پرسش) و استقلال و سودمندي اجتماعي (با هفت پرسش) نام گرفتند. آلفاي كرونباخ سه عامل مورد نظر در اين پژوهش، به‌ترتيب برابر با 72/0، 74/0 و 82/0 به دست آمدند.
يافته‌ها
در جدول 1، نتايج تحليل عاملي اكتشافي براي دو پرسشنامة باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانه، ارائه شده است.
جدول 1: نتايج تحليل عاملي اكتشافي (با چرخش از نوع واريماكس) پرسش‌نامه‌هاي باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانه
رديف متغير پرسش‌ها عوامل
اول دوم
1 باور به جهن آخرت به جهان آخرتي كه در اسلام به انسان‌ها نويد آن داده شده، باور دارم. 55/0 -
2 در امور روزمره‌ام، هرگاه فرصت پيدا كنم به جهان آخرت مي‌انديشم. 76/0 -
3 در اعمال و گفتار روزمره‌ام، به داوري اعمالم در جهان آخرت (قيامت) كه اسلام گفته، فكر مي‌كنم. 8/0 -
4 به نظر من نيازي نيست كه انسان دائم به اينكه در آخرت با انسان چگونه برخورد خواهد شد، فكر كند (م). 6/0 -
5 اگر متوجه شوم كه رفتار يا عملي انجام داده‌ام كه برايم در روز قيامت مشكل‌ساز مي‌شود، سريع توبه مي‌كنم. 59/0 -
6 من زياد به قيامت و جهان آخرتي كه در دين اسلام نويد داده شده، فكر نمي‌كنم(م). 71/0 -
7 من به جهان آخرت مطرح‌شده، باور ندارم(م). 57/0 -
8 هر كاري كه قرار باشد انجام دهم را با اين انديشه كه روز قيامت مورد داوري قرار خواهد گرفت، انجام مي‌دهم. 76/0 -
9 باور به جهان آخرت عادلانه باور دارم كه در مورد همة انسان‌ها در روز قيامت، با انصاف و عدالت داوري خواهد شد. - 78/0
10 هر كسي در جهان آخرت چيزي را به دست مي‌آورد كه شايستگي‌اش را داشته باشد. - 85/0
11 در جهان آخرت با همة انسان‌ها عادلانه رفتار خواهد شد. - 78/0
12 هر كسي در جهان آخرت متناسب با اعمال و رفتارش در اين دنيا پاداش يا تنبيه خواهد شد. - 81/0
13 هر كسي در جهان آخرت در خور عملكرد و نيت خودش بهره‌مند خواهد شد. - 79/0
14 هر كسي درجهان آخرت چيزي را كه سزاوارش باشد به دست مي‌آورد. - 88/0
15 به هر كس در جهان آخرت به‌اندازة تلاش و كوشش خداپسندانه در اين دنيا پاداش داده مي‌شود. - 78/0
16 هر نتيجة بدي كه در جهان آخرت نصيب ما انسان‌ها شود، خودمان موجب آن بوده‌ايم. - 68/0
چنان‌كه در جدول 1 ديده مي‌شود، هشت هشت سؤال پرسشنامة باور به جهان آخرت، بر عاملي كاملاً مستقل از باور جهان آخرت عادلانه با بارهاي عاملي 55/0 تا 8/0 قرار گرفته است. باور به جهان آخرت عادلانه نيز بر عاملي مستقل با بارهاي عاملي 78/0 تا 88/0 قرار گرفته است. در جدول 2، ماتريس ضرايب هم‌بستگي بين باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانه، با باور به دنياي عادلانه براي ديگران و ابعاد اخلاق كاري اسلامي ارائه شده است.
جدول 2 : ماتريس هم‌بستگي بين باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانة اسلامي با ديگر متغيرهاي پژوهش
رديف متغيرهاي پژوهش 1 2 3 4 5
1 باور به جهان آخرت -
2 باور به جهان آخرت عادلانه **71/0 -
3 باور به دنياي عادلانه براي ديگران 02/0- 08/0- -
4 كار مفيد **44/0 **37/0 06/0 -
5 كاردقيق و انسان‌دوستانه **45/0 **38/0 08/0- **58/0 -
6 استقلال و سودمندي اجتماعي **5/0 **41/0 09/0 **61/0 **6/0
01/0 **P< 05/0 P<*
چنان‌كه در جدول 2 ديده مي‌شود، باور به جهان آخرت عادلانه نيز با كار مفيد (01/0P<)، با كار دقيق و انسان‌دوستانه(01/0P<)، و با استقلال و سودمندي اجتماعي (01/0P<) داراي رابطة مثبت و معنادار، ولي با باور به دنياي عادلانه براي ديگران داراي رابطة معناداري نيست (05/0 P>). در جدول 3، نتايج تحليل رگرسيون همزمان براي پيش‌بيني باور به دنياي عادلانه براي ديگران، كار مفيد، كار دقيق و انسان‌دوستانه، و استقلال و سودمندي اجتماعي، از طريق باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانه ارائه شده است.
جدول 3: نتايج تحليل رگرسيون همزمان، در راستاي روايي ملاكي پرسش‌نامه‌هاي باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانه اسلامي
رديف متغيرهاي پيش‌بين و مقدار ثابت متغير ملاك B SE β R R2 F
1 مقدار ثابت دنياي عادلانه براي ديگران **6/3 3/0 - 142/0 02/0 *71/2
2 باور به جهان آخرت 15/0- 08/0 16/0-
3 باور به جهان آخرت عادلانه *17/0 07/0 *2/0
4 مقدار ثابت كار مفيد **34/2 28/0 - 451/0 203/0 **65/33
5 باور به جهان آخرت **37/0 8/0 **37/0
6 باور به جهان آخرت عادلانه 1/0 07/0 1/0
7 مقدار ثابت كار دقيق و انسان‌دوستانه **19/3 23/0 - 456/0 208/0 **7/34
8 باور به جهان آخرت **29/0 06/0 **35/0
9 باور به جهان آخرت عادلانه 1/0 06/0 13/0
10 مقدار ثابت استقلال و سودمندي اجتماعي **97/2 23/0 - 506/0 256/0 **46/45
11 باور به جهان آخرت **35/0 06/0 **43/0
12 باور به جهان آخرت عادلانه 08/0 06/0 1/0
01/0 **P< 05/0 P<*
چنان‌كه در جدول 3 ديده مي‌شود، از بين باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانه، باور به جهان آخرت عادلانه داراي توان پيش‌بين معنادار براي باور به دنياي عادلانه براي ديگران است. در اين شرايط، باور به جهان آخرت عادلانه، دو درصد از واريانس باور به دنياي عادلانه براي ديگران را تبيين كرده است. از بين باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانه، باور به جهان آخرت داراي توان پيش‌بين معنادار براي كار مفيد از ابعاد اخلاق كاري اسلامي است. در اين شرايط، باور به جهان آخرت، 3/20 درصد از واريانس كار مفيد از ابعاد اخلاق كاري اسلامي را تبيين كرده است. از بين باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانه، باور به جهان آخرت داراي توان پيش‌بين معنادار براي كار دقيق و انسان‌دوستانه از ابعاد اخلاق كاري اسلامي است. در اين شرايط، باور به جهان آخرت، 8/20 درصد از واريانس كار دقيق و انسان‌دوستانه از ابعاد اخلاق كاري اسلامي را تبيين كرده است. از بين باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانه، باور به جهان آخرت داراي توان پيش‌بين معنادار براي استقلال و سودمندي اجتماعي از ابعاد اخلاق كاري اسلامي است. در اين شرايط، باور به جهان آخرت، 6/25 درصد از واريانس استقلال و سودمندي اجتماعي از ابعاد اخلاق كاري اسلامي را تبيين كرده است.
بحث
نتايج حاصل از اين پژوهش، شواهدي مقدماتي از روايي و پايايي دو پرسشنامة باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت اسلامي به دست داد. باور به جهان آخرت اسلامي، در آموزه‌هاي دين مبين اسلام و پيامبر اكرم ريشه دارد. بر اساس اشارات مطرح در قرآن كريم و احاديث و روايات ائمة معصومين، باور به جهان آخرت اسلامي مي‌تواند داراي كاركردهاي بسيار سودمند و مؤثر، نظير تغيير نوع نگاه انسان به زندگي و اهداف آن، معنادار و هدفمند شدن زندگي، احساس امنيت و آرامش رواني، تمايل به انجام رفتارهاي مثبت و پرهيز از رفتارهاي منفي، و ايجاد سلامتي در افراد جامعه و به‌تبع آن در جامعه است. در واقع، باور به جهان آخرت اسلامي در كنار باور به جهان آخرت عادلانة اسلامي مي‌تواند زمينه‌ساز باور انسان به دنيايي گسترده‌تر از عالم فاني شود كه در آن، نعمت‌ها به‌مراتب گسترده‌تر و جاودان‌تر از اين دنياست و زمان و مكاني براي هيچ يك از آنها متصور نيست. بنابراين، در ديدگاه انسانِ داراي باور به جهان آخرت اسلامي، اين دنيا سراي زوال‌پذير، محدود و گذرا، و آخرت سراي باقي و نامحدود است كه انسان در آن براي هميشه جاويدان خواهد بود. در واقع، انسانِ داراي باور به جهان آخرت اسلامي، ازآنجاكه دوست‌دار جاودانگي و ماندگاري ابدي و زندگي جاويد است و از سوي ديگر، زندگي دنيوي را محدود و گذرا مي‌يابد، مرگ را انتقال از جهاني به جهان ديگر مي‌شمارد، نه نيستي و نابودى. بنابراين، براي تلاش و فعاليت، انجام اعمال صالح و تحمل دشواري‌ها و مصيبت‌ها انگيزة كافي دارد و هيچ‌گاه در فراز و نشيب زندگي، احساس پوچي و سرگشتگي نمي‌كند. از سوي ديگر، در عرصة روان‌شناسي، مرگ يكي از معماهاي اضطراب‌آفرين است كه باعث بر هم خوردن آرامش رواني انسان مي‌شود. وقتي كسي جهان آخرت را باور دارد و بر اساس آموزه‌هاي دين مبين اسلام حقيقت مرگ را شناخته است، از آن نخواهد هراسيد. خداوند متعال در قرآن كريم مي‌فرمايد: «اين زندگي دنيا جز سرگرمي و بازي نيست و زندگي واقعي، در سراي آخرت است؛ اگر مي‌دانستند!» (عنكبوت: 64). چنين باوري، بدون ترديد تمايل به انجام رفتارهاي مثبت و پرهيز از رفتارهاي منفي را به‌دنبال دارد. تمايلات حريصانه در عرصة پول، ثروت، امور جنسي و قدرت نامحدود، در دين مبين اسلام، با تعالي معنوي و تكامل انسان و سلوك الي‌الله ناسازگار است. ازاين‌رو، خداوند انسان را به عقل، نيرويي كه مي‌تواند انواع تمايلات افسارگسيخته را مهار كند، مسلح ساخته است.
در كنار كاركردهاي مطرح‌شده براي باور به جهان آخرت اسلامي، آنچه در عرصة نظريه و پژوهش اهميت ويژه دارد. امكان سنجش عملي و وارد كردن اين متغير شناختي و ديني در عرصة پژوهش است. چنين امري، در درجة اول بر نقش و اهميت اين باور در ميان اقشار مختلف، به‌ويژه در ميان مجامع آكادميك خواهد افزود و از سوي ديگر، بستر نظريه‌پردازي اسلامي در عرصة علوم رفتاري، به‌ويژه علوم روان‌شناختي را فراهم خواهد ساخت. با توجه به اين موارد، در اين پژوهش پرسش‌نامه‌هاي باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت عادلانة اسلامي ساخت و از نظر روايي و پايايي بررسي شدند. در درجة اول، پايايي دو پرسش‌نامه از نظر هم‌ساني دروني پرسش‌هاي هر يك از پرسش‌نامه‌ها در حد مطلوبي به دست آمد. از سوي ديگر، روايي سازة دو پرسش‌نامه كه از طريق تحليل عاملي اكتشافي بررسي شد (جدول 1 را نگاه كنيد)، نيز حاكي از روايي سازة دو پرسش‌نامه بود. افزون بر اين، چنان‌كه در جدول 1 قابل مشاهده است، دو پرسشنامة باور به جهان آخرت و باور به جهان آخرت اسلامي وقتي در كنار يكديگر مورد تحليل عاملي قرار گرفته‌اند، دو مجموعة هشت‌سؤالي مستقل و غيرقابل همپوش را نشان داده‌اند. اين يافته از يك سو نشان‌دهندة روايي تميزي باور به جهان آخرت از باور به جهان آخرت عادلانة اسلامي است و از سوي ديگر، حاكي از توجه به تمايزات مفهومي و محتوايي اين دو پرسش‌نامه است.
باور به جهان آخرت، باوري عام‌تر و زيربنايي‌تر از باور به جهان آخرت عادلانه اسلامي است؛ زيرا ممكن است فردي به جهان آخرت باور داشته باشد، ولي به‌طور اختصاصي نظر يا باور خاصي دربارة اين كه در آن جهان، عدالت غايي باري‌تعالي بر همة امور مسلط باشد، نداشته باشد. به باور پژوهشگران پژوهش حاضر، اين تمايز از اين نظر نيز ممكن است اهميت داشته باشد كه افراد داراي باور به جهان آخرت عادلانه، افرادي باشند كه بيش از افراد داراي باور به آخرت صرف، در امور و آموزه‌هاي ديني و معنوي دين مبين اسلام، تأملات و ژرف‌انديشي داشته‌اند. از چنين منظري، بسيار احتمال دارد كه باور به جهان آخرت عادلانة اسلامي تأثيرات و كاركردهاي عميق‌تري در افراد به جاي گذارد. در كنار روايي سازة دو پرسشنامة ساخت و اعتباريابي‌شده در اين پژوهش، روايي ملاكي اين دو پرسش‌نامه، براي تقويت روايي آنها با باور به دنياي عادلانه براي ديگران و مؤلفه‌هاي اخلاق كاري اسلامي (كار مفيد، كار دقيق و انسان‌دوستانه، و استقلال و سودمندي اجتماعي) كه سازه‌هايي شناخته‌شده در عرصة متون پژوهشي داخلي و خارجي‌اند نيز بررسي شد.
چنان‌كه نتايج حاصل از هم‌بستگي‌هاي ساده نشان داد (جدول 2 را نگاه كنيد)، باور به جهان آخرت و جهان آخرت عادلانة اسلامي با باور به دنياي عادلانه براي ديگران داراي هم‌بستگي ساده نبود؛ ولي با هر سه مؤلفة اخلاق كاري اسلامي، يعني كار مفيد، كار دقيق و انسان‌دوستانه، و استقلال و سودمندي اجتماعي، داراي هم‌بستگي مثبت و معناداري بودند (جدول 2 را نگاه كنيد). اما در تحليل رگرسيون (جدول 3 را نگاه كنيد) نيز نشان داده شد كه باور به جهان آخرت عادلانة اسلامي قادر به پيش‌بيني باور به دنياي عادلانه براي ديگران، و باور به جهان آخرت قادر به پيش‌بيني سه مؤلفة اخلاق كاري اسلامي (كار مفيد، كار دقيق و انسان‌دوستانه، و استقلال و سودمندي اجتماعي) است. در درجة اول، اين يافته‌ها نشان مي‌دهد كه باور به جهان آخرت عادلانة اسلامي، مي‌تواند كاركرد‌هايي متفاوت با باور به جهان آخرت كلي داشته باشد. دليل اينكه باور به جهان آخرت عادلانة اسلامي قادر به پيش‌بيني باور به دنياي عادلانه براي ديگران بود، شايد اين باشد كه در دين مبين اسلام بسيار بر نوع‌دوستي و خدمت به ديگر بندگان خدا تأكيد شده است. در درجة بعدي نيز ـ چنان‌كه در كاركردهاي باور به جهان آخرت و جهان آخرت عادلانه مطرح شد ـ وقتي انسان به جهان آخرت عادلانه‌اي كه خداوند باري‌تعالي به آن نويد داده است باور داشته باشد، به تكاليف اجتماعى، رعايت حقوق ديگران و جلوگيري از ظلم و تجاوز، و به‌عبارت‌ديگر، در راستاي برقراري عدالت اجتماعي، تلاش خواهد كرد. كساني كه به جهان آخرت و حسابرسي اعمال خود باور دارند، خود را در برابر پروردگار متعال مسئول مي‌شمارند و به قوانين الهي پايبند خواهند بود. طبيعي است وقتي همة افراد جامعه چنين باور‌هايي داشته باشند، جامعه به‌سوي صلاح و رستگاري گام برخواهد داشت. در چنين جامعه‌اي، همگان به حقوق يكديگر احترام مي‌گذارند و از ستم مي‌پرهيزند و گذشت، بخشش، نيكي و احسان و ديگر فضيلت‌هاي اخلاقي، زنده، و فضاي الهي و معنوي بر جامعه حكم‌فرما مي‌شود. از سوي ديگر، وقتي فرد به جهان آخرت ايمان و باور داشته باشد، در كار و فعاليت خود دقت، درست‌كاري و سودرساني به ديگران را مد نظر قرار مي‌دهد. باور به جهان آخرت، با انجام وظايف الهي فرد كه همان ترك محرمات و انجام واجبات است، آغاز مي‌شود.
در مجموع، پرسش‌نامه‌هاي ساخت و معرفي‌شده در اين پژوهش مي‌توانند در پژوهش‌هاي آينده براي سنجش و اندازه‌گيري به كار روند. محورهاي پژوهشي كه در پژوهش‌هاي آينده لازم است در ايران پيگيري و دنبال شود، بررسي كاركردهاي عملي و نظري باور به جهان آخرت عادلانة اسلامي و باور به جهان آخرت است. به نظر مي‌رسد، لازم است پژوهشگران و انديشمندان علاقه‌مند، نقش اين دو دسته باور را بر سرماية اجتماعي اسلامي و مؤلفه‌هاي آن (فداكاري، ايثار، گذشت، اعتماد و....) بررسي كنند تا مشخص شود كه اين‌گونه باورها از طريق چه ساز و كار‌هايي زمينة تعالي اجتماعي اسلامي را فراهم مي‌آورند. يكي ديگر از بستر‌هاي بسيار ضروري پژوهشي در ايران، بررسي راهكار‌هاي تقويت اين باورها در ميان اقشاري است كه به دلايل مختلف، به‌طور جدي به جهان آخرت باور ندارند. البته بررسي دلايل باور قاطع داشتن يا باور نداشتن به جهان آخرت نيز از زمره محورهاي بسيار ضروري پژوهشي است. در پايان نيز لازم است در تعبير و تفسير داده‌هاي حاصل از اين پژوهش، به محدوديت‌هاي مطرح براي آن، توجه و دقت شود. نخستين محدوديت اينكه اين پژوهش بر روي دانشجويان انجام شده است؛ بنابراين در تعميم نتايج به گروه‌هاي ديگر، بايد احتياط كرد. همچنين دانشجويان در اين پژوهش، دانشجويان دختر بوده‌اند. بنابراين در تعميم نتايج به دانشجويان پسر نيز بايد احتياط شود.
- قرآن كريم، ترجمه حكيم مهدي الهي قمشه‌اي، چاپ سيزدهم، اصفهان، پارسايان، 1390.
- حبي، محمدباقر، «سلامت رواني در چشماندازي گسترده‌تر»، حوزه و دانشگاه، ش 41، زمستان 1383، ص 106-122.
- سبحاني، جعفر، معاد انسان و جهان، چاپ اول، قم، مكتب اسلام، 1373.
- سوزنچي، حسين، آفتاب انديشه؛ زندگي پس از مرگ، چاپ اول، تهران، دفتر كمك آموزشي رشد، 1384.
- شيخ صدوق، معاني الاخبار، ترجمه عبدالعلي محمدي شاهرودى، چاپ اول، قم، دارالكتب الاسلاميه، 1372.
- شيخ مفيد، الارشاد، ترجمه سيدهاشم رسولي محلاتى، چاپ ششم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1383.
- طباطبايي، سيدمحمدحسين، «اصالت وجود و هدف حيات»، مجموعه مقالات و پرسش‌ها و پاسخ‌ها، به كوشش هادي خسروشاهي، چاپ اول، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران،1371 .
- ـــــ ، الميزان في تفسير القرآن، چاپ اول، تهران، دارالكتب الاسلامية، 1362.
- قرباني، زين العابدين، بسوي جهان ابدي، چاپ سوم، قم، انتشارات شفق، 1372.
- كاظم‌خاني، حبيب، آخرت‌گرايي در اديان بزرگ، بازيابي اينترنتي در تاريخ 15/10/1390: http://www.quranstudies.ir.
- گل‌پرور، محسن و حميدرضا عريضي، «اعتباريابي همزمان پرسش‌نامه‌هاي باورهاي دنياي عادلانه»، پژوهشي علوم انساني دانشگاه اصفهان، ش25، 1386، ص 193-212.
- گل‌پرور، محسن و زهرا جواديان، «تمايزات شناختي در باور به دنياي عادلانه در زنان و مردان»، مطالعات راهبردي زنان، ش 50، زمستان 1389، ص 125-152.
- ـــــ ، «رابطه باور به دنياي عادلانه و ناعادلانه با عشق به پول»، پژوهش‌نامه اخلاق، ش 10، زمستان 1389، ص 67-86.
- گل‌پرور، محسن و سارا جوادي، «الگوي ارتباطي بين باورهاي دنياي عادلانه براي خود و ديگران با شاخص‌هاي بهداشت رواني: الگوي معادلات ساختاري»، اصول بهداشت رواني، ش 31 و 32، پاییز و زمستان 1385، ص 109-122.
- گل‌پرور، محسن و محمدعلي نادي، «نقش ميانجي وفاداري سازماني در رابطه خلاق كاري با رفتارهاي انحرافي در محيط كار»، اخلاق در علوم و فناوري، سال ششم، شماره 1، بهار 1390، ص 43-52.
- گل‌پرور، محسن، «ساختار عاملي پرسش‌نامه رابين و پپلاو در ايران: تمايزي بر باورهاي دنياي عادلانه و ناعادلانه»، انديشه و رفتار در روان‌شناسي باليني، ش 18، 1389، ص 7-20.
- محمدي ري‌شهرى، محمد، ميزان الحكمه، ترجمه حميدرضا شيخى، قم، دارالحديث، 1377.
- مطهري، مرتضي، بيست گفتار، چاپ سي و سوم، تهران، صدرا، 1389.
- ـــــ ، سيري در نهج البلاغه، چاپ چهل و ششم، تهران، صدرا، 1389.
- مكارم شيرازي، ناصر و ديگران، پيام قرآن، چاپ اول، قم، هدف، 1372.
- Ali, A., "Scaling an Islamic work ethic", The Journal of Social Psychology, No. 128, 1988, p 575-583.
- Ali, A., & Al-Kazemi, A., "Islamic work ethic in Kuwait. Cross Culture Management", An International Journal, No. 14, 2007, p 93-104.
- Sutton, R. M., & Douglas, K. M., "Justice for all, or just for me? More evidence of the importance of the self-other distinction in just-world beliefs", Personality and Individual Differences, No. 39, 2005, p637-645.
