معرفت فرهنگی اجتماعی

 
مقدمه
«رواداري»، معادل واژة تلورانس (Tolerance) در زبان انگلیسی می‌باشد و به‌معناي «تاب آوردن، صبر كردن، قدرت پذيرش مشكلات و ناراحتي‌ها، توانايي تحمل رنج و سختي، مقاومت در برابر دشواري، با نرمي و مهرباني رفتار كردن، لطف و مهرباني كردن» است (مشيري، 1371، ص233‌). این واژه، اولین بار در قالب تساهل در قرن شانزدهم در پیوند با شکاف فرقه‌های مذهبی شکل گرفت، اما در سال 1859، مفهومی مدرن از رواداري شکل می‌گیرد و آن را به «اختلافات مذهبی» محدود نمی‌کند. رواداری در آغاز دهة نود، مورد توجه خاص سازمان ملل متحد قرار می‌گیرد و اعلامیه اصول مدارا (رواداری) در بیست و هشتمین نشست کنفرانس عمومی سازمان یونسکو، که از ٢۵ اکتبر تا ١۶ نوامبر ١٩٩۵ در پاریس برگزار شد، توسط کشورهای عضو یونسکو اعلام و تصویب شد.
از دیدگاه جامعه‌شناختی رواداری، پذيرش و كنارآمدن با افراد و گروه‌هايي كه از نظر نظام ارزشي و عقيدتي با ما متفاوت هستند تعریف شده است (کوبایاشی، 2010، ص321‌). در جای دیگر، دنیس یتس معتقد است: رواداری آزاد گذاشتن دیگران براي داشتن ویژگی‌هاي شخصی، یا نگهداري عقاید و اعمالی است که دیگران آن را به‌عنوان عملی اشتباه یا تنفرانگیز قلمداد می‌کنند (دنیس، 2007، ص3).
شرایط اجتماعی و تنوع قومی در کشورهای جهان سوم، موجب شد تا جامعه‌شناسان سیاسی در نظریات خود، بیشتر بر اقوام تأکید کنند؛ زیرا در این قبیل کشورها، اقوام منشأ تحولات سیاسی و اجتماعی بوده‌اند. ایران از ديرباز محل سكونت اقوام متعددي بوده، به‌طوری‌كه از نظر تنوع قومی، رتبۀ 47 و از نظر تنوع زبانی، رتبۀ 29 جهان را داراست. اين امر نشان از ناهمگونی زیاد کشور است (اکبری، 1396). همين تنوع، تحركات قومي را از اهميت خاصي برخوردار ساخته است، به‌طوري‌كه بخشي از سياست‌هاي ملي و بين‌المللي ايران در قرن بيستم، متأثر از مسئلة قوميت‌ها بوده و این مسئله جزء يكي از مهم‌ترين مسائل فرهنگي، اجتماعي و سياسي معاصر به‌شمار مي‌آيد (فكوهي، 1385). بنا به نظر برخي از انديشمندان، حدود پنجاه درصد از شهروندان ایرانی، از اقوام غير‌فارس هستند (مقصودي، 1380). براین‌اساس، يكي از پايدارترين مسائل اجتماعي ايران در دوران معاصر، چگونگی همزیستی و همگرایی این اقوام بوده است. با تشکیل دولت مدرن (پهلوی‌)، از قدرت و نفوذ سیاسی قبایل، خوانین و تشکیلات قومی کاسته شد؛ برنامه‌های اعمال‌شده از سوی دولت، در جهت یکسان‌سازی فرهنگی، اسکان عشایر، متحدالشکل کردن لباس‌ها و... منجر به انحلال جامعه سنتی و محلی و تقویت تشکیلات بروکراتیک شد (بشيریه‌، 1375، ص 286). استان فارس، ازجمله مناطقی بود که از سوی دولت رضاشاه سیاست اسکان با شدت تمام اعمال شد. یکی از كانون‌هاي بسيار مهم این استان، که اعمال سیاست اسکان در آن صورت گرفت، شهرستان کازرون بود. این منطقه از دیرباز، محل سکونت اقوام متعددی (ترك، لر، فارس و خرده اقوام دیگر) با تفاوت‌های فرهنگی، زبانی یا گویشی بوده است که طی قرن‌ها در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند؛ اما این همزیستی، همواره مسالمت‌آمیز نبوده است. برخورداری از تنوع گوناگونی قومی، معیشتی و فرهنگی موجب به وجود آمدن شکاف‌ها و اختلافات متعددی در زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی و گاه تضاد و ستیز شده است. در نتیجه، خواسته یا ناخواسته موجبات بروز مسائلی در سطح خرد جامعه شده است. بروز تعارضاتی در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و روي دادن رگه‌هایی از خشونت‌های سیاسی و اجتماعی، که در سال 1397در کازرون رخ داد، نشان می‌دهد که مسئله رواداری اجتماعی و سیاسی براي دولت، به مسئله‌اي مهم و چالش‌برانگیزی تبدیل شده است. با وجود این، شواهد تاریخی گویای نیاز مبرم و ذاتی انسان به زندگی جمعی بوده و همزیستی انسان‌ها در کنار هم، مسئله‌ای است که همواره در طول تاریخ وجود داشته و انسان‌ها در پی آن بوده‌اند که راه‌ها و شیوه‌های زندگی، مسالمت‌آمیز را در کنار هم بیابند (بهشتی و رستگار، 1392). ویلیامز معتقد است: اگر گروه‌های مختلف، عقاید متفاوت داشته باشند و جایگزینی برای زندگی در کنار هم نداشته باشند، تساهل امری ضروری خواهد بود (ژاندرون، 1378، ص14). در چنین شرایطی، آنچه موجب همبستگی اجتماعی اقوام خواهد شد، گسترش فرهنگ رواداری است. پس رواداری یک امر ضروری برای کنش ارتباطی و مفاهمه‌ای (هابرماس، 1379) و جوهرة دموکراسی است (بشریه، 1375، ص61).
مسئلة «رواداری اجتماعی» موضوع جدیدی نیست، ولی با توجه به اهمیت روزافزون آن در فرایند همبستگی و همگرایی و انسجام اجتماعی، در شرایط امروزی نمود بیشتری دارد. آنچه رواداری اجتماعی را بااهمیت ساخته، پیامدهايی است که وجود آن برای جامعه به بار می‌آورد. رواداری، بهترین راه برای زندگی در حقیقت و برای حقیقت است (جهانبگلو، 1384، ص 366) و وظیفه‌ای اخلاقی برای همه آدمیان می‌باشد. با توجه به مسائل گذشته و موجود، گذار از يك حالت كشمكش و تعارض، به حالت تعادل و همزيستي متقابل تنها با ترسيم، تبيين و مطالعه علمي و همه‌جانبه اين مسئله میسر خواهد شد.
هدف کلی در این پژوهش عبارت است از: شناسایی عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر رواداری اجتماعی بین قومیت‌ها و ارائه راه‌كارهايي در جهت کاهش منازعات و درگيري‌هاي احتمالي قومي، به‌عنوان يك مسئله اجتماعي و ایجاد روابط مطلوب و مسالمت‌آميز، همبستگي، همگرايي، مشاركت اجتماعي و در نهایت، تسهیل رواداری اجتماعی می‌باشد.
پيشينة پژوهش
«رواداری» در غرب تا پس از انقلاب فرانسه، فقط به مخاطبان دیندار مربوط می‌شد. جان لاک، اولین کسی بود که در این زمینه کتابی نوشت و رواداری را در ساحت دین، برای ایجاد همزیستی و زندگی مسالمت‌آمیز بین پروتستان‌ها و کاتولیک‌ها به کار برد. پس از انقلاب فرانسه، تسامح خود را به‌منزله همتای برادری، برای کنترل خشونت‌های قومی و فرقه‌ای و سیاسی مطرح کرد. همچنین مطالعاتی در زمینة رواداری سیاسی در غرب صورت گرفت و در سال‌های بعد، رواداری در زمینه‌ها و ابعاد مختلف بررسی شد. در ادامه، مشخصات برخی مطالعات پیشین در جدول زیر آمده است:
جدول (1)
نتایج پژوهش    سال پژوهش    پژوهشگران    مسئله پژوهش    موضوع پژوهش
دین و دین‌داری بیشترین تأثیر را بر مدارا جو بودن افراد دارد، اما هرچه افراد دین‌دار‌تر، باشند مدارای آنان نسبت به موضوعاتی مثل مسائل جنسی، جرم وارتباط با غیرمسلمانان کمتر است    1384    صابر و همکاران    مدارای اجتماعی    بررسي رابطه ميزان دين‌داري و انواع آن با مداراي اجتماعي
مدارای سیاسی در میان ابعاد مدارا از میزان بالاتر‌ی برخوردار است. همچنین چهار متغیر اعتماد نهادي، سن، شبکه‌هاي غیررسمی و سرمایة اجتماعی انحصاري و ارتباطی، مهم‌ترین تبیین‌کننده‌هاي مدارا می‌باشند.    1388    عسکری و شارع‌پور    مدارا    گونه‌شناسی مدارا و سنجش آن بر مبنای تقسیم‌بندی وگت
آنومی و جزم‌اندیشی رابطة معکوس و معنا‌داري با مداراي اجتماعی دارد. همچنین ارزش‌هاي ابراز وجود، اعتماد اجتماعی، احساس امنیت، فردگرایی و تحصیلات رابطة مثبت و معناداري با مدارای اجتماعی دارد.    1389    مقتدایی    مدارای اجتماعی    سنجش میزان مداراي اجتماعی و عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر آن
رابطة معنادار بین متغیرهاي مستقلی همچون سن، وضعیت تأهل، درآمد، جامعه‌پذیري قومی، قوم‌مداري و مداراي اجتماعی است؛ هرچه فرد قوم‌گرا‌تر باشد، رواداری او در زمینه‌های مختلف کمتر است.    1391    ادیبی‌سده و همکاران    مدارای اجتماعی    مداراي اجتماعی و ابعاد آن
نسبت ميان قوم‌مداري و جامعه‌پذيري با مداراي اجتماعي بيانگر رابطة منفي بين اين دو متغير با مداراي اجتماعي می‌باشد.    1392    بهشتی و رستگار        تبیین جامعه‌شناختی مداراي اجتماعی و ابعاد آن در بین اقوام ایرانی
متغیر اعتماد اجتماعی در حد بالایی، توان تبیین واریانس متغیر مداراي اجتماعی را دارد؛ افزایش اعتماد اجتماعی در حد بالایی، می‌تواند به افزایش مداراي اجتماعی و کاهش اعتماد اجتماعی منجر به کاهش مداراي اجتماعی گردد.    1397    قاسمی و همکاران        تبیین جامعه‌شناختی رابطه اعتماداجتماعی و مدارای اجتماعی بر مبنای نظریه ساختار‌بندی گیدنز
دین‌داری با ویژگی‌های عمومی آن، تأثیر منفی بسیار اندکی بر مدارا دارد. همچنین دین‌داری تیوکراتیک رابطة دین‌داری با عدم مدارا را تشدید می‌کند. به‌این‌ترتیب دین‌دارانی که معتقدند کلیسا باید در قدرت سیاسی دخالت کند، کمتر اهل مدارا هستند.    2002    کارپف    دین‌داری و مدارا    دین‌داری و مدارا در ایالات متحده و لهستان
افراد داراي تحصیلات بالاتر، داراي شبکۀ اجتماعی وسیع، متنوع و فعال‌تر در انجمن‌هاي ارادي، از مداراي بالاتري برخوردارند.    2009    کوته و اریکسون    مدارا    ریشه‌هاي مدار
اعتماد اجتماعی به‌عنوان یکی از مؤلفه‌هاي سرمایة اجتماعی، موجب فراهم آمدن تجارب مثبت نسبت به تفاوت‌ها می‌شود و مدارا را بهبود می‌بخشد.    2014    ون دورن        ماهیت مدارا و شرایط اجتماعی بروز آن
مبانی نظری
انديشمندان متعددی از ديدگاه‌ها و زوايای مختلف، به پديده «رواداری» و مفاهیم مرتبط با آن نگريسته و به تبيين آن پرداخته‌اند. هريک از این اندیشمندان، به نوبه خود، سعی كرده‌اند تا به گونه‌ای عوامل مؤثر بر رواداری اجتماعی را مورد بحث قرار دهند. بي‌ترديد نظريات هيچ‌يک از اندیشمندان، نمی‌تواند به طور كامل تبيين‌كننده رواداری اجتماعی باشد.
وگت (Vogt)، رواداری را ابزاری برای جامعه امروزی می‌داند و آن را به سه دسته تقسیم می‌کند: 1. رواداری سیاسی؛ یعنی رواداری نسبت به اعمال افراد در فضای عمومی، با احترام به آزادی‌های مدنی؛ 2. رواداری اخلاقی؛ یعنی رواداری نسبت ‌به اعمال دیگران در فضای خصوصی؛ 3. رواداری اجتماعی؛ رواداری نسبت به ویژگی‌های مختلف انسانی، که از تولد همراه او هستند (‌عسكري و ديگران‌، 1388). وی، همچنین رواداری را خویشتنداري در برابر چیزي که دوست نداریم. یا چیزي که نسبت به آن احساس تهدید می‌کنیم، می‌داند. وگت معتقد است: ما معمولاً براي حفظ یک گروه اجتماعی یا سیاسی و ترویج هماهنگی در گروه، این راه را انتخاب می‌کنیم (فیلپس، 2004، ص24).
پیتر کینگ، رواداری را به چهار دسته تقسیم می‌کند: 1. عقیدتی: رواداری در مقابل عقاید دیگر (‌باور به دگر‌انديشي، نسبي‌گرايي فرهنگي، عدم تعصب، باور به آزادي عقيده ديگران)؛ 2. سیاسی: قبول حق برای گروه‌های دیگر و به‌کارگیری اصول دموکراسی؛ 3. هویتی: رواداری نسبت به هویت‌های دیگر (‌مليت، جنس، نژاد، طايفه، زبان، دين و.‌..)؛ 4. رفتاری: رواداری در روابط اجتماعی، رواداری نسبت به رفتارهاي مختلف ديگران (قانوني ـ غيرقانوني)، مانند روابط جنسي، رفتار با مجرمان و عدم سخت‌گيري نسبت به بعضي از جرم‌ها در جامعه (کینگ، 1976، ص40).
چیکرینگ و ریسر (Chickering & Reiss)، در بررسی رواداری بر دیدگاه وگت تکیه کرده‌اند. طبق نظر آنها، افراد روادار، دارای توانایی هستند که به آنها این اجازه را می‌دهد که علاوه بر پذیرش و احترام نسبت به تفاوت‌ها، به تحقیق بیشتری دربارة این تفاوت‌ها علاقه نشان دهند و وجود آنها را نیز بپذیرند. طبق این نظریات، افراد با تمایل روادارانه، علاوه بر تحمل ناملایمت‌ها، به افراد متفاوت از خود با آغوش باز خوش‌آمد می‌گویند و به دنبال صمیمیت اجتماعی با آنها هستند (عسكری و شارع‌پور، 1388).
رابرت پانتام معتقد است: تجربه‌ای که فرد از طریق روابط گسترده با دیگران به‌دست می‌آورد، در گسترش جهت‌گیری‌های روادارانه نقش اساسی دارد. در حقیقت، افزایش رواداری به حضور شهروندان در انجمن‌ها و گروه‌های داوطلبانه و به‌طور‌کلی، داشتن شبکة روابط اجتماعی گسترده وابسته است؛ زیرا داشتن شبکة روابط اجتماعی وسیع و متنوع موجب وجود روابط چهره به چهره و افزایش اعتماد و روابط متقابل خواهد شد. براین‌اساس، مردم از طریق برقراری ارتباط با گروه‌های مختلف و داشتن شبکه‌های اجتماعی وسیع و گستردة اجتماعی، تجربه‌های بسیار مثبتی را به دست می‌آورند. آنها با داشتن شبکة روابط اجتماعی متنوع، با علایق و منافع گروه بیرون از خود و شیوه‌های مختلف زندگی گروه‌ها آشنا می‌شوند و از این طریق آنها، بیشتر کنش‌های مداراجویانه از خود بروز می‌دهند (کوته و اریکسون، 2009، ص52).
فرضیة تماس: براساس این فرضیه، رواداری با تماس‌های گستردة افراد با دوستان و آشنایان شكل مي‌گيرد. براساس فرضیة تماس، رواداری بیشتر در میان مردمی است که با شبکه‌های اجتماعی متنوع سروکار دارند و در موقعیت اجتماعی مختلف، حضوری فعال دارند. بنابراین، تماس با دیگران زمانی به رواداری منجر می‌شود که تماس با سایر گروه‌ها، مبتنی بر رابطه‌ای برابر، غیررقابتی، داوطلبانه و شامل اهداف مشترک باشد (کوته و اندرسن، 2015، ص91).
در این پژوهش، سعی بر آن است تا ترکیبی از نظریات را به‌‌عنوان مبنای پژوهش مورد استفاده قرار دهد. با توجه به شرایط اجتماعی، منطقه مورد مطالعه متغيرهای قوم‌مداری، هوش فرهنگی، جامعه‌پذیری قومی، مصرف رسانه‌ای، اعتماد اجتماعی و دین‌داری را که هريك از مفاهیم عمده جامعه‌شناسی می‌باشند، مد‌نظر قرار داده‌ایم. متغیرهای به‌کاررفته دراین پژوهش، از جمله متغیرهایی‌اند که درغالب تحقیقات گذشته، به‌عنوان عاملی مؤثر بر روابط اجتماعی مد‌نظر بوده‌اند.
دین‌داری: یکی از عواملی که می‌تواند در نهادینه کردن سنت رواداری اجتماعی نقش عمده‌ای ایفا کند، چگونگي برخورد دین‌داران، با تنوعات موجود در زندگی اجتماعی است. جان لاک، جوهر و اساس دیانت را ایمان معطوف به محبت می‌داند و این تلقی از ایمان را اساس نظریة رواداری قرار داد (طباطبایی‌، 1382، ص231)؛ وی می‌گوید: «اعمال عدم تساهل دربارة شهروندانی که باور و آیینی، عمدتاً غیر از باور و آیین رسمی جامعه را پذیرفته‌اند، عقلانی نیست؛ زیرا نمی‌توان افراد را با زور به قبول باورها مجبور کرد؛ هرگونه اصرار در این زمینه به رواج نفاق منجر می‌شود» (پایا، 1381‌، ص123‌).
دوركيم بيان مي‌كند كه قوانين و هنجارهايي كه تضمين‌كنندة همبستگي اجتماعي هستند، در برخي مناطق برگرفته از دين هستند و با توجه به اينکه در هر ديني، برخي رفتارها تابو محسوب شده‌اند و به‌عنوان امور نامناسب در نظر گرفته مي‌شوند، طبيعي است كه رواداری دین‌داران، نسبت به کسانی که براساس ارزش‌ها و هنجارهاي مورد قبول آنان رفتار نمی‌کنند، کمتر باشد (دورکیم، 1369، ص93). اینگلهارت دین را به‌عنوان کنش ارزشی، به متافیزیکی و اخلاقی تقسیم می‌کند. در چنین شرایطی دین مبنایی براي اندیشیدن و عمل کردن در همۀ موقعیت‌هایی‌اند که فرد باید قضاوت اخلاقی کند، یا راهنماي تصمیم‌گیري افراد در موقعیت‌هایی‌اند که فرد با مسائل وجودي درگیر می‌شود. در نتیجه، رواداری اجتماعی کمتری شکل می‌گیرد. در مقابل، افراد سکولار طرفدار و مروج حذف یا بی‌اعتنایی و به حاشیه راندن نقش دین در حیات سیاسی و اجتماعی هستند و رواداری بیشتری خواهند داشت (وثوقی و اکبري، 1389).
تساهل و تسامح به مفهوم اسلامی، نیز در دو معنا به کار رفته است: نخست، به معناي سهولت و سماجت شرع مقدس اسلام که در مواردي از آن به نفی حرج از دین تعبیر شده (حج: 87) و دیگري، به‌عنوان فضیلتی اخلاقی و شیوة رفتار و عمل، که جایگاه ارزشی آن در فرهنگ اسلامی مورد توافق همگان است. ریشۀ تساهل در مفهوم نخست، به روایت معروف پیامبر برمی‌گردد که براساس آن، شریعت اسلام را شریعت سهله و سمحه توصیف می‌فرمایند (کلینی، 1365، ص494). بنابراین، رواداری در اصل پذیرش دین وجود دارد؛ یعنی انسان در اصل پذیرش و انتخاب دین، مختار است. اما پس از پذیرش دین، اصول و فروع ثابتی وجود دارد که دین هرگز در این زمینه، انعطاف‌پذیر و اهل رواداری نیست. اما با وجود این، در شرایط مقتضی از انعطاف لازم برخوردار است و اهل رواداری و مسامحه است. براین‌اساس، دو تفسیر در مورد رواداری در دین وجود دارد: 1. رواداری در ذات دین است؛ به این معنا که سخت‌گیری اساساً شایسته دین نیست؛ پس دین مقتضای تساهل و رواداری است.
2.تفکر نسبیت‌گرایی و پلورالیسم دینی: براساس این دیدگاه، همه ادیان بر حق بوده و نمی‌توان تنها یک دین یا تفکر را حقیقت دانست. این تفکر، برگرفته از تساهل دینی در جوامع غربی است؛ چراکه براساس آیة قرآن «إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ» (آل‌عمران: 19)، انحصار تنها دین و تنها راه سعادت و نجات در اسلام است. البته منظور از «پلورالیسم» (تکثرگرایی)، تحمل و رواداری با سایر گروه‌ها و جریانات فکری است، نه تأیید حقانیت آنان (کدیور، 1376‌، ص10).
قوم‌مداری: قوم‌مداری عبارت است از: «‌احساس تعلق يك فرد به يك قوم و برتر ديدن خويش، به‌ويژه زماني‌ كه وي احساس كند حقوقش ضايع شده است. اين امر به تلاش وي براي كسب آنچه از دست داده است، منجر شود» (کلس، 2004، ص3)، جنکیز (Jenekins) در قالب تفكيک هويت‌هاي اوليه و ثانويه، قوم‌مداری را در چارچوب هويت‌هاي اوليه بررسي كرده است. از نظر وي، هويت‌هاي اوليه مانند: خود بودن، انسان بودن، جنسيت، قوميت و خويشاوندي در اوايل زندگي ساخته مي‌شوند و گروه‌هاي نخستين، نقش اساسي در شكل‌گيري آن دارند. درحالي‌كه، هويت‌هاي ثانويه مانند شهروندي و هويت ملي، بيشتر متأثر از تعاملات اجتماعي و در قالب گروه‌هاي ثانويه شكل مي‌گيرند. بنابراین، هويت‌هاي اوليه نسبت به هويت‌هاي ثانويه در مقابل تغيير، مقاوم‌تر بوده و افراد به‌آساني حاضر به تغيير آن نيستند؛ ازاين‌رو، افراد قوم‌مدار کمتر رواداری می‌کنند (جنكينز، 1381‌، ص 21ـ24).
میلتون جی بنت (2004)، در مدل تكاملي حساسيت بين‌فرهنگي می‌گوید: توسعه ارتباطات بين‌فرهنگي افراد، منجر به كاهش حساسيت‌هاي بين‌فرهنگي و رواداری اجتماعی مي‌گردد. براساس این مدل، زمانی که تجربة فرد در مورد تفاوت‌های بین‌فرهنگی افزایش می‌یابد، مهارت وی در شرایط بین‌فرهنگی بالاتر می‌رورد. براساس این مدل، كه به‌صورت پيوستاري از حساسيت‌هاي فزاينده به سوي نسبي‌گرايي فرهنگي در حركت است. افرادي با حساسيت بين‌فرهنگي، تمايل به تغيير شرايط خود از مرحله قوم‌گرايي، به مرحلة قوم‌گرايي نسبي دارند.

    
در مرحلة قوم‌گرایی، افراد فرهنگ خود را به‌عنوان واقعیتی محوری می‌بینند و به‌واسطة اجتناب از تفاوت‌ها و به حداقل رساندن اهمیت آنها عمل می‌کنند. اما در مرحلة قوم‌گرایی نسبی، مردم فرهنگ خود را در بستر سایر فرهنگ‌ها تجربه می‌کنند. بنابراین، قوم‌گرایی نسبی می‌تواند به واسطه جست‌وجوی تفاوت‌های فرهنگی، از طریق پذیرش اهمیت آنها، انطباق با یک چشم‌انداز برای به حساب آوردن آنها و یا با ادغام کل مفهوم به تعرف هویت، ساخت یابد (بنت، 2004، ص63).
جامعه‌پذیری قومی: در رابطه با جامعه‌پذیری قومی، دو نظریه مطرح است: 1. کارکردگرا که معتقدند: خانواده، مكاني است كه افراد را براساس نژاد، قوميت و طبقة خود اجتماعي كرده و جايگاه اجتماعي، فرهنگي، ما را در جامعه تعيين مي‌كند. همچنین، یادگیری ارزش‌ها، باورها، فرهنگ حاكم بر جامعة بزرگ‌تر و پاره‌فرهنگ‌هايي كه والدين و خويشاوندان به آن تعلق دارند، در درون خانواده شکل می‌گیرد. 2. تعامل‌گرای نمادی که جامعه‌پذيري را فرايندي جمعي مي‌داند كه در آن افراد عوامل خلاق و فعال فرايند هستند، نه دريافت‌كنندة منفعل آن. آنها در تعاملات خويش، فرهنگ (قومي، مذهبي) را از بزرگسالان خود فرا‌مي‌گيرند، اما آن را تغيير شكل مي‌دهند و با شرايط خويش و زمانه و جامعه‌شان منطبق مي‌سازند. همة افراد در طول زندگي خود، از فرايند جامعه‌پذيري متأثر مي‌شوند. اما اين تأثير‌پذيري در مقاطعي كه آگاهي و حساسيت افزايش مي‌يابد، بيشتر مي‌شود (کندال، 1392، ص 161ـ163).
اعتماد اجتماعی: چلبي اعتماد را در دو سطح اعتماد بين شخصي و اعتماد تعميم (عام)‌يافته مطرح و تعريف مي‌كند. از نظر وی، اعتماد بین شخصی، داشتن اطمينان به نزديكان و اعضاي خانواده، بستگان و دوستان است؛. ولي اعتماد عام، فراتر از اعتماد شخصي است. بنا به گفته وي اعتماد عام يا تعميم‌يافته، داشتن حسن ظن نسبت به همه افراد در روابط اجتماعي، جدا‌ي از تعلق آنها به گرو‌ه‌هاي قومي و قبيله‌اي است كه اين امر، منجر به گسترش روابط برون‌گروهي و رواداری مي‌شود (چلبي، 1370، ص 249ـ251).
هوش فرهنگی: آگاهی از فرهنگ‌هاي مختلف، موجب شده تا اهمیت ارتباطات فرهنگی و شناخت الگوهاي فرهنگی و آداب و رسوم ساير اقوام براي افراد جامعه، دوچندان گردد. این توانایی در میان پژوهشگران، تحت عنوان موضوعی به نام «هوش فرهنگی» مطرح می‌باشد که رسالت آن افزایش قابلیت و توانمندي افراد در جهت فهم و عملکرد مناسب، در میان طیف گسترده‌اي از فرهنگ‌ها را می‌دهد. هوش فرهنگی، یعنی توانایی فرد براي تطبیق با ارزش‌ها، سنت‌ها، آداب و رسوم متفاوت، از آنچه که در زمینة فرهنگی خود به آن عادت کرده است و کار کردن در یک محیط متفاوت فرهنگی (وان دن وانگ، 2008).
مصرف رسانه‌ای: به گفته لازارسفلد (Lazarsfeld) و مرتن، يکی از رسالت‌هاي بسیار مهم وسايل ارتباط جمعی، نزديك کردن سلیقه‌ها، خواسته‌ها و انتظارات تمامی ساکنان يك جامعه است که با عنوان «همگن‌سازي» از آن ياد می‌شود. با ورود وسايل ارتباط جمعي به درون جامعه، خرده‌‌فرهنگ‌ها و فرهنگ‌هاي قومی ناپديد مي‌شوند و به نوعي همانند‌سازی شکل می‌گیرد. ژان کازنو نیز معتقد است: رسانه با تقويت کارکرد آگاهی‌بخش خود، می‌تواند در ايجاد انگیزه‌هاي روادارانه در ساخت فرهنگ و افکارعمومی همسو و بسیار مفید ظاهر شود (آگ، 1389، ص 163). اما كلاپر، بر این باور است که وسايل ارتباط جمعي به صورت مستقيم بر مخاطبان تأثير نمي‌گذارند، بلكه آثار خود را از طريق عوامل واسطه‌اي بر جاي مي‌نهند. عوامل واسطه‌اي رسانه را به يك عامل ثانويه و نه يك عامل علّي تبديل مي‌سازند. براساس این ديدگاه، آثار محدود رسانه‌ها تأثيرات ناچيزي بر مخاطبان خود برجاي مي‌گذارند. چنين آثار محدودي نيز زماني نمايان خواهد شد كه مخاطبان، خواهان آن باشند (ورنر و تانكارد، 1381، ص13).
براساس بخش نظری پژوهش و نتایج به‌دست‌آمده از پیشینه تجربی پژوهش، چارچوبی مفهومی تنظیم و براساس آن فرضیه‌ها و مدل تجربی پژوهش، بدین‌صورت تدوین گردیده است:
ـ بین جامعه‌پذیری قومی و رواداری اجتماعی رابطه وجود دارد؛
ـ بین هوش فرهنگی و رواداری اجتماعی رابطه وجود دارد؛
ـ بین مصرف رسانه‌ای و رواداری اجتماعی رابطه وجود دارد؛
ـ بین اعتماد اجتماعی و رواداری اجتماعی رابطه وجود دارد؛
ـ بین قوم‌مداری و رواداری اجتماعی رابطه وجود دارد؛
ـ بین دین‌داری و رواداری اجتماعی رابطه وجود دارد؛
ـ بین عوامل زمینه‌ای (جنس، تأهل، تحصیلات، شغل و قومیت) و رواداری اجتماعی تفاوت وجود دارد؛
ـ بین عوامل زمینه‌ای (سن و درآمد ) و رواداری اجتماعی رابطه وجود دارد.
مدل تجربی پژوهش

روش تحقيق
این پژوهش براساس رویکرد کمّی با استفاده از روش پیمایشی انجام شده است. برای گردآوري داده‌ها، از ابزار پرسش‌نامه استفاده شده است. سطح تحليل اين پيمايش، خرد و واحد تحليل فرد است. جامعه آماری تحقیق، کلیه اقوام (فارس، لر ترک و...)، که ساكن شهرستان کازرون بودند، بر پایة سرشماری سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران، ۲۶۶۲۱۷ نفر می‌باشد. با استفاده از روش نمونه‌گیري خوشه‌ای و با توجه به حجم جامعه و با استفاده از فرمول کوکران، تعداد 389 نفر انتخاب شدند. پس از گردآوري پرسش‌نامه، مشخص شد که 353 نفر از اعضاي نمونة مورد‌نظر، به‌صورت کامل به پرسش‌نامه پاسخ داده‌اند و تعداد 36 نفر نیز به‌صورت ناقص، پرسش‌نامه را تکمیل نموده بودند که در مرحلة اصلی تجزیه و تحلیل داده‌ها، از تحلیل کنار گذاشته شدند. ساختار عاملي پرسش‌نامه و قدرت آن، در اندازه‌گيري آنها نیز با استفاده از رویکرد پیشرفتة آماری «تحليل عاملي تأييدي»، که همزمان روایی و پایایی ابزار را مورد آزمون قرار می‌دهد، بررسي شد. در تحليل عاملي تأييدي از روش تحليل بیشینة احتمال استفاده گردید. علاوه‌ بر اندازه‌گیری روایی و پایایی تک‌تک متغير‌ها، با استفاده از برونداد تحلیل عاملی تأییدی، پایایی ترکیبی هریک از مؤلفه‌های پژوهش، با به‌کارگیری فرمول پایایی ترکیبی محاسبه شده است؛ با معرفي داده‌هاي تحت هریک از عوامل (مؤلفه‌های) پرسش‌نامه‌ به نرم‌افزار ایموس 22، الگوي اندازه‌گيري اين متغیرها و پارامترهاي اندازه‌گيري متغير‌های مرتبط با آنها ارائه گردیده است.
جدول 2: ضرایب استاندارد وضریب تبیین تحلیل عامل تأییدی رواداری اجتماعی
پارامترها
آیتم    ضرايب لامبدا    خطاي استاندارد    نسبت بحرانی    ضریب تبیین نشانگر توسط متغیر مکنون    معناداری    نتیجه
    برآورد غير استاندارد    برآورد استاندارد                    
1    37 x    725/0    389/0    135/0    379/5    151/0    001/0p<    تأیید آیتم
2    38 x    869/0    405/0    157/0    543/5    164/0    001/0p<    تأیید آیتم
3    39 x    720/0    388/0    131/0    480/5    141/0    001/0p<    تأیید آیتم
4    40 x    841/0    436/0    145/0    782/5    190/0    001/0p<    تأیید آیتم
5    41 x    945/0    424/0    162/0    816/5    180/0    001/0p<    تأیید آیتم
6    42 x    614/1    507/0    247    544/6    257/0    001/0p<    تأیید آیتم
7    44 x    921/    412/0    163/0    657/5    170/0    001/0p<    تأیید آیتم
8    45 x    331/1    477/0    232/0    724/5    227/0    001/0p<    تأیید آیتم
9    46 x    097/1    564/0    159/0    916/6    318/0    001/0p<    تأیید آیتم
10    48 x    070/1    484/0    166/0    657/6    235/0    001/0p<    تأیید آیتم
11    47 x    304/1    525/0    195/0    679/6    276/0    001/0p<    تأیید آیتم
12    49 x    374/1    638/0    186    390/7    407/0    001/0p<    تأیید آیتم
13    50 x    000/1    455/0            207/0    001/0p<    تأیید آیتم
14    51 x    941/0    414/0    160/0    877/5    172/0    001/0p<    تأیید آیتم
15    52 x    659/0    321/0    137/0    814/4    103/0    001/0p<    تأیید آیتم
16    53 x    176/1    517/0    182/0    453/6    267/0    001/0p<    تأیید آیتم
17    54 x    893/0    393/0    162/0    514/5    155/0    001/0p<    تأیید آیتم
18    55 x    709/0    296/0    159/0    457/4    088/0    001/0p<    تأیید آیتم
19    56 x    282/0    133/0    127/0    218/2    018/0    027/0p<    تأیید آیتم
20    61 x    383/0    173/0    135/0    836/2    030/0    005/0p<    تأیید آیتم
جدول (2)، نتایج تحلیل عامل تأییدی پرسش‌نامه رواداری اجتماعی و اثرکلی هریک از گویه‌های پرسش‌نامه را نشان می‌هد، به‌عنوان نمونه، برای گویه 37 (عامل اول) این میزان، برابر 389/0 می‌باشد که 1/15 واریانس رواداری اجتماعی را تبیین می‌کند. همچنین، ضریب پایایی برای پرسش‌نامه رواداری اجتماعی، برابر 76/0 محاسبه گردید. براي بررسی بهتر از آزمون کولموگرف ـ اسمیرنوف نیز استفاده شده است.
جدول 3 :آزمون کولموگرف ـ اسمیرنوف (نرمال بودن توزیع) متغیر‌های پژوهش
 متغیر
پارامتر    مصرف رسانه‌ای    دین‌داری    عدم قوم‌مداری    جامعه‌پذیری قومی    هوش فرهنگی    اعتماد
اجتماعی    رواداری اجتماعی
پارامتر‌های نرمال    میانگین    1303/23    0793/23    9235/30    5864/19    0425/28    0567/12    5269/86
    انحراف استاندارد    66288/2    07749/3    54714/3    24723/2    45665/2    33236/1    65634/6
افراطی‌ترین تفاوت‌ها    مطلق    103/0    099/0    098/0    132/0    153/0    225/0    106/0
    مثبت    103/0    099/0    098/0    132/0    150/0    194/0    106/0
    منفی    096/0-    057/0-    051/0-    077/0-    153/0-    225/0-    055/0-
کولموگرف ـ اسمیرنوف    926/0    857/0    850/0    487/0    878/0    232/0    997/0
سطح معناداری (دودامنه)    083/    059/    057/0    93/0    072/0    101/0    085/0
همان‌گونه که در جدول (3) نشان مي‌دهد، 05/0P > می‌باشد، این بدین‌ معناست که دلیلی بر ضد فرضیه صفر که نمونه موردنظر از توزیع به‌‌دست‌آمده، وجود ندارد. به عبارت دیگر، داده‌های توزیع نرمال می‌باشد.
يافته‌های پژوهش
خصوصيات فردي و جمعی افراد مورد پژوهش
جدول 4: توصیف متغیرهای زمینه‌ای
توزیع درصدی    متغیر
195 نفر (2/55 درصد) مرد، 158 نفر (8/44 درصد) زن    جنس
حداقل سن 16سال، حداکثر سن 65 سال (1/20 درصد زیر 20 سال، 6/30 درصد بین 20 تا 30 سال، 3/33 درصد بین 30 تا 40 سال و 1/16 درصد بیش از 40 سال)    سن
196 نفر (5/55 درصد) متأهل، 135 نفر (2/38درصد) مجرد و 22 نفر (2/6 درصد) مطلقه و بیوه    وضعیت تأهل
68نفر (2/19 درصد) زیر دیپلم، 119نفر (7/33 درصد) دیپلم تا فوق دیپلم، 141 نفر (9/39درصد) کارشناسی و 25 نفر (1/7 درصد) کارشناسی ارشد و بالاتر    سطح تحصیلات
106 نفر (30 درصد ) کارمند، 121 نفر (3/34 درصد) کارگر یا شغل آزاد، 46 نفر (13درصد) خانه‌دار و 80 نفر (7/22 درصد ) بیکار    وضعیت اشتغال
169نفر (9/46 درصد) فارس، 80 نفر (7/22 درصد) لر، 77 نفر (8/21 درصد ) ترک و سایر قومیت‌ها 27 نفر (6/7 درصد)    قومیت
آزمون فرضيات
جدول 5: آزمون تفاوت میانگین رواداری اجتماعی بر حسب جنسیت
متغیر    جنسیت    N    میانگین    میانگین تفاوت    خطای استاندارد تفاوت    t    درجه آزادی    سطح معناداری    آزمون لوین
                                    F    معناداری
رواداری
اجتماعی    مرد    195    892/84    816/0    712/0    146/1    351    250/0    776/0    379/0
    زن    158    075/84                            
همان‌گونه که نتایج جدول نشان می‌دهد، میزان t مشاهده‌شده آزمودنی‌های زن و مرد برابر 146/1 می‌باشد که با توجه به درجة آزادی 351 و سطح معناداری 05/0 معنادار نیست؛ در نتیجه، فرض صفر رد نمی‌شود. لذا می‌توان با 95 درصد اطمینان گفت که میزان رواداری اجتماعی مردان و زنان با یکدیگر برابر است. همچنین، سطح معناداری به‌دست‌آمده برای آزمون لوین بيانگر همگنی واریانس‌ها می‌باشد.
جدول 6: بررسی رابطه همبستگی بین متغیرهای سن و درآمد با رواداری اجتماعی
رواداری اجتماعی    متغیرها
p    r    
000/0    310/    سن
093/    084/-    درآمد
نتایج جدول نشان می‌دهد كه به احتمال 99 درصد رابطة معناداری بین سن و رواداری اجتماعی وجود دارد. همچنین، ضریب همبستگی گویای شدت رابطة متوسط بین دو متغیر می‌باشد. به عبارت ديگر، با افزایش سن، میزان رواداری بین قومیت‌ها نیز افزایش می‌یابد، اما رابطة معناداری بین درآمد و روادری اجتماعی، با سطح معناداری 093/ وجود ندارد.
جدول 7: آزمون تحلیل واریانس رواداری اجتماعی براساس وضعیت تأهل، سطح تحصیلات، وضعیت شغل و قومیت با رواداری اجتماعی
منبع تغییرات    مجموع مجذورات    درجه آزادی    میانگین مجذورات    F    سطح معناداری
وضعیت تاهل    رواداری اجتماعی    بین گروهی    350/263    3    783/87    998/1    114/0
        درون گروهی    645/15332    349    933/43        
        کل    994/15595    352            
میزان تحصیلات    رواداری اجتماعی    بین گروهی    719/572    6    452/95    198/2    043/0
        درون گروهی    281/15023    346    420/43        
        کل    994/15595    352            
وضعیت شغلی    رواداری اجتماعی    بین گروهی    855/348    4    214/87    991/1    095/0
        درون گروهی    139/15247    384    814/43        
        کل    994/15595    352            
وضعیت قومی    رواداری اجتماعی    بین گروهی    572/37    3    524/12    281/0    839/0
        درون گروهی    423/15558    349    580/44        
        کل    994/15595    352            
همان‌طور که مشاهده می‌شود، میزان F مشاهده‌شده وضعیت تأهل برابر 998/1 می‌باشد که با توجه به درجة آزادی (3و349) و سطح معناداری 05/0، معنادار نیست. در نتیجه، فرض صفر رد نمی‌شود. لذا می‌توان با 95 درصد اطمینان مي‌توان گفت که میزان رواداری اجتماعی در بین افراد متأهل، مجرد و مطلقه با یکدیگر برابر است. با توجه به نتایج جدول، میزان F مشاهده‌شده برای سطح تحصیلات، برابر 198/2 می‌باشد که با توجه به درجة آزادی (6و346) و سطح معناداری، 05/0 معنادار است. در نتیجه، فرض صفر رد می‌شود. لذا می‌توان با 95 درصد اطمینان گفت: میزان اثر سطح تحصیلات بر رواداری اجتماعی، پاسخ‌گویان با یکدیگر متفاوت است. بنا‌براین، با افزایش سطح تحصیلات، رواداری اجتماعی قومیت‌ها افزایش می‌یابد.
نتایج نشان می‌دهد، میزان F مشاهده‌شده وضعیت شغلی، برابر 998/1 می‌باشد. با توجه به درجة آزادی (4و384) و سطح معناداری 05/0 معنادار نیست. در نتیجه، فرض صفر تأیید می‌شود. لذا می‌توان با 95 درصد اطمینان گفت که میزان رواداری اجتماعی، در بین افراد با وضعیت شغلی مختلف (کارگر، کارمند، آزاد و...‌)، با یکدیگر برابر است. همچنین، نتایج نشان می‌دهد میزان F مشاهده‌شده ترکیب قومیتی برابر 281/ می‌باشد. با توجه به درجه آزادی (3و349) و سطح معناداری، 05/0 معنادار نیست. در نتیجه، فرض صفر تأیید می‌شود. لذا می‌توان با 95 درصد اطمینان گفت که میزان رواداری اجتماعی در بین قومیت‌های مختلف ( فارس، ترک ، لر و...)، در شهرستان کازرون با یکدیگر برابر است.
آزمون فرضيه‌ها با رويکرد معادلات ساختاری
در این روش، روابط ميان متغيرها با استفاده از يک مجموعه معادلات ساختاريافته تجزيه و تحليل مي‌شوند. نتایج مدل اندازه‌گیری مدل پیشنهادی رواداری اجتماعی، بر پایة دین‌داری، مصرف رسانه‌ای، قوم‌مداری، جامعه‌پذیری قومی، هوش فرهنگی و اعتماد اجتماعی محاسبه شده است.
شکل 1: ضرایب استانداردنشده مدل رواداری اجتماعی

شکل 2: ضرایب استانداردشده مدل رواداری اجتماع

جدول 8: ضرایب استاندارشده و نشده (ضریب مسیر) مدل رواداری اجتماعی
نتیجه    میزان احتمال
p    ضریب تعیین    نسبت بحرانی    خطای استاندارد    ضرایب لامبدا    پارامترها
مؤلفه‌ها (نشانگرها)
                    برآورد استاندارد    برآورد غیراستاندارد    
عدم تأیید نشانگر    710/0    001/0    372/0    433/0    028/0    161/0    مسیر قوم‌مداری به رواداری اجتماعی
تأیید نشانگر    001/0    110/0    486/3    448/0    322/0    563/1    مسیر جامعه‌پذیری قومی به رواداری اجتماعی
عدم تأیید نشانگر    551/0    002/0    596/0    236/0    042/0    141/0    مسیر هوش فرهنگی به رواداری اجتماعی
تأیید نشانگر    001/0    144/0    572/3    435/0    379/0    554/1    مسیر اعتماداجتماعی به رواداری اجتماعی
عدم تأیید نشانگر    762/0    000/0    302/-    081/0    009/0-    024/0-    مسیر مصرف رسانه‌ای به رواداری اجتماعی
تأیید نشانگر    001/0    178/0    216/5    208/0    422/0    086/1    مسیر دین‌داری به رواداری اجتماعی
جدول (8)، ضریب مسیر (اثر کلی) مؤلفه‌های پژوهش را بر رواداری اجتماعی نشان می‌دهد؛ همان‌گونه که مشاهده می‌شود، سه مسیر مصرف رسانه‌ای، قوم‌مداری و هوش فرهنگی معنادار نمی‌باشد. اما سه مسیر دین‌داری، اعتماد اجتماعی و جامعه‌پذیری قومی در سطح 001/0، معنادر است. بدین‌ترتیب، با افزایش یک واحد انحراف معیار دین‌داری، به میزان 422/0 رواداری اجتماعی افزایش می‌یابد. همچنین متغیرهای اعتماد اجتماعی وجامعه‌پذیری قومی، به‌ترتیب به میزان 379/0 و322/0رواداری اجتماعی را افزایش می‌دهند.
جدول 9: ضرایب اثر غیرمستقیم بر زیرمؤلفه‌های رواداری اجتماعی
مؤلفه    مصرف رسانه‌ای    قوم‌مداری    هوش فرهنگی    اعتماد اجتماعی    دین‌داری    جامعه‌پذیری قومی
رواداری سیاسی    007/0-    020/0    031/0    274/0    305/0    233/0
رواداری عقیدتی    006/0-    019/0    029/0    257/0    286/0    218/0
رواداری هویتی    004/0-    010/0    016/0    143/0    159/0    122/0
رواداری رفتاری    005/0-    016/0    024/0    219/0    244/0    186/0
سطح معناداری    762/0    710/0    551/0    001/0    001/0    001/0
جدول 10: شاخص‌های نکویی برازش برای مدل رواداری اجتماعی
شاخص    مقدار    دامنه قابل قبول
آزمون نيكويي برازش مجذور كای (CMIN)    044/3121    

P >05/0
درجه آزادي (df)    716    
ارزش p    00/0    
        
نسبت مجذور كاي به درجه آزادي (DF/CMIN)    36/4    CMIN/DF < 5
شاخص نيكويي برازش (GFI)    905/0    GFI > 9/0
شاخص برازش تطبيقي (CFI)    910/0    CFI > 9/0
شاخص ریشة میانگین مجذور پس‌ماندها (RMR)    041/0    RMR < 05/0
ريشه ميانگين مجذور خطاي تقريب (RMSEA)    073/0    RMSEA < 08/0
احتمال نزديكي برازندگي (PCLOSE)    00/0    PCLOSE > 05/0
همان‌گونه كه در جدول (8) مشاهده مي‌شود، اكثر شاخص‌هاي ارائه‌شده از برازش مناسب مدل ارائه شده رواداری اجتماعی حكايت دارد. براساس جدول فوق، مقدار آزمون نيكويي برازش مجذور كاي (CMIN)، برابر با 044/3121 با درجه آزادي 716 و سطح معناداري 000/0 مي‌باشد. شاخص نسبت مجذور‌ كاي، به درجة آزادي (CMIN/DF)، برابر با 360/4، شاخص نيكويي برازش (GFI) برابر با 905/0، شاخص برازندگي تطبيقي (CFI) برابر با 910/0 و شاخص ریشة میانگین مجذور پس‌ماندها (RMR)، برابر با 041/0 به دست آمده است. همچنين، شاخص جذر برآورد واريانس خطاي تقريب (RMSEA) برابر با 073/0 و احتمال نزديكي برازندگي (PCLOSE)، متناظر با آن نیز برابر با 00/0 می‌باشد. اين امر حکایت از برازش مناسب مدل مذکور دارند.
بحث و نتيجه‌گيری
با توجه به نتایج آزمون فرضیه‌ها، سه متغیر جامعه‌پذیری قومی، دین‌داری و اعتماد اجتماعی با رواداری اجتماعی، ارتباط معناداری دارد. ولی سه متغییر مصرف رسانه‌ای، قوم‌مداری و هوش فرهنگی، با رواداری اجتماعی رابطة معناداری ندارد.
دین‌داری: یکی از متغیرهای مؤثر بر رواداری اجتماعی، دین‌داری است. بنا بر نتایج، این متغیر شامل 2/42 درصد رواداری اجتماعی است. این متغییر بیشترین اثر را بر زیرمؤلفه رواداری سیاسی، 5/30 درصد و کمترین اثر را بر رواداری هویتی، 9/15درصد دارد. نتایج این فرضیه با تحقیقات جهانگیری و افراسیابی (1390)، بیاتی (1397)، کیم و ژونگ (2010) همسو می‌باشد. ولی با تحقیقات کارپف (2002) و کاتینک (2002) همسویی ندارد. این نتیجه، برخلاف دیدگاه دورکیم(1383) و اینگلهارت است که می‌گویند: افراد دیندار و افرادی که دارای گرایش بیشتری به دین سنتی هستند، رواداری کمتری دارند (وثوقی و اکبري، 1389).
جامعه‌پذیری قومی: جامعه‌پذیری قومی،3/32 درصد رواداری اجتماعی را تشکیل می‌دهد. این متغییر، بیشترین اثر را بر زیرمؤلفة سیاسی، با 3/23 درصد و کمترین اثر را بر مؤلفة رفتاری، با 6/18درصد می‌گذارد. این متغیر، در تحقیقات ادیبی‌سده و همكاران (1391)، بهشتی و رستگار (1392)، رابطة منفی معناداری با رواداری اجتماعی دارد. این فرضیه متناسب با رهيافت تعامل‌گرايي است که می‌گوید افراد در تعاملات و فراگيري فرهنگ قومي و ارزيابي و تغيير آن، نقش فعالی دارند.
اعتماد اجتماعی: اعتماد اجتماعی، یکی از تأثیرگذار‌ترین متغیرها بر رواداری اجتماعی است. این متغیر در تحقیقات عسکری و ‌شارع‌پور (1388)، مقتدایی (1389)،  قاسمی و همکاران (1397)، لی (2013) و ون دورن (2014)، مورد تأیید قرار گرفته است. براساس نتایج، 9/37 درصد رواداری اجتماعی متأثر از اعتماد اجتماعی است. بیشترین تأثیر را بر زیرمؤلفة سیاسی، 4/27درصد و کمترین تأثیر بر رواداری هویتی، 3/14 دارد. چلبی می‌گوید: اعتماد در دو سطح شخصی و عام صورت می‌گیرد. در روابط اجتماعی، اعتماد عام جدای از روابط قومی و قبیله‌ای شکل می‌گیرد. بنابراین، رواداری برون‌گروهی شکل خواهد گرفت.
هوش فرهنگی: براساس نتایج، هوش فرهنگی، 2/4 درصد رواداری اجتماعی را تشکیل می‌دهد. با توجه به نظریة همانند‌سازی کاهش اختلافات ساختاری و فرهنگی بین قومیت‌ها، یکپارچگی و انسجام درون جامعه و شناخت ساير فرهنگ‌ها یک امر لازم در جهت رواداری است. بنابر نتایج این پژوهش، توانایی افراد در جهت درک، تفسیر و اقدام به شناخت ساير فرهنگ‌ها ضعیف می‌باشد.
مصرف رسانه: در این پژوهش، میزان استفاده از رسانه‌ها تأثیر مثبتی بر رواداری اجتماعی ندارد؛ هرچه میزان استفاده از رسانه‌ها بیشتر شود، رواداری اجتماعی کاهش می‌یابد. این نتیجه، بر‌خلاف دیدگاهای لازارسفلد، مرتن، ژان کازنو و لرنر می‌باشد. آنها معتقد بودند: وسایل ارتباط‌جمعی موجب همگن‌سازي و تقويت احساس تعلق اجتماعی و در نتیجه، رواداری اجتماعی خواهد شد. اما كلاپر معتقد است: وسايل ارتباط جمعي به‌صورت مستقيم، بر مخاطبان تأثير نمي‌گذارند، بلكه آثار خود را از طريق عوامل واسطه‌اي بر جاي مي‌‌گذارد.
اگرچه وسایل ارتباط جمعی، به شناخت و آگاهی بیشتر می‌انجامد و این آگاهی، زمینه‌ساز انسجام و همگنی اجتماع می‌شود. اما ارتباطات و آگاهی بیشتر موجب برجسته شدن تفاوت‌ها می‌شود و در نتیجه، کارکرد روادارانه آن ممکن است کاهش پیدا کند. به نظر مي‌رسد، اين نتيجه درست باشد كه رسانه‌ها به طور مستقيم يا غيرمستقيم و به شكلي اجتناب‌ناپذير، در پذيرفتن باورها و ارزش‌هاي ديگران و افزايش تحمل و رواداری اجتماعي، نقش مؤثري دارند؛ زيرا پذيرش افكار، عقايد، باورها و ارزش‌هاي ديگران، زماني اتفاق مي‌افتد كه رفتار ذهني (رواني)، در قبال مسائل مختلف تغيير و دگرگوني يابد. به واقع، ارتباطات رسانه‌اي وقتي به حد مطلوب كارآمدي مي‌رسند كه به تغيير نگرش مخاطبان اكتفا نكنند، بلكه بتوانند رفتار آنان را در قبال مسائل ذهن و روان تغيير و يا اصلاح كنند. اين سطح از ارتباطات در جامعة ما هنوز واقع نشده است.
قوم‌مداری: یکی از مهم‌ترین عوامل گرایش به قوم‌مداری، داشتن عقاید قالبی و پیش‌داوری است. براساس نتایج این پژوهش، هرچه گرایش به قوم و ویژگی‌های قومی بیشتر شود، رواداری اجتماعی کاهش خواهد یافت. براساس دیدگاه بنت، حرکت از قوم‌گرایی به قوم‌گرایی نسبی، رفتن به سوی رواداری اجتماعی است. همچنین، براساس دیدگاه هابرماس گفت‌وگو و ارتباط بر مبنای عقلانیت، بهترین جانشین برای عدم رواداری در بین اقوام می‌باشد. این نتیجه، با نتایج ادیبی‌سده و همكاران همسویی دارد.
نتایج پژوهش مؤید آن است که هرچه سن افراد بالاتر می‌رود، رواداری بیشتر می‌شود. براساس این تفاوت، در میزان رواداری می‌توان گفت: با بالا رفتن سن، روحیه محافظه کارانه بیشتر شده، به‌تبع آن رواداری افزایش می‌یابد. نتایج این فرضیه، همسو با نتاج تحقیق مؤمنی و همکاران (1395)، عسکری و شارع پور (1388)، ادیبی‌سده و همکاران (1391) می‌باشد. همچنین، سطح تحصیلات تأثیر معناداري بر رواداری اجتماعی داشته است؛ یعنی هرچه سطح تحصیلات افراد بالاتر رفته، رواداری اجتماعی آنها در زمينه‌هاي گوناگون نيز افزايش پيدا کرده است. اینگلهارت معتقد است: افزایش سطح تحصیلات و اهمیت روزافزون آن، رواداری با برون گروه را افزایش می‌دهد (وثوقی و اکبري، 1389). بنا بر تحقیقات گذشته، تحصیلات از عوامل تأثیرگذار بر رواداری اجتماعی بوده است (مؤمنی و همکاران 1395؛ مقتدایی، 1389؛ جهانگیری، 1390؛ ادیبی‌سده، 1391؛ دانین، 2001؛ کوته و اریکسون 2009). همچنین، میانگین رواداری اجتماعی در مردان و زنان، تفاوت معناداري ندارد؛ به این معنا که رواداری در زنان و مردان یکسان است. این نتیجه، برخلاف نتیجه تحقیق آقابخشی و همکاران (1390) می‌باشد. همچنین، اين پژوهش مؤید این است که میزان رواداری اجتماعی با توجه به سطح درآمد، وضعیت شغلی و تأهل در بین پاسخ‌گویان یکسان می‌باشد. همچنین، نتایج گویای آن است که میزان رواداری اجتماعی، با توجه به گروهای قومی (فارس، لر، ترک و..‌.‌) یکسان بوده است. این نتیجه، بر‌خلاف نتایج پژوهش‌های ادیبی‌سده و همکاران (1391) و بهشتی و رستگار (1392) می‌باشد که معتقدند رواداری با جامعه‌پذیري قومی و قوم‌مداري، رابطۀ معناداري دارد.
به‌طور‌کلی، رواداری اجتماعی در جامعه مورد مطالعه، بیش از 84 درصد قرار دارد و رواداری سیاسی، 2/52 درصد واریانس رواداری اجتماعی را تبیین می‌کند. با توجه به نتایج لازم است مقوله‌های دین‌داری و اعتماد اجتماعی در درون جامعه، بیشتر مورد توجه قرار گیرد. همچنین، سه مقوله هوش فرهنگی، قوم‌مداری و مصرف رسانه‌ای که با توجه به نتایج هر سه در یک راستا قرار دارند؛ یعنی میزان شناخت نسبت به قومیت‌ها، که می‌تواند متأثر از برداشت‌های ناروا از شبکه‌های مجازی و گرایش به ویژگی‌های قومی باشد، رواداری اجتماعی بین قومیت‌ها را کاهش خواهد داد. مسئولان باید با برگزاری همایش‌های قومی و توجه به رسانه‌های محلی و محتویات آنها، ضمن بالا بردن شناخت قومیت‌ها نسبت به ارزش‌ها، باورها و فرهنگ‌های یکدیگر، به بالا رفتن میزان تحمل اجتماعی و رواداری اجتماعی در درون جامعه کمک کنند.