راهکارهای مدیریت فضای مجازی در خانواده‌های نوپا (برای زوجین)
Article data in English (انگلیسی)
- Buunk, B. P. Bakker, A. B. (1995). Extradyadic sex: the role descriptive and injunctive norms. Journal of sex research, 32(4), 313-318.
- Cooper, A. Mcloughlin, I & Campbell, K. M. (2000). Sexuality in cyberspace: Update for the 21st century. Cyberpsychology and behavior, 3(4), 521-536.
- Douglas, S. Trinity, L & Anandavalli, S. (2021). Belonging and loneliness in cyberspace: impacts of social media on adolescents’ well-being. Australian Journal of Psychology, 73(1): Special issue: Belonging and loneliness. 12-23.
- Moody, E. J. (2001). Internet use and its relationship to loneliness. CyberPsychology & Behavior, 4(3), 393-401.
- Wang, Y. & Zeng, Y. (2024). Relationship between loneliness and internet addiction: a meta-analysis. BMC Public Health, 24(1), 1-14.
- Young KS, Griffin-Shelley E, Cooper A, O’Mara J, Buchanan J. (2000). Online infidelity: a new dimension in couple relationships with implications for evaluation and treatment. Sexual Addiction & Compulsivity: The Journal of Treatment & Prevention, 7(1). 59-74.
مقدمه
اينترنت قريب به سه دهه است که در ايران همگاني شده و در اختيار عموم قرار گرفته است. هرچند اين فضا در دهة 70 و سال‌هاي ابتدايي دهة 80، گسترش و عموميت امروز را در بين مردم و خانواده‌ها نداشت، دليل آن نيز، عدم آشنايي عموم مردم با اين تکنولوژي، نياز به کامپيوتر براي دسترسي به آن و سرعت پايين شبکه‌هاي اينترنت در آن دوره بود؛ اما در سال‌هاي پاياني دهة 80 و همين‌طور دهة 90، دگرگوني‌‌ها و تغييرات پرشتابي چون عرضة گوشي‌هاي هوشمند به بازار، رقابت شرکت‌هاي بزرگي مانند «ايرانسل» و «همراه اول» در ارائة سيم‌کارت‌هاي ارزان و اينترنت پرسرعت به کاربران، اصرار دولتمردان بر هوشمندسازي دولت و مهم‌تر از همه، آشنايي مردم با شبکه‌هاي اجتماعي، به بهره‌گيري بيحدوحصر مردم از اين تکنولوژي نوپديد منجر شد. در سال‌هاي پاياني دهة 90 نيز، همه‌گيري بيماري کرونا، شکل و طريقة بهره‌گيري از اين فضا را بيش از پيش تغيير داد و منجر به گسترش فضاي مجازي در ميان پايين‌ترين رده‌‌هاي سني و تمام طبقات اجتماعي گرديد، و کيفيت و مدت زمان بهره‌گيري از اين فضا را به نحو چشمگيري تغيير داد.
به هر تقدير اينترنت و شبکه‌ها و برنامه‌هاي مبتني‌بر آن، وارد حريم غالب خانواده‌هاي ايراني شد و ساية خويش را بر اين نهاد کوچک، اما مهم اجتماعي افکند. اما فضاي مجازي براي بسياري از خانواده‌ها بدون آسيب نبود. در اين ميان، به‌سبب عدم استفادة صحيح از اين بستر، بنيان شماري از خانواده‌ها از هم پاشيد؛ در بعضي ديگر، سبب گسست روابط عاطفي و واقعي اعضا از يکديگر شد؛ مشکلات و آسيب‌ها اخلاقي و اعتقادي و رواني و عاطفي را براي برخي به ارمغان آورد، و در مرتبه‌اي سخت‌تر سبب کشيده شدن بعضي از افراد به سمت بزهکاري گرديد. اما در اين ميان، بسياري از خانواده‌ها نيز در ساية اين فضا و استفادة درست و معقول از آن، رشد علمي، اجتماعي، حرفهاي و... خود را دنبال کردند و نه‌تنها روابط خانوادگي و بنيان خانواده به ضعف و سستي ميل نکرد؛ بلکه حفظ گرديد و حتي ارتقا يافت (به‌عنوان نمونه و براي اطلاعات بيشتر، بنگريد به مقالات پيکانيان و فرهادي (1396)؛ رضايي (1399)؛ شجاعي و ديگران (1396)؛ رهام (1399)؛ زندوانيان و ديگران (1392)؛ حاجي ده‌آبادي و سليمي (1398) و سيدان و صفدرزاده (1395)).
اين يک واقعيت غيرقابل انکار است که امروزه فضاي مجازي اوقات بسياري را از اعضاي خانواده، براي خود کرده و همين امر سبب گسست و جدايي افراد از دنياي واقعي، از دقايقي چند تا ساعاتي بسيار در طول شبانه‌روز، گرديده است و همين گسست و انفکاک، قطعاً کارکردهاي خانواده و روابط و تعاملات ايشان را تحت‌تأثير داده و مي‌دهد. در خانواده‌اي که اعضايش دغدغه يا به عبارت بهتر اعتيادشان به حضور در فضاي مجازي بيشتر از فضاي واقعي است و اعضا به خود اجازة استفاده از هر شبکه و بستري را مي‌دهند، کارکردهاي واقعي خانواده کم‌رنگ شده، و خانواده در بهترين حالت به نهادي حداقلي و خوابگاهي موقت بدل ميشود که هريک از اعضاي خانواده در گوشه‌اي از دنياي غيرواقعي طالب رفع نياز خويش به سرگرمي، ارتباط و همدلي‌اند. به بياني ديگر بايد گفت در صورت استفاده نادرست، «اين ابزارها، به‌تدريج فضاي رواني و محيطي گفتوگو را خدشه‌دار مي‌کنند و اعضاي خانواده را به جاي هم‌گرايي، به واگرايي سوق مي‌دهند؛ تا جايي که هر عضو خانواده، صرفاً در يک فضاي فيزيکي مشترک زندگي مي‌کند و کاهش تعامل‌ها، اهداف آنها را نيز نسبت به هم، واگراتر مي‌کند. درنتيجه، افراد خانواده به جاي ارتباط با يکديگر که به تقويت پيوندهاي عاطفي و انسجام اعضاي خانواده منجر ميشود، با ابزارهاي الکترونيکي ارتباط برقرار مي‌کنند» (گنجي و ديگران، 1394، ص169). افراد مهم‌ترين چيزي که از اين تماس‌ها و روابط به دست مي‌آورند «آزادي» است، ولي در عوض آن، چيزهايي مانند امنيت، تعهد، اعتماد و پايداري روابط را از دست مي‌دهند و درنتيجه استرس و فشارهاي رواني زيادي به آنها وارد ميشود (کنعاني و محمدزاده، 1395).
البته مصداق اين حقايق، صرفاً خانواده‌هاي ايراني نيستند؛ در همين رابطه، نتيجة پژوهش داگلاس، ترينيتي و آناندوالي (2021)، مودي (2001) و وانگ و زنگ (2024)، نشان مي‌دهد که استفاده بيش از حد از رسانه‌هاي اجتماعي، در نهايت منجر به احساس تنهايي و انزوا در بين افراد، و کاهش ارتباط بين فرد و خانواده‌اش ميشود. بانک و باکر ( 1995) نيز معتقدند زماني که استفادة زياد از اينترنت به هنجار اجتماعي تبديل شود، خيانت اينترنتي نيز به هنجاري ديگر تبديل ميشود و افزايش مي‌يابد. يانگ و ديگران (2000) نيز به اين نتيجه رسيده‌اند که ارتباطات الکترونيکي کنترل‌نشده مي‌تواند منجر به اختلافات زناشويي، جدايي و طلاق احتمالي شود. کوپر، مک لاگين و کمپبل (2000) اثر سوءاستفاده نادرست از فضاي مجازي بر رابطة همسران را چنين عنوان مي‌کنند:
در ارتباطات مجازي، جذابيت فيزيکي کم‌اهميت است و ارتباطات بر مبناي تبادل پيام و علايق مشترک و صميمت عاطفي و رمانتيک شکل مي‌گيرد، که اين وضعيت در نهايت منجر به حذف يکي از زوجين يا ايجاد تناقض و کشمکش بين ايشان و شکل‌گيري روابط آنلاين فرازناشويي ميشود.
با نگاه به اين واقعيات، به نظر مي‌رسد اولين اقدام در مسير صيانت از خانواده و حفظ کارکردهاي آن خصوصاً در خانواده‌هاي نوپا و بين زوجين، مديريت اين فضا در خانواده است. تأکيد بر خانواده‌هاي نوبنيان از آن روست که امروزه غالب دختران و پسران به‌واسطة آزادي‌‌هاي شخصي برآمده از منزل پدري و نداشتن مسئوليت‌هاي خاص و سنگين در دوران تجرد، از مهارت لازم براي مواجهه با فضاي مجازي در زندگي مشترک برخوردار نيستند و در برابر آن آسيب‌پذير مي‌باشند. بر اين اساس ضرورت دارد که زوجين مجهز به راهکارهايي گردند تا بدين واسطه زندگي و دنياي واقعي‌شان فداي زيست مجازي نگردد و بنيان خانواده‌شان حفظ گشته و ارتقا يابد. پي‌جويي اين هدف در پژوهش حاضر بر پاية پاسخ‌‌گويي به اين سؤال خواهد بود: «براي مديريت فضاي مجازي در خانواده‌هاي نوپا و براي زوجين، از چه راهکارها و شيوه‌هايي مي‌توان بهره برد؟»
پيشينة پژوهش
بختياري و ديگران (1395) در کتاب بالانشين: مهارت‌هاي مديريت رسانه در خانواده بر راهکارهايي چون: «مسئوليت‌پذيري والدين، لزوم کسب آگاهي از جانب ايشان، تبادل تجربيات با فرزندان، وضع قوانين استفاده از رسانه، گفتوگو و تعامل در خانواده، پيوند با خويشاوندان، بازي و تفريحات سالم، قصه و داستان‌گويي براي فرزندان، تقويت ارتباط فرزندان با گروه همسالان، مديريت زمان، مديريت مکان، توجه به سن و نياز کودکان در استفاده از فضاي مجازي، ترويج فرهنگ کتاب‌خواني، استفاده از وقت مرده، قرار دادن کتاب در معرض ديد، آشتي با راديو»، تأکيد کرده‌اند.
ميرحسيني (1395) در بخشي از پايان‌نامه‌‌اي که با عنوان بايدهاي اخلاقي کاربران فضاي مجازي از ديدگاه اسلام با تأکيد بر حفظ بنيان خانواده به نگارش درآورده، به راهکارهايي چون: «رعايت و پايبندي به موازين شرعي، استفاده از اينترنت به‌صورت هدفمند، گفتوگو، تعهد اخلاقي، پيوند بيشتر زوجين در دنياي واقعي، کنترل فردي در استفادة سالم از اينترنت»، پرداخته است.
دهقان منشادي و نظري (1396) در پژوهش خود با عنوان «تدوين الگوي استفادة خانواده از فضاي مجازي و سايبر بر اساس نظرية داده‌بنياد»، در بخش راهبردها به مواردي چون: «ايجاد بستر ارتباطي امن، اصلاح قوانين و مقررات، فرهنگ‌سازي، توليد محتواي اسلامي ايراني، افزايش ارتباطات خانوادگي، برقراري نظام مشاوره، ارتقاي سطح بينش و بهبود نگرش اعضا و تقويت ارزش‌هاي اخلاقي»، اشاره مي‌کنند.
رحمتي (1396) در مقالة خود با عنوان «ضعف سواد خانواده در استفاده از فضاي مجازي و پيامدهاي اخلاقي آن»، راهکارها را در اين موارد خلاصه مي‌کند: «دانش‌افزايي و مهارت‌آموزي، تدوين برنامة مصرف مناسب، تقويت خودپالايشگري اخلاقي، تقويت تفکر انتقادي، تدوين قوانين ساده و قابل اجرا».
خبازي راوندي و فرحبخش (1396) در بخش سوم کتابي که با عنوان شبکه‌هاي مجازي و خانواده منتشر کرده‌اند، ارتقاي سواد رسانه‌اي در خانواده و مراقبت و کنترل والدين و اولياي مدرسه را مهم دانسته‌اند.
فجري و فجري (1396). در پژوهش خويش با عنوان «راهکارهاي صيانت از خانواده در برابر آسيب‌هاي فضاي مجازي» مواردي چون: «تربيت صحيح و اخلاق‌محور در خانواده، توجه خانواده به گناهان اخلاق‌زداي فضاي مجازي، معرفي الگوهاي رفتاري برتر، مديريت صحيح استفاده از فضاي مجازي، معرفي جايگزين براي فضاي مجازي، ايجاد پيوند با مراکز ديني» را مورد توجه قرار داده‌اند.
نصيري و ديگران (1397) در کتابي با عنوان دلم جاي ديگريست: مهارت‌هاي مديريت فضاي مجازي در خانواده به مديريت فضاي مجازي در خانواده پرداخته و به مواردي چون: «مصرف هوشمندانه، مشارکت فعال با فرزندان در فضاي مجازي، سن مناسب حضور در فضاي مجازي و مديريت زمان، گفتوگو با فرزندان، خارج کردن تلفن همراه و کامپيوتر از دسترس، برنامه‌ريزي براي استفاده از تلفن همراه يا کامپيوتر، مديريت زمان استفاده از اينترنت، استفاده از تقويت مثبت، تشويق فرزندان به انجام فعاليت‌هاي مثبت، کسب شناخت از فضاي مجازي، ايجاد صميمت در خانواده، پرهيز از قرار دادن کامپيوتر در اتاق خواب نوجوان، جلوگيري از ارتباط فرزند با افراد ناشناس، نظارت بر فرزندان، کنترل کردن پيام‌هاي دريافتي فرزندان، در هنگام خطا فرزند را سرزنش نکردن، کمک گرفتن از مشاور در هنگام اعتياد به فضاي مجازي، سپردن مديريت هزينة تلفن همراه به فرزند»، اشاره داشته‌اند.
اسدي و حسين‌نژاد (1397) در مقاله‌اي با عنوان «آسيب‌هاي فضاي مجازي براي خانواده و راهکارهاي مقابله با آن»، به تجميع راهکارهايي چون: «بالا بردن سطح سواد رسانه‌اي و شناسايي رسانه‌ها، شناسايي هدف مبلغان ضد خانواده و پرهيز از قرار گرفتن در دام آنها، ميانجيگري براي کاستن از آثار مخرب فضاي مجازي براي فرزندان و فيلترينگ» پرداخته‌اند.
زينلي‌پور (1398) در مقاله خود با عنوان «تأثير فضاي مجازي بر خانواده و جوانان» به راهکارهايي چون: «آموزش نحوة استفاده صحيح از اين فناوري، استفاده از ظرفيت‌هايي همچون رسانه‌هاي ديداري و شنيداري براي نهادينه شدن فرهنگ مجازي، برگزاري جلسات آموزشي براي والدين، برگزاري کلاس‌هاي آموزشي در مدارس دربارة فناوري‌هاي جديد، تشويق افراد به شرکت در فعاليت‌هاي اجتماعي، وضع قوانين سختگيرانه در برخورد با مجرمان اينترنتي، آگاهي بيشتر پليس مجازي در مورد انواع جرائم رايانه‌اي و اقدام در جهت ناکارآمد کردن آنها، پخش آگهي‌هاي آموزنده در صدا و سيما، گذراندن اوقات بيشتر با فرزندان، تدوين کتاب‌هاي درسي در ارتباط با فناوري‌هاي جديد، ساخت و پخش سريال‌هايي با موضوع اينترنت، استفاده از آموزه‌هاي ديني ازجمله امر به معروف و نهي از منکر به‌عنوان نوعي کنترل اجتماعي توسط هر شخص، هنجارسازي‌هاي مثبت و ترويج فرهنگ استفاده از اينترنت و فضاي مجازي» پرداخته است.
برون (1398) در پژوهشي با عنوان «فضاي مجازي و آسيب‌هاي آن در نظام خانواده»، راهکارهاي ايمني از آسيب‌هاي فضاي مجازي را در اين موارد خلاصه مي‌کند: «آموزش مهارت‌هاي لازم به نسل جوان، همراهي خانواده با فرزندان، ايجاد فضاي صميمي در خانواده، ايجاد رابطة اعتماد بين والدين و فرزندان، نكشاندن روابط فضاي مجازي به فضاي واقعي، پرهيز از وبگردي‌هاي بي‌هدف، مطرح نكردن اسرار خانوادگي در فضاي مجازي، عدم انتشار اطلاعات شخصي و خانوادگي».
نگاهي کلي به اين پيشينه بيانگر آن است که پيرامون مديريت فضاي مجازي در خانواده، پژوهش‌هاي متنوعي انجام شده است. در رابطه با آسيب‌هاي فضاي مجازي و سواد رسانه نيز به همين ترتيب آثار متعددي را مي‌توان يافت که در اين بخش بدان‌ها اشاره نشده است. همان‌گونه که هويداست تحقيقات موجود يا بهطورکلي به بحث مديريت فضاي مجازي در خانواده پرداخته و غالباً نيز محل تمرکز خويش را بر راهکارهايي براي والدين در قبال فرزندان قرار داده‌اند، يا راهکارهاي کلي را با نظر به وظايف نهادهاي سياست‌گذار و فرهنگ‌ساز، محل بحث و بررسي خويش قرار داده‌اند. اما آنچه موجب تمايز و بديع بودن تحقيق حاضر است، رجوع به نظر محققان و صاحب‌نظران حوزة رسانه، خانواده و تربيت براي استحصال و تجميع راهکارها براي زوجيني است که بنيان زندگي‌شان تازه است و هنوز صاحب فرزند نشده‌اند و نياز است که با تمسک به راهکارهايي، خانوادة خويش را از آسيب‌ها محفوظ دارند.
روش تحقيق
پژوهش حاضر بر اساس چگونگي گردآوري داده‌ها، اکتشافي و از نظر رويکرد، کيفي از نوع تحليل محتواي عرفي است. جامعة هدف پژوهش حاضر متخصصان و صاحب‌نظران حوزة خانواده و رسانه در دو استان قم و لرستان بودند، که گروه 19 نفرة مشارکت‌کنندگان به شکل هدفمند از ميان ايشان انتخاب شدند و در مورد حجم نمونه نيز بر اساس اصل اشباع اقدام گرديد. مدت زماني مصاحبه‌ها از 20 تا 40 دقيقه متغير بود. جمع‌آوري مصاحبه‌ها بيش از يک ماه به طول انجاميد. ايده‌ها و راهکارهاي متخصصان، در ضمن مصاحبة نيمه‌ساختاريافته ثبت و براي رسيدن به مضامين اصلي و فرعي، کدگذاري گرديد. ازآنجاکه اعتبارپذيري داده‌ها در اين‌گونه از تحقيقات، بر اساس دو شيوة کنترل اعضا و خودبازبيني پژوهشگر است (عباس‌زاده، 1391)، در پژوهش حاضر، پژوهشگر در چندين نوبت به بازبيني نتايج پرداخته و اصلاحات لازم را در آن اعمال نمود. محاسبة پايايي نيز بر اساس روش توافق بين دو کدگذار بود؛ بدين‌ترتيب که از يکي از پژوهشگران که آشنا به کدگذاري بود درخواست شد که به‌عنوان کدگذار ثانويه در پژوهش مشارکت کند؛ در ادامه محقق به همراه اين همکار پژوهش به کدگذاري 3 مصاحبه پرداخته و در آخر کارها با هم مقايسه شدند تا مشخص شود آيا کدها و مضامين به‌دست‌آمده يکسان يا متفاوت هستند. محاسبة درصد پايايي بر اساس فرمول زير صورت پذيرفته که نتايج آن در جدول شمارۀ 1 آمده است، که بر اساس آن و ازآنجاکه ميزان پايايي بيشتر از 60 درصد است، مي‌توان گفت که پايايي پژوهش مناسب و مورد تأييد است.
100 2 * تعداد توافقات = درصد پایایی
تعداد کل کدها
جدول 1: جدول پايايي
رديف عنوان مصاحبه تعداد کل کدها تعداد توافقات پايايي (درصد)
1 مشارکت‌کنندة شمارة 1 32 13 81%
2 مشارکت‌کنندة شمارة 11 16 6 75%
3 مشارکت‌کنندة شمارة 18 27 10 74%
کل 75 29 77%
جدول 2: مشخصات جمعيت‌شناختي مشارکت‌کنندگان
پست سازماني مدرک رشتة تحصيلي سن جنسيت
مشاور خانوادة شاغل در نيروي انتظامي کارشناسي ارشد مشاوره 35 زن
عضو هيئت علمي دانشگاه دکتري علوم تربيتي 37 زن
مدير گروه مطالعات فرهنگي حوزه دکتري علوم و معارف قرآن 48 زن
مدرس دانشگاه و دبير دکتري علوم تربيتي 40 زن
کارشناس ادارة کل بهزيستي کارشناسي ارشد روان‌شناسي 40 زن
کارشناس مسئول ادارة کل فرهنگي حوزة علميه سطح سه مشاورة خانواده 43 زن
معاون فرهنگي ادارة کل فرهنگ و ارشاد اسلامي دکتري جامعه‌شناسي 39 زن
کارشناس پليس فتا کارشناسي علوم انتظامي 47 مرد
عضو هيئت علمي دانشگاه دکتري علوم تربيتي 52 مرد
کارشناس رسانه کارشناسي ارشد علوم ارتباطات اجتماعي 33 مرد
مشاور خانواده و مدرس دانشگاه دکتري مشاوره 50 مرد
عضو هيئت علمي پژوهشکدة زن و خانواده دکتري فلسفة علوم اجتماعي 38 زن
کارشناس مشاور بهزيستي کارشناسي ارشد مددکاري اجتماعي 38 زن
مشاور خانواده کارشناسي مشاوره 29 مرد
عضو هيئت علمي دانشگاه دکتري روان‌شناسي 40 زن
عضو هيئت علمي دانشگاه و وکيل دادگستري دکتري حقوق 42 مرد
مدرس دانشگاه و کارشناس رسانه دکتري تاريخ ـ علوم ارتباطات 43 مرد
عضو هيئت علمي دانشگاه و مديرعامل مرکز مشاورة خانواده دکتري قرآن و متون اسلامي 39 زن
پژوهشگر مرکز پژوهش‌هاي اسلامي کارشناس ارشد ارتباطات 37 مرد
يافته‌هاي پژوهش
پس از پايان مصاحبه با متخصصان و صاحب‌نظران حوزة خانواده، رسانه و تربيت، تجزيه و تحليل داده‌ها آغاز، و کدهاي مختلفي از متن مصاحبه‌ها شناسايي شد؛ در گام بعد، با دسته‌بندي و تجميع اين کدها، در مجموع 58 مضمون فرعي حاصل آمد؛ پس از آن، مضامين فرعي مرتبط با هم، در قالب دو دسته مضامين کلي «شيوه‌ها و راهکارهاي زمينه‌اي (فردي ـ شخصي و بين‌فردي ـ خانوادگي) و شيوه‌ها و راهکارهاي اختصاصي (فردي ـ شخصي و بين‌فردي ـ خانوادگي)» قرار گرفتند. در طي اين مراحل، تلاش بر اين بود تا با جابه‌جايي و تنظيم مکرر، هم‌پوشاني و عدم همخواني‌ها در درون و بين مضامين اصلاح شود و دسته‌ها و مقوله‌هاي اصلي و نهايي، شکل درست و معقولي بيابد. در ادامه به اين مضامين کلي، به همراه مضامين جزئي آنها و همين‌طور کدها مرتبط پرداخته خواهد شد.
1. شيوه‌ها و راهکارهاي زمينه‌اي
متخصصين و صاحب‌نظران در مواردي که کم تعداد نيز نبود، بر اين اعتقاد بودند که براي مديريت فضاي مجازي، بايد ابتدا زمينه‌هايي ايجاد گردد يا حتي برچيده شود، تا زوجين حقيقت زندگي را فراموش نکنند و به مجاز پناه نبرند، و کانون و فضاي گرم و حمايت‌کنندة خانواده را به فضا و روابط سرد، حداقلي و حتي منفي بدل نسازند. به‌عبارت‌ديگر، نظر مصاحبه‌شوندگان اين بود که بحث مديريت فضاي مجازي در خانواده، بايد در بستري عمومي‌تر و کلي‌‌تر ديده شود و به آنچه مقدمتاً و بهطورکلي در راستاي مديريت فضاي مجازي براي فرد و بين زوجين ضروري است نيز پرداخته شود و نسبت به آنها توجه صورت گيرد. بر اين اساس، با محوريت کدها و بخشي از مضامين فرعي، مضمون کلي «شيوه‌ها و راهکارهاي زمينه‌اي» شکل گرفت که در دو دستة فردي ـ شخصي و بين‌فردي ـ خانوادگي از نظر مي‌گذرد.
1ـ1. فردي ـ شخصي
در اين بخش، به راهکارهاي زمينه‌اي و بايسته‌هاي‌هاي زندگي که هريک از زوجين بايد در ارتباط با خود مورد توجه قرار دهند پرداخته ميشود، و مضاميني ناظر به خودسازي و رشد شخصي هريک از زوجين به‌عنوان يکي از ستون‌هاي اصلي زندگي زناشويي، مورد اشاره قرار مي‌گيرد. مجموع راهکارهاي (مضامين فرعي) مرتبط با اين بحث پانزده مورد است.
توجه به عزت نفس خود
کد 15: قدر خود را دانستن جلوي خيلي از کج رفتن‌ها و هرز رفتن‌ها را (در هر فضايي اعم از حقيقي و مجازي) مي‌گيرد. انسان وقتي ارزش و قدر خود را شناخت، ضمن اينکه براي حفظ گوهر وجودي خويش به هر کاري تن نمي‌دهد؛ بلکه به دنبال ارتقاي خويش نيز مي‌رود.
پرورش تقواي دروني
کد 2: بايد تقواي دروني ايجاد کرد، کنترل بيروني به‌تنهايي کفايت نمي‌کند. بايد روي کنترل دروني و تقواي دروني خودمان کار کنيم در همة رابطه‌ها؛ ازجمله فضاي مجازي.
محاسبة روزانة اعمال
کد 15: محاسبة روزانة اعمال کمک مي‌کند که بفهميم در هر شرايط و بستري اعم از حقيقي و مجازي، چقدر کم گذاشتيم، چقدر به بيراهه رفتيم، چقدر از مسير منحرف شديم! و يا چقدر درست عمل کرديم و درست گام برداشتيم. وقتي انسان هر روزه اعمال خودش را محاسبه کند، هيچ روزي و هيچ کاري از او زايل نمي‌شود و به پيش مي‌رود و رشد مي‌کند.
برخورداري از برنامة روزانه
کد 1 و 8: برنامه‌ريزي براي اوقات‌مان داشته باشيم. وقتي ما تايم‌هاي آزاد زيادي داريم و براي آن برنامه‌اي تعريف نکرده‌ايم، به مجازي کشيده مي‌شويم يا اوقات‌مان را به بطالت مي‌گذرانيم.
کد 6: بايد بر اساس احاديث عمل کنيم و روزمان را به چند قسمت تقسيم، و برنامه‌ريزي و اولويت‌بندي کنيم و مديريت زمان داشته باشيم، تا رشد کنيم و به استفادة بي‌هدف و بي‌معني از فضاي مجازي کشيده نشويم.
هدف‌گذاري کوتاه‌مدت و بلندمدت براي خود
کد 1: صرف برنامه‌ريزي روزانه کفايت نمي‌کند، در کنار اهداف روزانه و کوتاه‌مدت، بايد اهداف ميان‌مدت و بلندمدت هم داشت و براي آنها برنامه‌ريزي کرد و در مسير رسيدن به آنها گام برداشت (وقتي هدف و برنامه‌ريزي نباشد، فضاي مجازي به بهترين بستر و فضا، براي بطالت و سرگرداني مبدل ميشود).
اختصاص زمان براي مطالعه و تفکر
کد 6: در قرآن کريم در آيات متعددي به تفکر و به آگاهي سفارش شده؛ يعني چيزي که فصل تمايز انسان از ساير موجودات است؛ بنابراين در زندگي روزمره نيز بايد براي اين دو جا باز کنيم و به آنها بپردازيم، تا دچار خيلي از آسيب‌ها؛ ازجمله آسيب‌هاي فضاي مجازي نشويم.
داشتن گروه حمايتي در فضاي واقعي
کد 12: براي خودتان در دنياي حقيقي دوستان و افرادي داشته باشيد که در زمان مشکلات مالي، عاطفي و... به آنها تکيه کنيد و با آنها درد دل کنيد، تا در فضاهاي ديگري چون فضاي مجازي، به دنبال جلب حمايت و ترحم نباشيد و از نقطه ضعف شما ديگران سوءاستفاده نکنند.
تعهد به رشد فردي
کد 4: براي من رشد فردي‌ام مهم است و به آن تعهد دارم و در پي آن هستم. سن و سال، کم و زياد زندگي، فضاي مجازي و شرايط هم هيچ‌وقت اين خواست و تعهد من را تحت‌الشعاع قرار نداده است. به نظرم وقتي آدم به خودش بها ندهد و به دنبال رشد خودش نباشد، ديگران نيز کنار او رشد نخواهند کرد.
افزايش خودشناسي
کد 15: روي خودشناسي خودمان بايد زياد وقت بگذاريم. بايد خلقيات، استعدادها، خواست‌ها و نيازهاي خود را درست بشناسيم و با اين شناخت زندگي کنيم و به پيش برويم. اگر اين شناخت نباشد، رشد نمي‌کنيم و در فضاي واقعي و مجازي آسيب‌پذير مي‌شويم.
تلاش براي بهبود سلامت روان
کد 16: بايد به فکر سلامت روان خودمان باشيم و اگر از اين سلامت برخورداريم آن را حفظ کنيم و اگر ضعف داريم با کمک مشاورين و متخصصان آن را رفع کنيم و بر خود مسلط شويم (اگر سلامت روان نباشد، فضاي مجازي به عدم تعادل و مشکلات بيشتري در فرد مي‌انجامد).
تلاش براي بهبود روابط با انسان‌ها
کد 16: بايد روابط‌مان را با همه درست کنيم، بايد از در صلح و دوستي با هم وارد شويم و بار کينه و بددلي و بدخواهي را با خود حمل نکنيم (روابط که در دنياي واقعي درست و دوستانه شد، فضاي مجازي انسان را گرفتار نمي‌کند).
تلاش براي غلبه بر ترس‌ها و اضطراب‌هاي شخصي
کد 16: بايد بر ترس‌ها و اضطراب‌هايمان غلبه کنيم، و در اين مسير از متخصصان کمک بگيريم. حفظ اين ضعف‌ها در وجودمان، سبب عدم رشد و سقوط ما در زندگي خواهد شد و بستر اين امر را فضاي مجازي فراهم خواهد کرد.
پرهيز از انزوا و تنهايي
کد 15: يکي از علل استفادة بيحدوحصر از فضاي مجازي، تنهايي است؛ چيزي که بايد از آن به شدت پرهيز کرد.
پرهيز از بدخوابي و پرخوابي
کد 15: بدخوابي و پرخوابي به اختلال در زندگي و برنامه‌ريزي منجر ميشود و گشت‌وگذار در اينترنت و شبکه‌هاي اجتماعي را موجب ميشود و اين مسئله به دور باطلي مي‌انجامد که نهايت آن براي فرد خسران و ضرر جسمي، اجتماعي، روحي، عاطفي و... است.
پرهيز از راحت‌طلبي
کد 12: يکي از دلائل غرق شدن زياد افراد در فضاي مجازي، راحت‌طلبي آنهاست. غذا، نان، مواد خوراکي و... را با اسنپ و پيک سفارش مي‌دهند، براي تميز کردن خانه و زندگي، فردي را از بيرون مي‌آورند، سبزي و... را آماده مي‌خرند و.... وقتي حتي براي خريد هم بيرون نرفتي! کارهاي شخصي و کارهاي خانه‌ات را خودت انجام ندادي! دچار رکود و کرختي و بي‌حوصلگي و بي‌برنامگي مي‌شوي، و اين تو را به غرق شدن بيشتر در فضاي مجازي مي‌کشاند.
2ـ1. بين‌فردي ـ خانوادگي
در قسمت دوم شيوه‌ها و راهکارهاي زمينه‌اي، به تدابير بين‌فردي و خانوادگي پرداخته ميشود. در اين بخش، راهکارهاي مقدماتي، اما مهم و ريشه‌اي، براي مديريت فضاي مجازي مورد اشاره است که بايد هريک از زوجين در مراودات و زندگي زناشويي خود بدان‌ها توجه و اهتمام داشته باشند؛ چراکه در بسياري از مواقع استفادة نابجا و غيرمعقولانه هريک از زوجين در فضاي مجازي، نه برخاسته از جذابيت آن فضا، بلکه برآمده از نيازهاي مرتفع نشده و آرامش حاصل نشده در محيط خانه و در کنار همسر است. اين تدابير عمومي و البته ساده و اثربخش که متخصصان آنها را مورد تأکيد و اشاره قرار داده‌اند، هجده مورد است که در ادامه بدان‌ها پرداخته ميشود.
حفظ و ارتقاي صميميت با همسر
کد 1: اگر همسران با همديگر صميمي باشند در فضاي مجازي به دنبال گمشده خويش نخواهند بود و آرامش، هم‌صحبتي و همدلي را در فضاي مجازي جست‌وجو نخواهند کرد.
تنظيم زمان براي گفتوگو و تفريحات مشترک
کد 8: خيلي از مشکلات و عدم تفاهم‌ها و عدم يکدلي‌ها از عدم گفت‌وگوست. الان هم فضاي مجازي بيش از پيش اين راه را مسدود کرده. توصيه من اين است که بايد به گفتوگو توجه کرد و آن را جدي گرفت. زن و شوهر بايد نسبت به هم وفادار باشند، براي همديگر وقت بگذارند و بيشتر وقت‌شان را با همديگر در فضاي حقيقي سپري کنند.
کد 12: با همسر بايد زبان مشترک داشت، بايد تفريحات مشترک داشت. اين‌طور نباشد که هرکدام از ما در گوشي خود به گفتوگو با ديگران يا تفريحات شخصي مشغول باشيم و از همسران در فضاي واقعي غافل شويم. همة زن و شوهرها در طول روز بايد با هم باشند، با هم به علايق مشترک برسند، با هم گفتوگو کنند و به تفريح و خريد بروند.
جبران کاستي‌ها در ارتباط با همسر
کد 10: همة ما انسان‌ها نقص‌ها، ضعف‌ها و کاستي‌هايي داريم که هرچه بيشتر آنها را رفع کنيم، هم خودمان رشد مي‌کنيم و هم اينکه ديگران ازجمله همسر، از بودن در کنار ما لذت مي‌برند و براي فرار از ما به فضاي مجازي پناهنده نمي‌شوند.
اعتماد کردن و قابل اعتماد بودن
کد 6: مهم است که همسران، خوددار باشند و اطمينان به شريک زندگي‌شان بدهند که به بيراهه نخواهند رفت و قابل اعتماد و امين‌اند، و هم اينکه از طرف مقابل اين را بخواهند و اعتماد کنند. اگر استفاده از فضاي مجازي به بدگماني و شک و بددلي همسران منجر شود، روابط آنها اين ارزش را دارد که تا مدتي از اين فضا فاصله بگيرند و تمام تلاش و انرژي خود را مصروف خانه و خانواده خود کنند.
همدلي و درک متقابل
کد 8: در زمان‌ها و شرايط عادي يا خاص مثل بيماري، مشکل مالي، مشکل کاري و... زن و شوهر بايد يکديگر را درک کنند، توقعات را پايين بياورند و حتي بالاتر از آن با طرف مقابلشان همدل باشند. وجود اين خصلت در زوجين، خيلي از مشکلات خانوادگي را کم مي‌کند و مشاجرات را به حداقل مي‌رساند و مانع از درددل و همدلي‌هاي مجازي با فردي غير از همسر ميشود.
شنوندة خوب بودن
کد 14: به حرف‌ها و درددل‌ها و صحبت‌هاي همسر نبايد بي‌اعتنا بود. بايد بعد از تشکيل زندگي ياد بگيريم که بهترين شنونده براي حرفهاي همسرمان باشيم، تا او به دنبال شنونده‌هاي مجازي که دسترسي به آنها سهل و آسان است نرود.
قدرداني از همسر
کد 12: زبان تشکر داشته باشيد؛ حتي براي کارهايي که همسر از سر لطف يا وظيفه و به شکل روزمره انجام مي‌دهد. وقتي قدرداني مي‌کنيد، اين يعني شما طرف مقابل و زحمات او را مي‌بيند، همين ديده شدن، همين کلمات به ظاهر ساده قدرت فوق‌العاده‌اي دارند و اثر شگرفي ايجاد مي‌کنند و نيروي فوق‌العاده‌اي به طرف مي‌بخشند که در نهايت به خود ما و زندگي ما برمي‌گردد و زندگي حقيقي خودمان گرم و سرشار از صميمت ميشود.
پيوند خانواده با مراکز ديني
کد 13: بگوييد زوجين ارتباط با هيئت و مسجد داشته باشند، همين حضور و مراوده در اين فضا جلوي خيلي از آسيب‌ها (ازجمله آسيب‌هاي فضاي مجاري) را مي‌گيرد و خودش بهترين راهکار است.
تبيين ارزشمندي وقت در خانه
کد 15: در خانواده همه بايد قدر خود و زمان‌شان را بدانند و اين مهم در آنها نهادينه شود که وجود خود و اوقات‌شان به بهاي کم نفروشند (و گرفتار وقت‌کشي در فضاي مجازي نگردند).
در رؤيت قرار دادن مطالب انگيزشي
کد 13: در و ديوار را به‌جاي تزئينات بي‌فايده با مطالب مفيد پر کنند؛ مطالبي که به آنها انگيزة بهتر شدن بدهد و باعث رشدشان شود و جلو پرسه‌زني و تلف کردن وقت در فضاي مجازي را بگيرد.
کد 16: روي ديوار و يخچال و... مطالب انگيزشي بزنيم؛ دربارة ارزش با هم بودن، ارزش وقت و... اين راهکار خيلي در مديريت فضاي مجاري تأثيرگذار است.
حفظ و ارتقاي روابط با اقوام و دوستان
کد 1: رفت‌و‌آمد با اقوام و دوستان را بايد جدي گرفت، صلة ارحام هم در پر کردن اوقات فراغت و عدم وقت‌گذراني در فضاي مجازي در اين اوقات تأثير دارد، هم روي روحية بچه‌ها تأثير مي‌گذارد، و هم باعث شکل‌گيري خصايل خوب و نيک در بچه‌ها مي‌گردد؛ البته درصورتي‌که جمعي که در آن قرار مي‌گيريم متشکل از انسان‌هاي اخلاق‌مدار و معتقد باشد.
پر کردن اوقات فراغت خانواده
کد 11: زندگي مجازي خانواده را از هم دور مي‌کند. آن را کنار بگذاريد به پارک، خريد و... برويد. بازي کنيد، حرف بزنيد، دور هم خوراکي بخوريد و... .
کد 5: بايد اوقات فراغت را به‌درستي مديريت و پر کنيم، تا وقت‌هاي آزاد ما در مجازي تلف نشود.
لزوم پايبندي به قواعد جاري زندگي (خواب، خوراک، تفريحات و...)
کد 1: استقلال اعضاي خانواده با مديريت منعطف و در عين حال اجتناب از انزوا و تنهايي کامل، مسئلة بسيار مهمي است. خواب و بيداري و روزهاي تعطيل و اوقات فراغت و... اعضاي خانواده تا حد امکان با هم هماهنگ و بر اساس قاعده باشد و در خانه هرکس زندگي مجردي و مجازي خود را نداشته باشد.
پرهيز از ترجيح ديگران به خانواده
کد 16: همة اعضاي خانواده بايد بدانند و ياد بگيرند که اولويت خودشان، زندگي حقيقي و خانوادگي‌شان است، نه اقوام درجة دو و دوستان و...؛ بنابراين بايد خانوادة خود را ارجح بدانند و در مسائل مالي، عاطفي، حمايتي و سرگرمي، اول به خانوادة خود بپردازند و بعد به گروه‌ها و افراد ديگر. ترجيح دادن دوستان، اقوام دور و ديگران به خانواده آسيب‌هاي زيادي به اين نهاد کوچک و مهم وارد مي‌کند (که يکي از اين آسيب‌ها، افراط در استفاده از فضاي مجازي است).
توجه به حدود شرعي و مسائل معنوي در خانواده
کد 17: امام علي مي‌فرمايند: «اگر دو روز تو شبيه هم باشد ضرر کرده‌اي!» من از اين حديث اين‌گونه استنباط مي‌کنم که اگر رشد مادي و معنوي نکنيم و درجا بزنيم، دچار خسران مي‌شويم. ما بايد براي مسائل معنوي‌مان در خانواده برنامه داشته باشيم، بايد دنبال رشد معنوي باشيم و روزگار را به بطالت سپري نکنيم (معنويت بهترين محافظ انسان در دنياي واقعي و مجازي است).
کد 19: در خانه و خانواده بر اساس ارزش‌هاي اعتقادي زندگي کنيد و براي آنچه دين تعيين کرده ارزش قائل شويد و آن را مهم بدانيد.
پرهيز از مقايسه‌هاي غلط
کد 1: نکتة ديگري را که زوجين بايد مورد توجه قرار دهند، اين است که هيچ‌گاه باطن زندگي خود را با ظاهر زندگي ديگران مقايسه نکنند؛ مخصوصاً با ظاهري که در فضاي مجازي به نمايش درمي‌آيد و ويتريني بيش نيست؛ چون اگر در دام مقايسه بيفتند، هميشه چيزي در زندگي کم خواهند داشت، که به‌واسطة آن از همسر و زندگي دلخور و زده شده و فاصله بگيرند.
کد 8 و 14: نبايد زندگي‌شان را با زندگي ديگران (چه در زندگي واقعي و چه در فضاي ديجيتال) مقايسه کنند و در دام مقايسه‌هاي غلط بيفتند.
پرهيز از تحکم و ملامتگري
کد 7: پرهيز از تحکم و ملامتگري و نگاه از بالا به پايين نسبت به همسر موضوع مهمي است. اينکه من مي‌فهمم، تو نمي‌فهمي! حس بدي را در همسر ايجاد مي‌کند و به سردي روابط منجر ميشود و فرد را از خانه و خانواده دور مي‌کند (و بستر استفادة بيحدوحصر از گوشي و شبکه‌هاي اجتماعي را فراهم مي‌کند).
پرهيز از روحية تجسس و کنترل‌گري
کد 1: از چيزهايي که براي زندگي مشترک آسيب‌زاست، وجود خصلت تجسس و کنترل در همسران نسبت به هم در محل کار، گوشي و... است، که بايد در برابر آن مقاومت کرد و آن را از وجود خود پاک کرد؛ چون با اين کار فرد به همسر خود القا مي‌کند که تو قابل اعتماد نيستي! يا از فهم و شعور کافي برخوردار نيستي و نياز به مراقبت داري.
2. شيوه‌ها و راهکارهاي اختصاصي
متخصصان و صاحب‌نظران مورد مصاحبه، براي مديريت فضاي مجازي در خانواده و بين زوجين، راهکارهايي را مورد اشاره قرار دادند که به‌طور ويژه، مستقيم و خاص مرتبط با فضاي مجازي و برنامه‌ريزي براي استفاده از آن بود. بخشي از اين تدابير براي خود شخص کاربرد داشت و برخي ديگر به نحوة مديريت اين فضا در ارتباط با همسر و در خانواده مربوط مي‌شد، بر پاية اين تدابير (مضامين فرعي)، مضمون اصلي شيوه‌ها و راهکارهاي اختصاصي فردي ـ شخصي و بين‌فردي و خانوادگي شکل گرفت، که به ترتيب به آنها پرداخته ميشود.
1ـ2. فردي ـ شخصي
در اين بخش، تکنيک‌هايي خاص و مشخص در جهت مديريت فضاي مجازي در خانواده، براي هريک از زوجين عنوان شده است که با به‌کارگيري از آنها تاحدي فرد توان تسلط بر اين فضا را مي‌يابد و ضمن حفظ خويش به‌عنوان يک عضو اصلي، به اندازة توان، از آسيب بر پيکرة نهاد مقدس خانواده خود نيز مي‌کاهد. براي اين بخش در مجموع سيزده راهکار (مضمون فرعي) حاصل آمده است.
بهره‌گيري از فضاي مجازي در زمان مرده
کد 3: در ساعات مرده از فضاي مجازي استفاده مي‌کنم و به بقيه هم همين توصيه را مي‌کنم.
کد 7: ميشود از گوشي در زمان‌هاي مرده مثل حضور در صف و تاکسي و... استفاده کرد و زمان اصلي و گل زندگي را به آن اختصاص نداد. ما در خانواده قانوني داريم که در گل وقت‌مان هيچ‌کدام سراغ گوشي نمي‌رويم. آخر شب که بچه‌ها خواب هستند و در حد نيم ساعت مديريت مي‌کنيم و به فضاي مجازي سر مي‌زنيم؛ يعني اول به کارها و نيازهاي اولويت‌دار خودمان و اعضاي خانواده رسيدگي مي‌کنيم و پاسخ مي‌دهيم و بعد سراغ مجازي مي‌رويم، و به‌خاطر همين است که در خانه تنش نداريم.
مشخص کردن هدف از حضور در فضاي مجازي براي خود
کد 5: در هر شبکة اجتماعي مشخص کنيم که چه هدفي داريم، چه چيزي را دنبال مي‌کنيم؛ يعني بايد هدف و دليل دنبال کردن مشخص باشد. فالووينگ فله‌اي نداشته باشيم. اگر کسي را دنبال مي‌کنيم، مطالب بي‌ارتباط و موضوعات متنوع بالا مي‌آيد که اين موضوعات ذهن را درگير مي‌کند و ناخودآگاه وقت بيشتري از ما مي‌گيرد و ذهن هم دچار پراکندگي ميشود، اما وقتي بدانيم هدف‌مان مثلاً گلدوزي يا زبان و... است، شبکه‌ها و صفحات مرتبط را دنبال مي‌کنيم که در اين زمينة خاص به ما کمک مي‌کند و مطلب مي‌دهند.
کد 6: تفکيک کاربرد‌هاي فضاي مجازي؛ يعني اهدافي که مي‌توان از استفادة آنها داشت، مهم است؛ مثلاً تفنني، يادگيري، کسب آگاهي، انجام کار ضروري و... . وقتي من تفکيک کردم و هدف خود را از قبل مشخص کردم، در صفحات و بخش‌هاي مختلف و طولاني مدت پرسه نمي‌زنم.
کد 8 و 11: هدف از حضور در فضاي مجازي بايد مشخص باشد و فرد با نيت و قصد در آن حاضر شود و پرسه‌زني نکند.
ثبت مدت زمان و تعداد دفعات استفاده از فضاي مجازي (عيني کردن و اشراف بر عملکرد خود)
کد 16: فرد بايد زمان مشخصي را براي استفاده از اينترنت در نظر بگيرد و هر روز زمان استفاده از اينترنت را در دفترچه يادداشت کند. اين کار کمک مي‌کند که بعد از يک مدت معين ببيند چقدر زمانش در فضاي مجازي سپري شده. حداقل فايدة اين کار اين است که عيني ميشود و فرد مي‌فهمد که چقدر زمان از دست داده است.
نصب اپليکيشن‌هاي مفيد بر روي گوشي
کد 5: درصورتي‌که عادت به استفاده از گوشي داريم، بهتر است با نصب برنامه‌هاي مفيد، کاربردي و آموزشي، در دست گرفتن گوشي منطقي، با دليل و با هدف رشد شخصي باشد.
حذف و محدود کردن اپليکيشن‌ها و شبکه‌هاي مجازي اضافه و مضر
کد 3: من براي خودم، گروه‌هاي اضافه را حذف کردم، يافته‌هاي گوگل را بستم و اينستا را از ابتدا نصب نکردم؛ چون ضرورتي ندارد و چيزي به من اضافه يا از من کم نمي‌کند، فقط ذهنم را درگير و اوقاتم را تلف مي‌کند.
کد 12: تعداد گروه‌ها و کانال‌ها را کم کنيد. در بعضي تورها در اروپا موبايل را از طرف مي‌گيرند مي‌گويند قرار است لذت ببري از تور، نه غرق در گوشي باشي!
کد 19: برنامه‌ها و شبکه‌هاي اجتماعي بي‌فايده، مضر و وقت‌گير را حذف کنيد.
پرهيز از محوريت داشتن گوشي در امور روزمره
کد 5: نبايد تمام کارهاي ما با محوريت گوشي باشد. گوشي را بايد از محور بودن خارج کنيم؛ مثلاً وقتي مي‌توانيم خود کتاب را تهيه کنيم ضرورتي ندارد از روي گوشي کتاب را بخوانيم؛ خود در دست گرفتن کتاب فوايد بسياري دارد؛ ازجمله اينکه چشم ما خسته نمي‌شود، حواسمان به‌واسطة حضور در گوشي از مطالب کتاب پرت نمي‌شود و... .
کد 16: به‌جاي بازي و کتاب الکترونيکي، بازي‌هاي حقيقي داشته باشيم، کتاب چاپ‌شده بخريم، تلفن زدن را جايگزين پيامک و گوشي کنيم و تلفن خانه را حذف نکنيم.
پرهيز از تفريحات مجازي بيحدوحصر
کد 4: خلاصه کردن تمام تفريحات و استراحت‌ها در فضاي مجازي مضر است. در خانه ما اصرار بر اين است که تفريحات حقيقي و خانوادگي باشد، غير از تفريحات و برنامه‌هاي روزانه، ما تمام آخر هفته‌ها يا به مسافرت‌هاي دو روزه مي‌رويم يا پارک يا سينما.
کد 13: تمام تفريحات نبايد در گوشي باشد، گوشي ابزار کار است، نه سرگرمي.
پرهيز از ترجيح دوستان مجازي به واقعي
کد 16: بايد از ترجيح دوستان مجازي به حقيقي پرهيز کرد و همچنين دوستي‌هاي حقيقي را هم مجازي نکرد؛ اين بدان معناست که زماني که براي فرد امکان بودن در فضاي حقيقي و با دوستان وجود دارد، از اين امکان بهره ببرد و براي ارتباط با ايشان به گوشي متوسل نشود.
افزايش سواد رسانه‌اي
کد 6: شناخت ويژگي‌هاي فضاي مجازي و آگاهي نسبت به مخاطرات از مهم‌ترين و اصلي‌ترين کارهايي است که مي‌توان و بايد انجام داد. موضوع ديگر، به‌روزرساني اطلاعات دربارة فضاي مجازي است؛ چون هر روز اپليکيشن‌ها و امکانات جديد اضافه ميشود و فرد بايد بررسي کند که چه امکاناتي وجود دارد و اين امکانات چه مخاطراتي را ايجاد مي‌کند. اگه فرد اطلاعاتش کم و مرده باشد، خود و خانواده‌اش آسيب‌پذير مي‌شوند.
کد 1، 2، 5، 7، 9، 10، 13، 14، 17، 18: سواد رسانه‌اي مهم است و بايد کسب شود.
جايگزين کردن فضاي مجازي با فعاليت‌هاي سالم
کد 4: فعاليت‌ها و برنامه‌هاي متنوعي وجود دارد که مي‌توانند جايگزين فضاي مجازي شوند؛ مثل کتاب خواندن، زبان و هنر آموختن و... . بايد هدف از فضاي مجازي به اينها تغيير کند، حتي اگر از فضاي مجازي هم استفاده ميشود، وسيله‌اي باشد براي رسيدن به اين هدف‌ها که خوب و رشددهنده است.
کد 10 و 13: بايد براي مجازي جايگزين پيدا کنند.
استفاده از پيام‌رسان‌هاي داخلي و سالم
کد 5 و 18: پيام‌رسان‌ها داخلي نيازهاي روزمره ما را مرتفع مي‌کنند، بهتر است از آنها استفاده کنيم تا در بسترهاي آسيب‌زا براي خود و خانواده قرار نگيريم.
نصب آنتي ويروس بر روي ابزارهاي الکترونيک
کد 9: بايد مراقب بدافزارها و باج‌افزارها بود و بايد آنتي ويروس حتماً روي دستگاه‌هاي مختلف نصب شود؛ چون غالباً روي دستگاه‌هاي الکترونيک اطلاعات شخصي و خانوادگي وجود دارد که بايد از آنها حراست صورت گيرد.
تعريف رمز عبور قوي و تغيير دادن مداوم آن
کد 9: روي لينک ناشناس کليک نکنيد و حتماً رمز عبور قوي داشته باشيد و به شکل دوره‌اي رمز را تغيير دهيد. خيلي وقت‌ها همين بي‌توجهي‌ها کوچک، زندگي فرد و بنيان خانوداه را از نظر مالي يا آبرويي از هم مي‌پاشد.
2ـ2. بين‌فردي ـ خانوادگي
بخش نهايي و اختصاصي، مجموعه‌اي از تدابير اختصاصي و ويژه‌اي است که هريک از زوجين در ارتباط با يکديگر و در محيط خانه، براي مديريت فضاي مجازي مي‌توانند به‌کار گيرند تا از زيان‌ها و آسيب‌هاي اين بستر بکاهند و از مواهب آن در بهترين حالت بهره ببرند. اين راهکارهاي بين‌فردي و اختصاصي، دوازده مورد است که در ادامه بدان‌ها پرداخته ميشود.
تغيير هوشمندانة فضاي فکري و احساسي همسر
کد 16: اگر همسر بي‌دليل در گوشي پرسه مي‌زند سراغش برويم و باب گفتوگو را با محبت باز کنيم، يا با چايي و ميوه و... او را از آن فضا خارج کنيم و به فضاي حقيقي بياوريم.
هدف‌گذاري مشترک براي رشد در بستر مجازي
کد 4 و 7: زماني را ميشود براي رشد و همکاري دو نفره در مجازي بود، به اين شکل که ما نقاط اشتراک پيدا مي‌کنيم براي حضور در فضاي مجازي و اين اشتراکات در جهت رشد زن و شوهر و رشد خانواده است.
لزوم ارتباط روزانة چهره به چهره و واقعي
کد 7: ارتباط با همسر بايد در فضاي حقيقي و به شکل چهره به چهره باشد، که هيچ‌چيز ديگر حتي تلويزيون و گوشي حواس ما را از هم پرت نکند. برخي از زن و شوهرها وقتي در کنار هم هستند، براي هم پيام يا حتي فايل صوتي مي‌فرستند و اين به شدت غلط و اشتباه است.
کد 12: وقتي زن يا مرد بيش از مراوده و هم‌کلامي با همسر، با گوشي‌اش در تماس است، درواقع او با گوشي ازدواج کرده و نشان مي‌دهد که اولويتش فضاي مجازي است، نه همسر و خانواده.
توقف روابط فرازناشويي آنلاين
کد 1 و 5: بحث ديگر توقف روابط فرازناشويي آنلاين است؛ يعني فرد بايد به همسر خود وفاداري کامل داشته باشد و در دام هيجانات و عواطف غلط و مجازي قرار نگيرد.
کد 12: در ارتباط با همسر خيانت نکنيم! گاهي ما نمي‌دانيم که نمي‌دانيم و اين درد بزرگي است... نمي‌دانيم و نمي‌خواهيم بدانيم که کوچک‌ترين ارتباط غيرضروري با زن و مرد بيگانه آغاز و اصل خيانت است.
پرهيز از قفل گوشي
کد 6 و 18: پرهيز از رفتارهاي آسيب‌زننده به اعتماد همسر؛ مثل قفل گذاشتن روي گوشي.
پرهيز از تهية گوشي و سيم‌کارت‌هاي شخصي متعدد
کد 7: يکي از چيزهايي که به نظرم روي اعتماد زن و شوهر نسبت به هم اثر مي‌گذارد و بدبيني مي‌آورد، وجود سيم‌کارت‌ها و گوشي‌هاي مختلف و متعدد است. انسان در هر شغلي هم که باشد با دو سيم کارت روي يک گوشي هوشمند، کارش راه مي‌افتد و نياز به سيم‌کارت‌ها و گوشي‌هاي مختلف ندارد.
عدم مقابله به مثل در مواجهه با اشتباهات مجازي همسر
کد 17: من در دادگاه موارد متعددي را ديدم که زن يا مرد به خاطر خطاي طرف مقابلشان، خود نيز خطا کرده‌اند و در پي تلافي برآمده‌اند و به اين واسطه هم بنيان خانواده را به نابودي کشيده‌اند و هم آبرو و شخصيت خويش را لکه‌دار کرده‌اند. توصيه من اين است که در مواجهه با اشتباهات همسر خوددار باشيم و با کمک از مشاوران در پي مقابله با آن برآييم.
کد 12: خودتان را رشد دهيد. در ارتباط با همسر ما نبايد باعث دوري همسرمان از خودمان شويم. برخي‌ها مي‌گويند همسرم غرق شده، من هم غرق بشم اهميتي نداره! اين درست نيست، شما بايد رابطه را اصلاح کنيد نه اينکه قيچي دست بگيريد آن را پاره کنيد. بين زندگي طبيعي و واقعي و مجازي فرق بگذاريد، اسير مجازي نشويد.
زيرسؤال بردن منطق استفاده از فضاي مجازي
کد 10: بايد منطق استفاده از فضاي مجازي را زيرسؤال برد. تفکر، استدلال و منطق نادرست، سبب نتيجه‌گيري و همين‌طور رفتار غلط ميشود. بر اين اساس در موارد متعددي به‌جاي تمرکز بر ظواهر، رفتارها و رويکرد‌ها، مي‌توان به سراغ ريشه‌ها يا همان منطق و شناخت افراد و همين‌طور همسر رفت و آنها را اصلاح يا بازسازي کرد.
کد 12: افکار سبب رفتار ميشود. بايد با اعضاي خانواده با منطق حرف زد و در عين حال افکار و منطق طرف مقابل را به چالش کشيد تا منجر به رفتار درست شود.
تشکيل گروه‌هاي خانوادگي مجازي ايمن
کد 1: مسئلة ديگر تشکيل گروه‌هاي خانوادگي ايمن است؛ يعني اگر قرار به حضور در فضاي مجازي و دريافت حمايت و اشتراک مسائل و مباحث مختلف است، بهتر است اين اتفاق و اين رفع نياز، در قالب گروه‌هاي مطمئن صورت بگيرد؛ بنابراين ميشود گروه‌هاي خانوادگي تشکيل داد و از اين طريق نياز افراد به حضور در فضاي مجازي را رفع کرد.
کد 4: خود ما به شخصه، گروه‌هاي فاميلي را در فضاي مجازي حفظ کرديم و همين گروه‌ها باعث شده که روابط ما صميمانه‌تر و گرم‌تر باشد، ولي بقية گروه‌ها را حذف کرديم، ضرورتي ندارد گروه‌هاي مختلف را داشته باشيم و در آنها عضو باشيم و مشارکت کنيم.
ممنوعيت حضور در فضاي مجازي در زمان دورهمي
کد 4: يکي از تجارب خودم را بگويم و آن اينکه، همسرم براي ما زمان تعيين کرده و وقتي شب‌ها دور هم هستيم نه خودش نه بقيه حق استفاده از گوشي را نداريم. ايشان تعارف ندارند محکم و بي‌تعارف تذکر مي‌دهند و اجازه نمي‌دهند زمان‌هاي با هم بودنمان صرف گوشي و فضاي مجازي شود.
کد10 و 15: زمان‌هايي که فرد کنار همسرش است، کمتر سمت گوشي برود و با فضاي مجازي مشغول باشد.
محدود ساختن زمان استفاده از فضاي مجازي
کد 5 (و مورد تأکيد تمام متخصصان طرف مصاحبه): زمان استفاده از اينترنت را مخصوصاً در خانه محدود کنيم. تمام آپ‌ها برنامه‌هايي براي کنترل و محدوديت زمان و ميزان استفاده از اينترنت دارند، از آنها استفاده کنيم.
محدود ساختن هزينه‌هاي استفاده از فضاي مجازي
کد 8: مديريت هزينه‌هاي استفاده از فضاي مجازي هم مهم است. خريد بسته‌هاي اينترنتي مشمول پرداخت هزينه است، هرچه افراد بيشتر از اين فضا استفاده کنند، بايد هزينة بيشتري هم بپردازند. هزينه براي هر فرد در خانواده بايد مشخص باشد و بالا نرود! مگر اينکه بالا رفتن با دليل باشد.
کد 12: موبايل هوشمند، شهروند هوشمند مي‌خواهد. بايد فضاي مجازي را هوشمندانه مديريت کرد. من مراجعه‌کننده‌اي داشتم که پول براي شيرخشک بچه‌اش نداشت؛ اما ماهي 400 هزار تومن پول اينترنت مي‌داد.
جدول 3: جدول مضامين فرعي و اصلي
توجه به عزت نفس خود فردي ـ شخصي شيوه‌ها و راهکارهاي زمينه‌اي
پرورش تقواي دروني
محاسبة روزانة اعمال
برخورداري از برنامة روزانه
هدف‌گذاري کوتاه‌مدت و بلندمدت براي خود
اختصاص زمان براي مطالعه و تفکر
داشتن گروه حمايتي در فضاي واقعي
تعهد به رشد فردي
افزايش خودشناسي
تلاش براي بهبود سلامت روان
تلاش براي بهبود روابط با انسان‌ها
تلاش براي غلبه بر ترس‌ها و اضطراب‌هاي شخصي
پرهيز از انزوا و تنهايي
پرهيز از راحت‌طلبي
پرهيز از بدخوابي و پرخوابي
حفظ و ارتقاي صميميت با همسر بين‌فردي ـ خانوادگي
تنظيم زمان براي گفتوگو و تفريحات مشترک
جبران کاستي‌ها در ارتباط با همسر
اعتماد کردن و قابل اعتماد بودن
همدلي و درک متقابل
شنوندة خوب بودن
قدرداني از همسر
پيوند با مراکز ديني
تبيين ارزشمندي وقت در خانه
در رؤيت قرار دادن مطالب انگيزشي
حفظ و ارتقاي روابط با اقوام و دوستان
پرکردن اوقات فراغت خانواده
لزوم پايبندي به قواعد جاري زندگي (خواب، خوراک، تفريحات و...)
پرهيز از ترجيح ديگران به خانواده
توجه به حدود شرعي و مسائل معنوي در خانواده
پرهيز از مقايسه‌هاي غلط
پرهيز از تحکم و ملامتگري
پرهيز از روحيه تجسس و کنترل‌گري
بهره‌گيري از فضاي مجازي در زمان مرده فردي ـ شخصي شيوه‌ها و راهکارهاي اختصاصي
مشخص کردن هدف از حضور در فضاي مجازي براي خود
افزايش سواد رسانه‌اي
ثبت مدت زمان و تعداد دفعات استفاده از فضاي مجازي (عيني کردن و اشراف بر عملکرد خود)
نصب اپليکيشن‌هاي مفيد بر روي گوشي
حذف و محدود کردن اپليکيشن‌ها و شبکه‌هاي اجتماعي اضافه و مضر
پرهيز از محوريت داشتن گوشي در امور روزمره
جايگزين کردن فضاي مجازي با فعاليت‌هاي سالم
پرهيز از تفريحات مجازي بي حد و حصر
پرهيز از ترجيح دوستان مجازي به واقعي
نصب آنتي ويروس بر روي ابزارهاي الکترونيک
تعريف رمز عبور قوي و تغيير دادن مداوم آن
استفاده از پيام‌رسان‌هاي داخلي و سالم
زيرسؤال بردن منطق استفاده از فضاي مجازي بين‌فردي ـ خانوادگي
تشکيل گروه‌هاي خانوادگي مجازي ايمن
تغيير هوشمندانه فضاي فکري و احساسي همسر
هدف‌گذاري مشترک براي رشد در بستر مجازي
لزوم ارتباط روزانة چهره به چهره و واقعي
توقف روابط فرازناشويي آنلاين
پرهيز از قفل گوشي
پرهيز از تهية گوشي و سيم‌کارت‌هاي شخصي متعدد
عدم مقابله به مثل در مواجهه با اشتباهات مجازي همسر
ممنوعيت حضور در فضاي مجازي در زمان دورهمي
محدود ساختن زمان استفاده از فضاي مجازي
محدود ساختن هزينه‌هاي استفاده از فضاي مجازي
بحث و نتيجه‌گيري
هدف از پژوهش حاضر، شناسايي راهکارهاي مديريت فضاي مجازي در خانواده‌هاي نوبنيان و براي زوجين بود. جامعة هدف تحقيق، متخصصان و صاحب‌نظران حوزة خانواده و رسانه در دو استان قم و لرستان بودند. انتخاب استان قم در کنار لرستان، بدان جهت بود که در کنار ظرفيت‌هاي دانشگاهي و اجرايي، از ظرفيت و تجربه حوزويان و پژوهشگران پژوهشکدة زن و خانواده و پژوهشکدة صدا و سيما در استان قم استفاده شود، که از ميان اين جامعة معين، بر اساس روش نمونه‌گيري هدفمند، گروه مشارکت‌کنندگان انتخاب شدند و در طي مصاحبة نيمه‌ساختاريافته با ايشان، تلاش بر اين بود که پاسخي براي سؤال تحقيق فراهم آيد. پس از پايان مصاحبه‌ها و رسيدن به حد اشباع، تجزيه و تحليل داده‌ها آغاز گرديد و در راستاي پاسخ به سؤال پژوهش «براي مديريت فضاي مجازي در خانواده‌هاي نوپا و براي زوجين از چه راهکارها و شيوه‌هايي مي‌توان بهره برد؟» 58 مضمون فرعي حاصل آمد، که در دو قالب کلي شيوه‌ها و راهکارهاي زمينه‌اي و اختصاصي براي هريک از زوجين به‌صورت «شخصي و در ارتباط با خود» و «بين‌فردي و در ارتباط با همسر» دسته‌بندي و در جدول (3) تجميع گرديد.
با توجه به آنچه در پيشينة تحقيق عنوان شد، مي‌توان گفت، ميرحسيني (1395) به راهکارهايي چون: «رعايت و پايبندي به موازين شرعي، استفاده از اينترنت به‌صورت هدفمند، گفتوگو، تعهد اخلاقي، پيوند بيشتر زوجين در دنياي واقعي، کنترل فردي در استفاده سالم از اينترنت»، پرداخته است، که تمام اين راهکارها در پژوهش حاضر و از سوي متخصصان امر نيز مورد تأکيد بوده است. راهبردهاي عنوان‌شده از سوي دهقان منشادي و نظري (1396) مانند: افزايش ارتباطات خانوادگي، ارتقاي سطح بينش و بهبود نگرش اعضا و تقويت ارزش‌هاي اخلاقي نيز به نوعي در پژوهش حاضر عنوان شده است. رحمتي (1396) راه‌هاي کاستن از آسيب‌هاي فضاي مجازي را دانش‌افزايي و مهارت‌آموزي، تدوين برنامة مصرف مناسب، تقويت خودپالايشگري اخلاقي، تقويت تفکر انتقادي، تدوين قوانين ساده و قابل اجرا مي‌داند، مواردي که از سوي متخصصان مورد مصاحبه در تحقيق حاضر نيز مورد توجه و تأکيد بوده است؛ هرچند با عناوين ديگري چون محاسبة روزانة اعمال و پرورش تقواي دروني و... به مفاهيم مورد اشاره رحمتي پرداخته شده است. خبازي راوندي و فرحبخش (1396) نيز همچون پژوهش حاضر، ارتقاي سواد رسانه‌اي در خانواده را مورد تأکيد قرار داده‌اند. فجري و فجري (1396) نيز «تربيت صحيح و اخلاق‌محور در خانواده، توجه خانواده به گناهان اخلاق‌زداي فضاي مجازي، معرفي الگوهاي رفتاري برتر، مديريت صحيح استفاده از فضاي مجازي، معرفي جايگزين براي فضاي مجازي، ايجاد پيوند با مراکز ديني» را مورد تأکيد و توجه قرار داده‌اند، که در سه راهکار با نتايج تحقيق حاضر مشابهت وجود دارد. در مقايسة پژوهش نصيري و همکاران (1397) با پژوهش حاضر نيز مواردي چون: «مصرف هوشمندانه، مديريت زمان، کسب شناخت از فضاي مجازي، ايجاد صميمت در خانواده»، راهکارهايي مشابه محسوب مي‌شوند. راهکارهاي اسدي و حسين‌نژاد (1397) که شامل: «بالا بردن سطح سواد رسانه‌اي و شناسايي رسانه‌ها، شناسايي هدف مبلغان ضد خانواده و پرهيز از قرار گرفتن در دام آنها، ميانجيگري براي کاستن از آثار مخرب فضاي مجازي براي فرزندان» مي‌باشد نيز تنها در مورد اول با راهکارهاي عنوان‌شده در تحقيق حاضر يکسان است. زينلي‌پور (1398) نيز راهکارهايي را با نظر به وظايف سياست‌گذاران و نهادهاي فرهنگ‌ساز عنوان کرده است و ازآنجاکه متوجه خود اعضاي خانواده نبوده، قاعدتاً با نتايج تحقيق حاضر هم‌پوشاني و هماهنگي ندارد. برون (1398) نکاتي چون: «آموزش مهارت‌هاي لازم به نسل جوان، همراهي خانواده با فرزندان، ايجاد فضاي صميمي در خانواده، ايجاد رابطة اعتماد بين والدين و فرزندان، نكشاندن روابط فضاي مجازي به فضاي واقعي، پرهيز از وبگردي‌هاي بي‌هدف، مطرح نكردن اسرار خانوادگي و عدم انتشار اطلاعات شخصي و خانوادگي در فضاي مجازي» را مورد توجه قرار داده، که در دو راهکار «ايجاد صميميت در خانواده و پرهيز از وبگردي بي‌هدف» با پژوهش حاضر مشابهت دارد.
بهطورکلي و بر اساس نتايج به‌دست‌آمده از پژوهش حاضر بايد بر اين مهم تأکيد کرد که مديريت فضاي مجازي در خانواده‌هاي نوپا (زوجين) نيازمند زمينه‌سازي و بسترسازي‌هايي است که بدون توجه به آنها عملاً مديريت اين فضا امکان‌پذير نيست. به‌عنوان مثال در رابطه با همسر، حفظ و ارتقاي صميميت، همدلي، جبران کاستي‌ها و... نکاتي هستند که بايد از سوي زوجين مورد توجه قرار بگيرند تا زمينه‌هاي غرق شدن هريک از آنها در فضاي مجازي از بين برود، و زن و شوهر به خاطر فرار از سختي‌هاي زندگي مشترک و رفع نيازهاي مرتفع‌نشده در خانواده، به دامان فضا و انسان‌هاي مجازي پناه نبرند و معتاد و آلوده به بسترهاي نامناسب فضاي مجازي نگردند. براي خود فرد (زن يا مرد)، به شخصه همين مراقبت‌ها و دقت‌ها از سوي متخصصان مورد توجه و تأکيد بود. افراد مورد مصاحبه راهکارهايي را عنوان مي‌کردند که سلامت و رشد شخصي هريک از زوجين را دنبال مي‌کرد، و به نوعي بر اين مهم تأکيد داشتند که اگر بدان‌ها توجه صورت گيرد، پرسه‌زني و وقت‌گذراني بيهود و بي‌هدف در اينترنت و فضاي مجازي براي ايشان به حداقل خواهد رسيد. در کنار اين راهکارها، همان‌طور که عنوان شد، شيوه‌هاي خاص و اختصاصي نيز مانند: «افزايش سواد رسانه‌اي، پرهيز از محوريت داشتن گوشي در امور روزمره، بهره‌گيري از فضاي مجازي در زمان مرده، هدف‌گذاري مشترک براي رشد در بستر مجازي، ممنوعيت حضور در فضاي مجازي در زمان دورهمي و...» براي هر شخص در قبال خود و در برابر همسر وجود دارد، که مجموع آنها مي‌تواند از سوي نهادهاي فرهنگ‌ساز و فرهنگ‌گستر مانند صدا و سيما، وزارت ارشاد و... مورد اشاعه و تأکيد و تبيين قرار گيرد تا بدين واسطه آسيب کمتري متوجه خانواده‌ها گردد.
- اسدی، امید و حسین‌نژاد، محمد (1397). آسیب‌های فضای مجازی برای خانواده و راهکارهای مقابله با آن. مطالعات تربیتی و اجتماعی قرآن و عترت، 1(2)، 89ـ108.
- بختیاری، آمنه و دیگران (1395). بالانشین: مهارت‌های مدیریت رسانه در خانواده. اصفهان: مهرستان.
- برون، مهرداد (1398). فضای مجازی و آسیب‌های آن در نظام خانواده. نشریة بین‌المللی میان‌رشته‌ای pure life، 6 (20)، 79ـ107.
- پیکانیان، راضیه و فرهادی، هادی (1396). بررسی اعتیاد به اینترنت، میزان استفاده از پیام‌رسان‌های آنلاین و خیانت‌های اینترنتی به‌عنوان پیش‌آیند طلاق در زوج‌های در آستانة طلاق و مطلقه شهر اصفهان. پژوهش‌های علوم شناختی و رفتاری، 7(1)، 81ـ90.
- حاجی ده‌آبادی، محمدعلی و سلیمی، احسان (1398). بزهکاری و بزه‌دیدگی بومی‌های اینترنت: از علت‌شناسی تا پاسخ‌دهی در پارادایم ترمیمی. مطالعات حقوق کیفری و جرم‌شناسی، 49(1)، 41ـ63.
- خبازی راوندی، محمدرضا و فرحبخش، کیومرث (1396). شبکه‌های مجازی و خانواده. تهران: مرسل.
- دهقان منشادی، منصور و نظری، رسول (1396). تدوین الگوی استفاده خانواده از فضای مجازی و سایبر بر اساس نظریة داده‌بنیاد. مطالعات اخلاق کاربردی (اخلاق)، 7(28)، 131ـ159.
- رحمتی، حسینعلی (1396). ضعف سواد خانواده در استفاده از فضای مجازی و پیامدهای اخلاقی آن. اخلاق کاربردی (اخلاق)، 7(28)، 11ـ36.
- رضایی، فاطمه (1399). بررسی رابطة استفاده آسیب‌زا از تلفن همراه و اعتیاد به اینترنت با طلاق عاطفی معلمان شهر کرمانشاه. رویش روان‌شناسی، 9(3)، 69ـ76.
- رهام، شرف (1399). نقش نادیده گرفتن واقعیت فضای مجازی در بروز آسیب‌های اخلاقی خانواده. تأملات اخلاقی، 1(3)، 65ـ85.
- زندوانیان، احمد و دیگران (1392). آسیب‌های فضای مجازی بین دانش‌آموزان دختر. مطالعات فرهنگ ـ ارتباطات، 14(23)، 195ـ216.
- زینلی‌پور، فاطمه (1398). تأثیر فضای مجازی بر خانواده و جوانان (آسیب‌ها و راهکارها). نشریة بین‌المللی بین‌رشته‌ای Pure Life، 6(17). 71ـ84.
- سیدان، فریبا و صفدرزاده، فائزه (1395). تجربه زیسته والدین موفق در مواجهه با فضای مجازی. همایش زنان، خانواده و شبکه‌های اجتماعی مجازی، 1.
- شجاعی، ریحانه و دیگران (1396). شناسایی و مقایسه آسیب‌های برآمده از فضای مجازی در روابط بین زوجین (مطالعة موردی در شهر اصفهان). خانواده‌پژوهی، 13(52)، 551ـ568.
- عباس‌زاده، محمد (1391). تأملی بر اعتبار و پایایی در تحقیقات کیفی. جامعه‌شناسی کاربردی، 23(1)، 19ـ34.
- فجری، علیرضا و فجری، محمدمهدی (1396). راهکارهای صیانت از خانواده در برابر آسیب‌های فضای مجازی. اخلاق، 7(28). 85ـ61.
- کنعانی، محمدامین و محمدزاده، حمیده (1395). تماس‌های شبکه‌ای و تجربه عشق سیال، مطالعة کیفی دانشجویان دختر دانشگاه گیلان. تحقیقات فرهنگی ایران، 9(1)، 113ـ145.
- گنجی، محمد و دیگران (1394). بررسی تأثیر اعتیاد به فناوری‌های نوین ارتباطی بر از هم‌گسیختگی خانوادگی در شهرکرد. مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران. 4(1)، 167ـ194.
- میرحسینی، زهرا (1395). بایدهای اخلاقی کاربران فضای مجازی از دیدگاه اسلام با تأکید بر حفظ بنیان خانواده. پایان‌نامة کارشناسی ارشد تفسیر قرآن. میبد: دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم.
- نصیری، بهاره و دیگران (1397). دلم جای دیگریست: مهارت‌های مدیریت فضای مجازی در خانواده. اصفهان: مهرستان.
