معرفت فرهنگی اجتماعی

 
مقدمه
آگاهی از ترکیب جمعیت، ساختار سنی و چگونگي توزیع آن در هر جامعه‌ای، نقش تعیین‌کننده‌ای در رشد و توسعه همه‌جانبه آن دارد. دولت‌ها با توجه به این آمار و ارقام، مي‌توانند برنامه‌های خرد و کلان توسعه اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و حتی سازمان اداری جامعـه را سامان دهند. یکی از عوامل مهم در ساختارهای جمعیتی، آگاهی از روند سالخوردگی و پیری جمعیت بوده که مورد توجه اساسی سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان اجتماعی و اقتصادی است. سالخوردگی جمعیت، یکی از مهم‌ترین مسائل اجتماعی بوده که تقریباً در همه کشورهای جهان در حال وقوع است، اما میزان وسرعت آن در کشورهای مختلف، متفاوت است. به‌طوری‌که نرخ رشد جمعیت سالخورده در کشورهای در حال توسعه، بسیار بیش از کشورهای توسعه‌یافته است (محمودی، 1395). بنا بر گزارش سازمان جهانی بهداشت، در 40 سال آینده جمعیت افراد بالای 65 سال دنیا، دو برابر خواهد شد. به‌طوری‌که 52 درصد از این جمعیت سالخورده را کشورهای آسیایی و40 درصد آن را کشورهای پیشرفته تشکیل خواهد داد (محمدی و همکاران، 1396). براساس گزارش صندوق جمعیت سازمان ملل، با عنوان سالخوردگی در قرن 21، آمده است: برای اولین بار در تاریخ، در سال 2000 تعداد افراد بالای60 سال، که سالمند نامیده می‌شوند، از تعداد بچه‌های زیر 5 سال بیشتر شده‌اند. پیش‌بینی می‌شود تا سال 2050، تعداد افراد بالای 60 سال از تعداد افراد زیر 15 سال بیشتر شوند (گزارش سالانه صندوق جمعیت ملل متحد، 2012). سالخوردگی جمعیت، اغلب با استفاده از تغییر در نسبت جمعیت طبقه‌بندی شده، به‌عنوان «پیر» و تغییر در سن متوسط اندازه‌گیری می‌شود. نسبت متعارف از جمعیت، به‌عنوان «سالخورده» طبقه‌بندی شده، به‌عنوان افرادی که بالاتر از یک سن زمانی مشخص هستند، اندازه‌گیری می‌شود (وارن و همکاران، 2018). در این مطالعه، از آستانه سن معمول سالخورده بالای 60 و 65 استفاده گردیده است. سالخوردگی جمعیت، تغییر در توزیع جمعیت یک کشور به سنین بالاتر است. افزایش میانگین سنی جمعیت، یا میانه سنی جمعیت، کاهش کسری از جمعیت متشکل از کودکان، یا افزایش کسری از جمعیت سالخوردگان، همه جنبه‌های سالمندی جمعیت است.
منابع سالخوردگی جمعیت، در دو پدیده جمعیتی نهفته است: افزایش امید به زندگی و کاهش باروری. افزایش طول عمر، با افزایش تعداد سال‌هایی که سالمندی هر فرد نسبت به تعداد سال‌هایی که در آن جوان است، افزایش می‌یابد. کاهش باروری، میانگین سن جمعیت را با تغییر افزایش می‌دهد. به عبارت دیگر، می‌توان گفت: زاد و ولد در حال کاهش است؛ اين امر مهم‌ترین عامل پیر شدن جمعیت امروز جهان است (ویل، 1997). به طور خاص، کاهش میزان باروری در طول نیم قرن اخیر، مهم‌ترین علت سالخوردگی جمعیتی است که در کشورهای پیشرفته جهان رخ داده است. ازآنجاکه در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، گذار باروری سریع‌تر است، پیر شدن جمعیت حتی سریع‌تر از کشورهای توسعه‌یافته، در آینده را تجربه خواهند کرد. بنابراین، زیربناهای اقتصادی فرآیندهای جمعیتی که موجب سالخوردگی جمعیت می‌شوند، به‌ویژه کاهش باروری، ازجمله موضوعات قابل‌توجه است (ویل، 2006). جمعیت ایران نیز در حال حاضر، در مرحله انتقال ساختار سنی از جوانی به سالخوردگی است. هم‌اکنون درصد کمتری از جمعیت کشور، در سن سالخوردگی هستند. اما با توجه به کاهش سریع باروری در چند دهه اخیر و پیش‌بینی افزایش تعداد و درصد سالمندان در سالیان آینده، برنامه‌ریزی آینده‌محور را برای حل مشکلات این قشر از جمعیت ضروری می‌كند (سازمان جهانی بهداشت، 2011). بررسی‌ها نشان می‌دهد كه در سال 1335، شاخص کلی سالخوردگی جمعیت کشور، حدود 15 بوده که براساس نتایج اولیه سرشماری سال 1395، به حدود 6/38 رسیده است. این به آن معناست که در سال 1395، در مقابل هر100 نفر جمعیت زیر 15 سال، حدود 6/38 نفر جمعیت بالای 60 سال در کشور زندگی می‌کنند (مرکز آمار ایران، 1335-1395). ‌این شاخص در سال 2050، به 145 نفر جمعیت سالخورده در مقابل هر 100 نفر جمعیت زیر 15 سال خواهد رسید. بنابراین، جمعیت سالخورده ایران تا سال 2050، حدوداً پنج برابر خواهد شد (میرزایی و همکاران، 1396). ازیک‌سو، سالخوردگی جمعیت جنبه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جوامع تحت تأثیر قرار داده و موجب افزایش هزینه‌های عمومی، بار مالی دولت‌ها و جوامع گردیده است (فرجی سبکبار و همکارن، 1398). از سوي دیگر، جمعیت سالخورده با مسائل و چالش‌هايی ازجمله، کاهش انسجام و پیوستگی بین نسل سالخورده و نسل جوان روبه‌رو شده، به‌طوری‌که تعامل بین این دو قشر، روزبه‌روز کم‌رنگ و مشارکت آنها را به‌عنوان قشری سرشار از تجربه در سطح اجتماع کاهش داد و از حضور فعالانه افراد سالخورده در بطن جامعه کاسته شده است (مطیع حق‌شناس، 1391). باید برای آن تدابیری لازم و جدی اندیشیده شود. در همین راستا، هدف از این مقاله بررسی رابطه شاخص‌های باروری و سالخوردگی جمعیت در ایران بوده که براساس اطلاعات مربوط به دوره‌های آماری 1335 تا 1395، مورد بررسی قرار گرفته است.
لازم به يادآوري است که در کشور مطالعاتی در زمینه جمعیت کشور و شاخص‌های مختلف آن، از جمله باروری، سالخوردگی و... انجام شده که در ادامه، به بررسی تعدادی از آنها مي‌پردازيم (فولادی، 1399).
در مطالعه‌ای با هدف واكاوي پيامدهاي كاهش باروري و جمعيت در ايران، نشان داد كه پس از اجراي برنامه كنترل جمعيت و تنظيم خانواده در دهة ‌60 و تبليغات شديد و حتي اعمال محدوديت‌ها قانوني براي بيش از سه فرزند و در ادامه، غفلت از اين موضوع و رهاسازي اين سياست، ايران را با چالش‌هايي مواجه ساخت؛ چالش‌هاي اجتماعي، ‌فرهنگي، چالش‌هاي اقتصادي،‌ و چالش‌هاي سياسي و امنيتي.
محمدی و همکاران (1396)، با هدف بررسی وضعيت سالخوردگي جمعيت در کشور و عوامل مؤثر بر آن در سال 1395، نشان داده‌اند زنان 51 درصد و مردان 49 درصد افراد سالخورده در سطح كشور را تشكيل مي‌دهند. همچنین، متغيرهاي نرخ باروري و نسبت حمايت بالقوه رابطة معني‌داري با شاخص سالخوردگي داشتند.
محمودی (1395)، در مطالعة خود سالخوردگی جمعیت را به‌عنوان یک مسئله اجتماعی جمعیتی مورد بررسی قرار داده و عنوان کرده که ترکيب سنی، جمعيت را در آيندة نزديک سالخورده می‌کند. سرعت و شدت زياد کاهش باروری در ايران، با شيب تندتری از ساير کشورها مشاهده می‌شود. در ايران، در سال 1394 حدود 10 درصد جمعيت بالای 60 سال سن داشته‌اند. در 35 سال آينده، يعنی سال 1429، درصد سالخوردگی جمعيت ايران به 33 درصد افزايش خواهد يافت. آنچه اين روند را در ايران مسئله‌آميز می‌کند، نبود يک سياست جامع جمعيتی و سند سالمندی است. اکنون نيز در صورت بی‌توجهی و سهل‌انگاری وفق دان برنامه‌ريزی، در آيندة نزديک نيز با مشکلات انبوه جمعيت سالخوردگان، به‌ويژه زنان مواجه خواهيم شد.
مواد و روش‌ها
نوع تحقیق کاربردی و رویکرد حاکم بر این پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی است. جمعیت کشور به‌عنوان جامعه آماری مورد مطالعه قرار گرفته است. برای جمع‌آوری داده‌ها، از سالنامه آماری کشور و سرشمارهای عمومی نفوس و مسکن، طی سال‌های 1335ـ1395 استفاده گردید. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها، از نرخ سالمندی، نرخ باروری عمومی و کل، نرخ تجدید نسل و نرخ رشد جمعیت، میانگین سنی و میانه سنی کل کشور استفاده شده است. در اين پژوهش‌، براي تجزیه و تحلیل و بررسی ارتباط بین متغیرهای مورد مطالعه، از مدل تحلیل معادلات ساختاری استفاده شده است. لازم به توضیح است كه یکی از روش‌های آماری مورد استفاده در زمینه مدلسازی معادلات ساختاری، روش حداقل مربعات جزئی است. نرم‌افزارهایی که از مدلسازی معادلات ساختاری بر پایه این روش آماری استفاده می‌کنند، نسبت به وجود شرایطی مانند هم‌خطی متغیرهای مستقل، نرمال نبودن داده‌ها و کوچک بودن نمونه سازگار هستند (هنلین و کاپلن، 2004). در این راستا، براي تجزیه و تحلیل داده‌ها، از نرم‌افزارهاي مرتبط نظیر SPSS و  Smart PLSاستفاده شده است.
جدول 1: پایایی ترکیبی و میانگین واریانس شاخص‌ها و مفاهیم مورد استفاده در این تحقیق
مفاهیم    گویه¬ها    تعریف    پایایی ترکیبی (Alpha>0.7)    میانگین واریانس (AVE>0.5)
سالمندی    میانه سنی    سني است كه نيمي از جامعه كمتر از آن سن و نيمي ديگر بيشتر از آن سن را دارا هستند. به عبارت ديگر، ميانة سني، جمعيت را از نظر تعداد به دو گروه مساوي تقسيم مي‌كند    99/0    963/0
    میانگین سنی    ميانگين سني جمعيت متوسط سن افراد يک جامعه است و از تقسيم مجموع حاصل ضرب‌هاي هريک از سنين منفرد در فراواني افراد در آن سن، به كل جمعيت حاصل مي‌شود. شاخص ميانگين سني جمعيت تا حدودي نمايانگر ساختار سني جمعيت است.        
    سالخوردگی 60+    نسبت افراد 60 سال به بالا نسبت به افراد 15 سال و کمتر        
    سالخوردگی 65+    نسبت افراد 65 سال به بالا به کل جمعیت        
الگوهای جمعیتی    نرخ موالید    به‌طور مستقيم به ميزان زاد و ولد مربوط مي‌شود و از تقسيم تعداد متولدين در يک سال معين به جمعيت ميانه همان سال در 1000 نفر به دست مي‌آيد    986/0    9344/0
    نرخ باروری عمومی    تعداد موالید زنده در یک سال تقسیم بر تعداد زنان در محدوده سنی 15 تا 49 سال (در وسط سال موردنظر) در 1000 نفر         
    نرخ باروری کل    متوسط تعداد فرزنداني است كه هريک از زنان واقع در سنين باروري (49 -15 سالگي)، به دنيا مي‌آورند.        
    نرخ تجدید نسل    تعداد دخترانى که يک نسل هزار نفرى زن (صرف‌نظر از وضع زناشوئى آنان)، تا پايان دوره بارورى خود (تقسيم بر هزار) به دنيا مى‌آورند.        
    نرخ رشد کل    ميزاني كه براساس آن جمعيت، به دليل افزايش طبيعي و خالص مهاجرت، طي يک دوره زماني معين، افزايش يا كاهش مي‌يابد        
مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1398؛ مرکز آمار ایران (1395)
یافته‌های تحقیق
براساس آنچه گذشت، مـاهيت و آهنگ تحولات جمعیت سالخورده در سال‌هاي اخير در ایران، موجب گرديده که برنامه‌ریزان، سیاست‌گذاران و مدیران مربوط، مسئله سالخوردگی جمعیت را به‌عنوان چالش اساسی در نظر بگیرند. نتایج جدول 2 مربوط به بررسی وضعیت میانه و میانگین سنی و شاخص سالخوردگی بالای 60 و 65 سال، در طی دوره‌های آماری مختلف سال 1335ـ1395 می‌باشد. همچنین، شکل 1، روند سالخوردگی، میانه و میانگین سنی جمعیت ایران طی سال‌های 1335ـ1395 را نشان می‌دهد. براساس نتایج شکل 1، روند شاخص‌های میانگین سنی و میانه سنی از سال 1335ـ1395 در کل کشور، دارای روند صعودی بوده، به‌طوری‌که میانه سنی در سال 1335، از 6/19 به 30 در سال 1395 رسیده است. همچنین میانگین سنی در سال 1335، از 2/19 به 3/31 در سال 1395 افزایش پیدا کرده است (جدول 2). به‌طور‌کلی، در مطالعات جمعیت‌شناسی، زمانی که میانه سنی جمعیت، کمتر از 20 سال باشد، آن جمعیت، جوان بوده، درصورتی‌که میانه سنی بین 20 تا 30 سال باشد، جمعیت میانسال و جمعیتی که میانه سنی آن بیش از 30 سال باشد، آن جمعیت «پیر» محسوب می‌شود (آنامرادنژاد، 1397).
در این مطالعه، شاخص سالخوردگی با استفاده از دو عدد استاندارد (بالای 65 سال و بالای 60)، برآورد شده است. همان‌طور که در جدول 2 و شکل 1 قابل مشاهد است، روند سالخوردگی در بین جمعیت کشور صعودی بوده، به‌طوري‌که در سال 1335 (براساس شاخص بالای 60 سال)، از 15 به 6/38 رسیده است همچنین، براساس استاندارد بالای 65 سال، از 4/9 در سال 1335 به 4/25 در سال 1395 رسیده است. در این زمینه، می‌توان علت آن را به سیاست‌های انقباضی کنترل جمعیت در دهه 70 ربط داد که موجب کاهش باروری و پیشرفت‌های پزشکی و درمانی، ارتقاء فرهنگ بهداشتی و افزایش امید به زندگی شد. نکته قابل تأمل اینکه، با بالا رفتن میانگین سنی و کاهش باروری، دیررسی ازدواج بیشتر شده که شاید بتوان به عواملی مانند کاهش درآمد، بیکاری و افزایش هزینه‌های زندگی و حتی تغییرات ایجادشده در سبک زندگی، به‌عنوان عوامل مؤثر بر موارد عنوان‌شده، اشاره كرد.
جدول 2: وضعیت میانه، میانگین و سالخوردگی جمعیت ایران طی 1335-1395
سال    1335    1345    1355    1365    1375    1385    1390    1395
میانه سنی     6/19    7/17    6/17    17    4/19    9/23    27    30
میانگین سنی    2/19    2/22    4/22    7/21    03/24    97/27    86/29    3/31
شاخص سالخوردگی60+    15    14    12    12    17    29    5/37    6/38
شاخص سالخوردگی65+    4/9    3/8    9/7    6/6    9/10    7/20    4/24    4/25
منبع: مرکز آمار ایران طی 1335-1395؛ یافته‌های تحقیق، 1398
شکل 1: روند سالخوردگی، میانه و میانگین سنی جمعیت ایران طی سال‌های 1335-1395
نتایج موجود در جدول 3 و شکل 2، وضعیت و روند نرخ رشد جمعيت کشور را به تفکيک شهری و روستایی نشان مي‌دهد. مطابق نتایج جدول 3، دوره‌های سرشماری 1355ـ1365، نرخ رشد جمعيت کل، شهري و روستایی روند افزایشی بوده است. اگرچه در دوره آماری 1355ـ1365، به دلیل غالب شدن شرایط خاص ازجمله تحولات انقلابی و تغيير شعارها، شروع جنگ، تغییر تفکرات در زمینه زاد و ولد، ورود مهاجرین خارجی، ازجمله معاودین عراقی و افغانی و... شاهد بالاترین نرخ رشد جمعیت کل بوده‌ايم، به‌طوری‌که نرخ رشد کل کشور در پایان دوره به 96/3 درصد رسیده است. براساس نتایج جدول 3 و شکل 2، دوره آماری 1390ـ1395، نرخ رشد جمعیت کل کشور دارای کمترین میزان در دوره‌های آماری مورد بررسی (1335ـ1395)؛ یعنی 24/1 درصد بوده است. همچنین، به‌طور‌کلی براساس نتایج موجود در جدول 3 و شکل 2، می‌توان گفت: نرخ رشد جمعیت شهری نسبت به نرخ رشد جمعیت کل و روستایی بیشتر بوده که یکی از دلایل این وضعیت را می‌توان به میزان مهاجرت از مناطق روستایی به نقاط شهری مختلف کشور، مربوط دانست (فرجی سبکبار و همکاران، 1398). نکته قابل تأمل اينكه نرخ رشد جمعیت ایران، چه در شهرها و چه در روستاها از دوره آماری 1365 به بعد کاهش یافته است. در این زمینه، مي‌توان به مواردی ازجمله کاهش باروری و به‌تبع آن افزایش سالخوردگی اشاره نمود.
جدول 3: وضعیت تحولات نرخ رشد جمعیت کل کشور به تفکیک شهری و روستایی طی سال‌های 1335-1395
سال    1335-1345    1345-1355    1355-1365    1365-1375    1375-1385    1385-1390    1390-1395
نرخ رشد جمعیت کل کشور    13/3    71/2    96/3    96/1    62/1    29/1    24/1
نرخ رشد جمعیت شهری کشور    1/5    93/4    41/5    21/3    74/2    14/2    97/1
نرخ رشد جمعیت روستایی کشور    09/2    11/1    27/2    28/0    44/0-    63/0-    73/0-
منبع: مرکز آمار ایران طی 1335-1395؛ یافته‌های تحقیق، 1398
شکل 2: روند نرخ رشد جمعیت شهری، روستایی و کل ایران طی سال‌های 1335-1395
نتایج موجود در جدول 4، وضعیت نرخ رشد سالمندی به تفکیک شهری و روستایی کل کشور را طی سال‌های 1335ـ1395 نشان می‌دهد. براساس نتایج به‌دست‌آمده، جمعیت سالخورده با آهنگ رشد بالایی رو به افزایش بوده است که این وضعیت در شهرها نسبت به روستاها بسیار چشمگیر است. در این زمینه، مي‌توان گفت: با توجه به اینکه بیش از 70 درصد جمعیت در ایران، در شهرها ساکن هستند، سالخوردگی نرخ رشد جمعیت شهری می‌تواند یک چالش بزرگ اقتصادی و اجتماعی در کشور باشد. ازاين‌رو، برنامه‌ریزان باید به فکر مدیریت آن در آینده کشور باشند.
جدول 4: وضعیت نرخ رشد سالمندی به تفکیک شهری و روستایی کل کشور طی سال‌های 1335-1395
سال    1335-1345    1345-1355    1355-1365    1365-1375    1375-1385    1385-1390    1390-1395
نرخ رشد جمعیت سالمند کل کشور    59/3    5/0    26/4    4    56/2    76/3    78/3
نرخ رشد جمعیت سالمند شهری کشور    52/6    84/2    77/5    97/4    82/3    23/5    86/4
نرخ رشد جمعیت سالمند روستایی کشور    76/0    59/0-    86/2    88/2    66/0    96/0    14/1
منبع: مرکز آمار ایران طی 1335-1395؛ یافته‌های تحقیق، 1398
در ادامه این بخش، به بررسی وضعیت متغیرهای حرکات طبیعی جمعیتی (نرخ موالید، نرخ باروری و نرخ تجدید نسل) کل کشور، طی سال‌های 1335ـ1395 پرداخته شده است. به‌طورکلی، می‌توان گفت: عاملی اصلی که موجب سالخوردگی جمعیت می‌شود، کاهش باروری است. براساس نتایج جدول 5، مشاهده می‌شود در ایران نرخ باروری کل، از 2/7 در سال 1335 به 01/2 در سال 1395 کاهش یافته است. لازم به يادآوري است که روند این شاخص از سال 1335ـ1390، دارای یک روند نزولی و با شیب تقریباً تندی بوده و سپس، در آخرین آمارگیری نفوس و مسکن کشوری؛ یعنی در سال 1395، این روند کمی حالت صعودی به خود گرفته است. این عامل را می‌توان به عواملی از قبیل سرریز شدن دیررسی ازدواج جوان‌های دهه 60 و سیاست‌های جدید افزایش جمعیتی، که در حال حاضر در کشور اجرا می‌شود، مرتبط دانست. یکی از شاخص‌های بسیار مهم در این بخش، شاخص تجدید نسل است. نتایج جدول 5 نشان می‌دهد، نرخ تجدید نسل از 5/3 در سال 1335، به 98/0 در سال 1395 کاهش یافته است.
جدول 5: وضعیت متغیرهای حرکات طبیعی جمعیتی کل کشور طی سال‌های 1335-1395
شاخص‌ها    1335    1345    1355    1365    1375    1385    1390    1395
نرخ موالید    50    46    42    43    23    79/17    39/18    12/19
نرخ باروري عمومی    227    220    190    205    93    59    61    67
نرخ باروری کل    2/7    7    3/6    5/6    3    7/1    8/1    01/2
نرخ تجدید نسل    5/3    4/3    07/3    1/3    4/1    82/0    87/0    98/0
منبع: مرکز آمار ایران طی 1335-1395؛ یافته‌های تحقیق، 1398
مدل‌یابی معادلات ساختاری نرخ سالمندی و متغیرهای جمعیتی
در ادامه، پس از مشخص شدن وضعیت اولیه شاخص‌های جمعیتی و سالمندی در کشور، به بررسی وضعیت ارتباط کلی آن شاخص‌ها با استفاده از مدل تحلیل معادلات ساختاری پرداخته شده است. لازم به يادآوري است، پيش از بررسی بخش اندازه‌گیری و ساختاری مدل معادلات ساختاری، برای اطمینان از طبقه‌بندی صحیح متغیرهای تحقیق، به بررسی اعتماد و اعتبار مدل مي‌پردازيم. براي برآورد اعتبار تشخیصی (واگرا) مدل، از روش ماتريس فورنل و لاركر استفاده شد. طبق اين معيار، يك متغير پنهان، بايد بيشتر از همبستگی آن متغير پنهان با متغيرهاي پنهان ديگر باشد (داوری و رضازاده، 1393). همان‌گونه که در جدول 6 مشاهده می‌شود، براساس نتایج ماتریس فورنل و لارکر، مقادیر جذر AVE، برای تمامی متغیرهای پنهان (ابعاد)، که در خانه‌های موجود در قطر اصلی ماتریس قرار دارند، از مقدار همبستگی میان آنها، که در خانه‌های زیرین قطر اصلی قرار گرفته‌اند، بیشتر است. بنابراین، می‌توان گفت: متغیرهای مکنون در اين مدل‌، تعامل بیشتری با مشاهده‌پذیرهای خود دارند تا با سازه‌های دیگر، به عبارت ديگر، اعتبار واگرای مدل در حد مناسبی بوده و مورد تأیید می‌باشد.
جدول 6: روایی افتراقی متغیرهای مورد مطالعه براساس نتایج ماتریس فورنل و لارکر
متغیرها    1    2
الگوهای جمعیتی    966/0    
سالمندی    866/0    951/0
مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1398
تأیید پایایی و روایی ابزار تحقیق، نیاز به بررسی سایر شاخص‌های تأثیرگذار دارد. برای تأیید پایایی، باید بارهای عاملی بالاتر از 7/0 باشد. براساس نتایج موجود در شکل 4، این مورد نیز مورد تأیید قرار گرفت. همچنین بايد پایایی ترکیبی، بین 7/0 و 95/0، پایایی اشتراکی بالاتر از 5/0 باشد که با توجه به نتایج جدول 1 و شکل 4، تمامی شاخص‌ها بالاتر از مقدار مورد قبول بوده است. در نتیجه، پایایی ابزار تحقیق مورد تأیید مي‌باشد. همچنین، برای تایید روایی باید: الف. همة بارهای عاملی معنی‌دار باشند. ب. همة بارهای عاملی بالاتر از 7/0 باشند. ج. میانگین واریانس استخراج‌شده همة سازه‌های مورد مطالعه بالاتر از 5/0 باشد. د. پایایی ترکیبی، بزرگتر از میانگین واریانس استخراج‌شده باشد (داوری و رضازاده، 1393). همان‌طور در جدول 1 و شکل 4 مشاهده مي‌شود، تمامی شاخص‌های مورد استفاده در این پژوهش، شرایط لازم برای تأیید روایی را دارند. در نتیجه، می‌توان گفت: روایی ابزار تحقیق نیز مورد تأیید است.
1. بخش ساختاری مدل
ارتباط متغیرهای پنهان با یکدیگر، در بخش ساختاری بررسی می‌شود. همان‌گونه که در شکل 3 مشاهده مي‌شود، ضریب t به‌دست‌آمده، برای تمامی روابط موردنظر این مطالعه، بزرگتر از 96/1 بوده است. این امر بيانگر معني‌داری آن روابط در سطح اطمینان 95 درصد است. جدول 7، نتایج کلی بخش ساختاری مدل را نشان می‌دهد. همان‌گونه که مشاهده می‌شود اين جدول ارتباط بین متغیرهای الگوهای جمعیتی و سالمندی در کل کشور را نشان می‌دهد. براساس نتایج جدول 3، ارتباط بین متغیر الگوهای جمعیتی با سالمندی در کل کشور، به میزان 881/0- است که با توجه به مقدار t 114/5، این ارتباط معنی‌دار است. لازم به يادآوري است که براساس نتایج به‌دست‌آمده، این ارتباط معني‌دار و به صورت منفی می‌باشد. همچنین، براساس نتایج شکل 4 می‌توان گفت: در مجموع عوامل مربوط به الگوهای جمعیتی کل کشور، 9/73 درصد واریانس متغیر وابسته نرخ سالمندی را تبیین می‌کنند.
شکل 3: مدل ساختاری تحقیق همراه با مقادیر t-values و سطح معني‌داری سازه‌های اصلی
جدول 7: نتایج رابطه مستقیم و ضرایب معنی‌داری مدل ساختاری مورد تحقیق
مسیر    ضریب مسیر    خطای استاندارد    t    سطح معنی-داری
الگوهای جمعیت -> سالمندی    881/0-    171/0    14/5    000/0
مأخذ: یافته‌های تحقیق، 1398
شکل 4: مدل ساختاری مطالعه همراه با ضریب استاندارد بارهای عاملی و اثرات کلی سازه‌های اصلی
2. برازش کلی مدل ساختاری
برای تأیید کیفیت مدل تحقیق تعیین برازش مدل کلی پژوهش ضروری است. به عبارت ديگر، برای محاسبه شاخص تناسب در مدل پی ال اس، می‌توان از از روش GOF، که در ادامه نشان داده شده (رابطه 1)، استفاده نمود (تننهاوس و همکاران، 2004). این شاخص (GOF)، مجذور ضرب دو مقدار متوسط مقادیر اشتراکی و متوسط ضرایب تعیین است. مقادیر 36/0، 25/0 و 01/0 به ترتیب، قوی، متوسط و ضعیف برای مدل موردنظر توصیف شده‌اند (ولتز و همکاران، 2009، ص 179).
رابطه (1)
GOF= √((Communality) ̅× R ̅^2 ) 
GOF= √(.988× .776=.869 )
براساس نتایج به‌دست‌آمده، متوسط مقادیر اشتراکی و ضرایب تعیین به ترتیب، 988/0 و 776/0 است. همچنین، مقدار به‌دست‌آمده برای تعیین برازش مدل کلی، 86/0 بوده که این مقدار بیش از مقدار 36/0 بوده است. در نتیجه، برازش قوی برای مدل پژوهش تأیید می‌شود.
برای ارزیابی مدل ساختاری تحقیق، از ضریب تعیین (R2)، که معیار اصلی ارزیابی مدل ساختاری موردنظر بوده و بيانگر میزان واریانس تبیین‌شده متغیر پنهان درون‌زا، توسط متغیرهای برون‌زای دیگر است (داوری و رضازاده، 1393) استفاده می‌شود. به‌طور‌کلی، مقدار ضریب تبیین براساس سه معیار 19/0، 33/0 و 67/0، به‌عنوان ملاک ارزیابی به ترتیب، ضعیف، متوسط و قوی در نظر گرفته می‌شود (چاین، 1998). براساس نتایج به‌دست‌آمده مقدار ضریب تبیین به‌دست‌آمده برای مدل موردنظر 776/0 بوده است. می‌توان گفت قدرت توضیحی مدل در سطح مناسب و قابل قبولی قرار دارد. از معیارهاي دیگری که در این زمینه مورد بررسی قرار گرفت، مقادیر اشتراكی است. این معیار، بیان می‌كند كه كیفیت، مدل‌هاي اندازه‌گیري را نشان می‌دهد. همچنین، این معیار بیان می‌کند كه چه مقدار از تغییرپذیري شاخص‌ها توسط سازه مرتبط با خود تبیین می‌شود (داوری و رضازاده، 1393) نتایج نشان داد مقادیر اشتراكی به‌دست‌آمده برابر با 988/0 است. این معیار نیز نشان از مناسب بودن برازش مدل موردنظر را می‌دهد. یکی از معیارهای بررسی برازش بخش ساختاری مدل، معیار سنگی‌ گایسر Q2 است. این معیار، قدرت پیش‌بینی مدل ساختاری را مشخص می‌كند (استون و گیزر، 1975). هنسلر و همکاران (2009)، در مورد شدت قدرت پیش‌بینی مدل، در مورد سازه‌های درون‌زا، سه مقدار 02/0، 15/0 و 35/0 را تعیین کرده‌اند (ضعیف، متوسط و قوی). براساس نتایج به‌دست‌آمده، مقدار معیار قدرت پیش‌بینی سازه درون‌زای الگوهای جمعیتی کشور، برابر 663/0 بوده است. این نتیجه، نشان از قدرت پیش‌بینی مناسب و بالای مدل در خصوص این سازه دارد. ازاين‌رو، می‌توان گفت، برازش مناسب مدل ساختاری پژوهش بار دیگر تأیید مي‌شود.
نتیجه‌گیری و پیشنهادها
اين مطالعه، با هدف بررسی رابطه شاخص‌های باروری و سالخوردگی جمعیت در ایران، با استفاده از مدلسازی ساختاری انجام شده است. در این مطالعه، سالمندی با استفاده از شاخص‌های میانه سنی، میانگین سنی، سالخوردگی بالاتر از 60 و 65 سال و الگوهای جمعیتی، نیز با استفاده از شاخص‌های نرخ موالید، نرخ باروری عمومی، نرخ باروری کل، نرخ تجدید نسل و نرخ رشد کل مورد بررسی قرار گرفتند. در این مطالعه، نشان داده شد که شاخص‌های میانه سنی و میانگین سنی در کل کشور، دارای یک روند صعودی هستند. به‌طوری‌که در سال 1335، میانه سنی و میانگین سنی به ترتیب، 6/19 و 2/19 بوده است به عبارت ديگر، جمعیت کل کشور جوان بوده، درحالی‌که وضعیت این شاخص‌ها در آخرین دوره آمارگیری نفوس و مسکن کشور (1395) به ترتیب، برابر با 30 و 3/31 شده است. براساس نتایج این دو شاخص، می‌توان گفت: جمعیت کل کشور در میان‌سالی و در حال گذار از جوانی و به سمت پیری می‌باشد. البته لازم به يادآوري است که افزایش این دو شاخص، به‌ویژه افزایش شاخص میانگین سنی در یک جامعه، بيانگر افزایش امید به زندگی نیز می‌باشد. از دیگر شاخص‌های مورد بررسی در این مطالعه، شاخص‌های مربوط به حرکات طبیعی جمعیت بود. نتایج کلی در زمینه این شاخص‌ها، بيانگر کاهشی بودن روند این شاخص‌هاست؛ يعني، نرخ باروری در کشور کاهش یافته و در نتیجه، نرخ زاد و ولد نیز نزولی شده و در نهایت، تجدید نسل، که همان قابلیت جانشینی نسل‌هاست، به معنای واقعی انجام نمی‌شود. محمدی و همکاران (1396)، در مطالعه خود با استفاده از شاخص‌های مختلفی ازجمله میانه سنی، میانگین سنی و... وضعیت سالخوردگی و تحولات آن را در ایران بررسی کرده‌اند و نشان دادند که جمعیت کشور از حالت جوانی خارج شده و وارد فاز سالخوردگی شده است. میرزایی و شمس (1386)، نیز در مطالعة خود براساس اطلاعات 1335ـ1385 در ایران، نشان دادند به علت روند نزولی نرخ باروری، حرکت جمعیت کشور به سمت سالخوردگی بوده و این امر در سال‌های آینده نیز دارای سرعت بیشتری خواهد شد. علی‌محمدی و همکاران (1396)، در پژوهش خود به بررسی نماگرهای جمعیت‌شناسی سالمندان در ایران پرداخته‌اند. نتایج این مطالعه نشان مي‌دهد که با توجه به کاهش زاد و ولد و باروری در کشور، جمعیت کشور به سرعت در حال سوق به سمت سالخوردگی است.
همچنين نتایج معادلات ساختاری نشان داد که ارتباط منفی و معنی‌داری بین متغیر الگوهای جمعیتی با سالخوردگی در کل کشور، به میزان 881/0- و با مقدار t 114/5، وجود دارد. در مجموع، عوامل مربوط به الگوهای جمعیتی کل کشور، 9/73 درصد واریانس متغیر وابسته نرخ سالمندی را تبیین مي‌كنند. در این رابطه، می‌توان گفت: شاخص‌های جمعیتی ازجمله نرخ باروری عمومی و کل، نرخ موالید و... که در این مطالعه مورد بررسی قرار گرفته‌اند، دارای آثاری منفی بر وضعیت سالخوردگی کل کشور دارند. این تأثیر منفی را به صورت واقعی در نتایج اولیه مربوط به بررسی روند شاخص‌های جمعیتی و سالخوردگی، در طی دوره‌های مورد بررسی نیز قابل مشاهده بود که در این مطالعه نیز به صورت مدلسازی و تأیید آماری آن مدل، این روند منفی نشان داده شده است. در این زمینه، می‌توان گفت: درصورتی‌که میزان باروری در طول سالیان متوالی نزولی داشته باشد و در نتیجه، نرخ رشد جمعیت کاهش یابد، می‌توان انتظار داشت که جمعیت یک کشور به سمت پیری حرکت کند. ازاين‌رو، زمانی که یک جامعه به لحاظ سنی به سمت پیری یا سالخوردگی تمایل پیدا کند، هزینه‌های زیادی را بر دوش جامعه و دولت ازجمله، هزینه نگهداری، هزینه‌های رفاهی، هزینه‌های مربوط به نیروی کار جدید، هزینه‌های امنیتی و... خواهد داشت. فرجی سبکبار و همکاران (1398)، در مطالعة خود به بررسی توزیع فضایی سالخوردگی جمعیت در ایران پرداختند. در این مطالعه، نشان داده شده که علاوه بر کاهش شاخص‌های جمعیتی، جمعیت ایران دوران جوانی را پشت سرگذاشته و با یک روند صعودی، در حال ورود به سالخوردگی است. همچنین، محمدی و همکاران (1396)، در مطالعة خود نشان دادند که شاخص نرخ باروری، دارای رابطه معنی‌داری و منفی با شاخص سالخوردگی است. فغانی و همکاران (1394)، در مطالعة خود به بررسی وضعیت سالخوردگی جمعیت استان مازندران طی دوره‌های آماری 1390ـ1365 پرداختند و نشان دادند که طی دوره‌های آماری مورد بررسی، با کاهش میزان باروری در استان، میزان سالخوردگی جمعیت در استان مازندران افزایش یافته است.
براساس نتایج ارائه‌شده، این واقعیت را باید پذیرفت که جمعیت کشور، وارد مرحله سالخوردگی شده و هرساله به این جمعیت نیز افزوده می‌شود. ازاين‌رو، این وضعیت نیازمند سیاست‌ها و برنامه‌های خاص کارشناسی‌شده و به‌روز در این زمینه می‌باشد. به نظر می‌رسد در این برنامه‌ها علاوه بر مورد توجه قرار دادن مواردی از جمله پیر شدن نیروی کار، نیروهای خدماتی، نیروی‌های امنیتی و... نیروی‌های اضافی نیازمند است برای نگهداری افراد سالخورده را نیز باید در نظر داشت. همچنين، با افزايش سالخوردگي تعداد افراد بيماري و ناتوان در قشر سالمندان بيشتر از ساير گروه‌ها خواهد شد. لازم است در برنامه‌ريزي براي ارائه خدمات سلامت آنان نيز مورد توجه قرار گيرند. از سوي دیگر، با توجه به محدودیت‌های خاص افراد سالخورده در جهت برآورده کردن نیازهای اساسی خود، اجرای برنامه‌های آموزشی و فرهنگ‌سازی در جامعه و خانوار، در زمینه سالخوردگی و افراد سالخورده ضروری به نظر می‌رسد.