معرفت فرهنگی اجتماعی

مقدمه
«مفاهیم»، نخستین واحدهای تشکیل‌دهنده علم هستند و جهان دانش با مفاهیم بنا شده است. تحلیل مفاهیم بنیادین، نقشی اساسی در شفافیت گزاره¬های علمی در هر حوزة دانشی دارد و لذا از دیرباز، سنت علمی بر این بوده است که فیلسوفان هر دانش، این مفاهیم را به¬مثابة مبادی تصوری، در بخش مدخل و ابتدای ورود به منابع علمی بررسی می‌كردند. 
مسئولیت، اساس تصمیم¬های اخلاقی و توجیهات نهایی برای چیزهایی است که خوب یا بد انگاشته می¬شوند (بیرهوف، 1387، ص 266)؛ بنابراين در زندگی پرمفهوم امروز تأثیری ویژه دارد. پایة اخلاق اجتماعی، مسئولیت¬پذیری اجتماعی است (واینر، 2001، به¬نقل از یزدان¬پناه 1393). زندگی اجتماعی انسان، همواره با احساس و درخواست تعهد و مسئولیت همراه بوده است (براتعلی پور، 1389) این مفهوم، از مفاهیم انسانی و از خصلت¬های ذاتی بشر است که نیازهای اولیه و اساسی وی را تأمین می¬کند. لذا به‌نظر می¬رسد كه معیارهای اخلاقی اولیة مسئولیت، یکی از مختصات جهانی جوامع بشر باشد؛  اما این معیارها تفاوت¬هایی نیز با یکدیگر دارند که می¬توان از آنها به الگوهای متفاوت مسئولیت اجتماعی تعبیر کرد (واینر، همان). دربارة اهمیت خاص این مفهوم برای ما در دورة کنونی باید گفت: از سویی، این مفهوم از عناصر اساسی فرهنگ ملی ما (کوربن 1363، ص 134؛ عالم زاده نوری 1396، ص 49) و سرمایة اصلی انقلاب اسلامی و شرط تداوم آن است؛ و از سوی دیگر، اهداف توسعة جهانی پایدار (Sustainabledevelopment Goals (SDGs)) به‌جد در حال پیگیری است تا از طریق برنامة «آموزش مسئولیت اجتماعی» (Education for social responsibility) به مفهوم خود، ارزش¬های نظام پشتیبان خویش را در سراسر جهان فراگیر كند. همچنین به‌طور‌کلی، مفهوم مسئولیت اجتماعی با بسیاری از حرفه¬ها ارتباط نزدیک دارد (کلی، 2008، ص51). 
بنابراين، همواره یکی از اهداف تربیت اجتماعی، پرورش مسئولیت¬پذیری اجتماعی بوده است (ر.ک: اسکایرو، 1393، ص 101 ـ 147) و باید مانند سایر اهداف، به¬خوبی تحلیل و روشن شود تا بتوان بر اساس آن، برنامة تربیتی طراحی نمود.
مسئولیت اجتماعی چیست و مفهوم آن از چه نوع مفاهیمی است؟ آیا مسئولیت اجتماعی صرفاً اعتباری و وابسته به قرارداد اجتماعی است یا حاکی از واقعیت و حقیقت است؟ نحوة انتزاع مفهوم مسئولیت اجتماعی چگونه است؟ ارکان آن کدام‌اند و خاستگاه آن چیست؟ ساخت درونی این مفهوم چگونه است و چه عناصری در این مفهوم دخیل‌اند؟ آیا انگیزة اخلاقی در آن دخالت دارد؟ با مفاهیم نزدیک چه ارتباطی دارد؟ و چگونه بر مصادیقش تطبیق می¬کند؟
در این نوشتار، با روش توصیفی-تحلیلی و قیاسی و با تکیه بر دیدگاه¬های معرفتی و فلسفی آیت‌الله مصباح یزدی، مفهوم مسئولیت اجتماعی از نگاه اسلامی واکاوی و عناصر اصلی تشکیل¬دهندة آن بیان‌گرديده و به پرسش¬های يادشده پاسخ داده شده است. همچنین از آنجاکه برای درک دقیق یک مفهوم لازم است آن را با برخی مفاهیم مرتبط مقایسه و تمایز میان آنها را روشن نمود، نسبت مفهوم مسئولیت اجتماعی با برخی مفاهیم مرتبط بررسی شده است. 
1. ادبيات و پيشينة مفهوم مسئوليت اجتماعی
در جامعه¬شناسی، مفهوم بی¬تفاوتی اجتماعی (Social Apathy)‌، به¬معنای علاقة اندک یا عدم تعلق در حیات اجتماعی آدمیان (گیدنز، 1992، ص 185) را در مقابل مفهوم نوع‌دوستی (altruism) یا مشارکت (participation) و درگیری (involvement) (مسعودنیا، 1380، ص152ـ165) قرار می‌دهند. در این حوزه، موضوع پرورش اجتماعی، تحت عنوان اجتماعی شدن، نقش¬پذیری یا جامعه¬پذیری و درونی¬کردن کنترل، مورد توجه است. در همین راستا، «آنومی» (anomy) یا بی‌هنجاری، یکی از اصطلاحات مهم جامعه‌شناسی دورکیم است که به فقدان هنجارهای راهنمای تعامل اجتماعی نزدِ یک شخص یا گروه اطلاق می¬شود. این مفهوم، رابطة میان تجربه و رفتار فردی و ساختار اجتماعی را روشن می¬کند (ر.ك. ادگار و سجویک 1387، ص 72). برخی نیز معتقدند که بین مسئولیت اجتماعی و خودمراقبتی، ارتباط بسیار نزدیکی وجود دارد و این مفهوم، همچنین با مفاهیمی چون انسان¬دوستی، حقوق بشر، عدالت اجتماعی و مشارکت اجتماعی رابطه دارد (کلی 2008، ص35). به‌طور‌کلی، در ادبیات علوم اجتماعی، اخلاق به‌عنوان مرکز و نقطة ثقل نظام اجتماعی، همواره مورد توجه جامعه¬شناسان در دوران کلاسیک و پس از آن بوده و مجموع تأملات و بررسی¬های انجام¬شده در این حوزه، منجر به شکل¬گیری هویت مستقل این مطالعات تحت عنوان «جامعه¬شناسی اخلاق» شده است (حاجیانی، 1393، ص 9).
دربارة ماهیت احساس مسئولیت اجتماعی و پاسخ به پرسش‌هاي ذيل تحقیقاتی صورت گرفته است: اصولاً افراد چرا به یکدیگر کمک می¬کنند و آیا الزامی به کمک‌ کردن دارند‌؟ در این صورت، این الزام یا انگیزة قطعی از چه جنس و مفهوم و بر چه مبنایی است؟ علاوه بر بررسی فلسفی ماهیت مسئولیت اجتماعی که در حوزه¬های مختلف دانشی انجام شده، تحلیل¬ها و تبیین¬های گوناگونی دربارة چگونگی تحقق احساس مسئولیت اجتماعی و شرایط وقوع و روش پرورش رفتار مسئولانه صورت گرفته است. در سال 1964م مورد بسیار مشهور «کتی جنوویس»، الهام‌بخش یک زوج روان‌شناس اجتماعی، ان دارلی و بیب لاتنی بود که به دليل سال‌ها مطالعه دربارة «مداخلة ناظر»، مشهور شدند. نتیجة تکمیلی این کار، الگوی تصمیم¬گیری رفتار جامعه¬یار و بعداً نظریة تأثیر اجتماعی (Social Impact) بود و تحقیقات وابسته به آن، مفاهیمی چون لوث شدن مسئولیت اجتماعی (Dittusion of Responsibility) و غفلت جمعی (Ploralistic Ignorance) را متولد ساخت (استک، بانک و گاتر 1391، ص 100-101). برخی دانش¬ها، همچون روان¬شناسی، به اوضاع و احوالی توجه دارند که در آن بیشترین احتمال ابراز رفتار نوع¬دوستانه وجود دارد. از‌همین‌رو، در کتب جدید روان¬شناسی اجتماعی، همچون کتاب روان¬شناسی اجتماعی ارونسون، و کتاب دیوید مایرز، فصلی به «رفتار یاریگری» اختصاص داده شده است که به مفاهیمی چون رفتار جامعه¬گرا (همان، ص 100)، کمک (helping) و نوع¬دوستی (Altruism) می‌پردازد. البته پژوهشگران، در این علوم گاه وارد حوزة فلسفه و مفاهیم مرتبط در این حوزه شده¬اند؛ اما تمرکز اصلی آنها بر مطالعه و توضیح رفتار مسئولانه بوده است. نظریه¬های کمک كوشيده‌اند تا تبیین¬کنند که چرا و تحت چه شرایطی مردم به یکدیگر کمک خواهند کرد (همان). براي نمونه، کتاب زمینة روان¬شناسی هیلگارد که نوع-دوستی را به «رفتاری که قصد آن کمک به دیگران است، حتی وقتی هیچ‌گونه نفعی عاید شخص نشود یا انتظار نفعی نرود» تعریف¬کرده است بیان می¬دارد که بیشتر تحقیقات به این مسئله پرداخته¬اند که چرا مردم دست به رفتار نوع¬دوستانه می¬زنند (اتکینسون و دیگران 1385، ص 640-641). این کتاب دیدگاه¬های متنوعی را در این زمینه مطرح كرده است. توضیح و تبیین رفتار نیکوکارانه، در جامعه¬شناسی نیز رویکردهای گوناگونی به خود گرفته است و مثلاً رویکرد جامعه¬پذیری بر «پیوند اجتماعی» تأکید دارد. 
امروزه مسئولیت اجتماعی به¬مثابة یک مسئله اجتماعی، از نگرش اخلاقی-فلسفی به نگرشي مدیریتی تبدیل شده است (حیدری، 1393، ص 18) و در همین راستا، در علم سازمان و مدیریت، بخشی از مقولة اخلاق کار محسوب و از آن به «اخلاقیات فراسازمانی» یاد می¬شود (طبرسا و رضائیان، 1390، ص 83ـ102). از‌این‌رو تعاریف مفهومی رایج از مسئولیت اجتماعی، در عین اختلاف انظار، غالباً ناظر به حوزة کسب¬و¬کار و به‌ویژه مسئولیت اجتماعی سازمان¬ها و شرکت¬ها (Corporate Social Responsibility (CSR)) است؛ در همین سلک، فرهنگ کمبریج (2018) مسئولیت اجتماعی را به «رفتار تولید محصولات و ارائة خدمات، به‌گونه‌ای‌که برای جامعه و محیط زیست آسیب¬زا نباشد» و دائرة‌المعارف اینوستوپیدیا (2018) به «ایدة لزوم ایجاد تعادل در کسب¬وکار بین فعالیت¬های سودآور با فعالیت¬هایی به نفع جامعه» تعریف کرده¬اند. 
اخلاق اجتماعی و مسئولیت¬های اجتماعی جزو موضوعات محوری حوزة اخلاق اسلامی است که تصوير ارزش و جايگاه آن در نظام فكرى و ارزشى اسلام، در كنار بيان و تحليل مصاديق و پيامدهاى متنوع آن، حوزة بسيار گسترده‌اى از احاديث شيعه (براي نمونه، ر.ك. برقی 1408ق، ج ‌1، ص ‌ 255) و سنّی (براي نمونه، ر.ك. ابن حنبل 1424ق، ج ‌1، ص ‌46) را دربرگرفته است و به¬تبع آن وارد مباحث تفسيري (براي نمونه، ر.ك. عياشى 1422ق، ج ‌2، ص ‌267)، اخلاقى (ر.ك. غزالی 1409ق، ج ‌2، ص ‌793‌ـ‌799) و عرفانی (ر.ك. قیصری 1412ق، ص ‌615) نيز شده یا این حوزه¬ها را متأثر كرده است و در زبان و ادبيات آنان، اعم از فارسی (ر.ك. سعدی 1375ق، ص ‌241‌ـ‌264؛ و سایر آثار، همچون مثنوى مولوى و دیوان پروین اعتصامی که سرشار از مباحث و مسئولیت¬های اجتماعی است) و عربى، بازتاب گسترده‌اى يافته است.
در این میان، برخی اندیشمندان اسلامی به بررسی و تحلیل مفهوم مسئولیت اجتماعی همت گماشته¬¬اند. از برجسته¬ترین این افراد، مرحوم شهید مطهری است که در کتب متعددی به این موضوع پرداخته¬ است. ایشان در کتاب تعلیم و تربیت در اسلام، بحث «محبت»، «توسعة خودی»، «انسان¬دوستی»، «وجدان عمومی» و «احسان به کافر»، در کتاب انسان کامل (مطهری 1392، ج 23، ص 290) بحث¬های «دعوت قرآن به احسان و ایثار»، «عواطف انسانی در غرب»، «اشکالات مکتب محبت» و «خدمت به خلق، مقدمة ایمان»، و در مجموعة آشنایی با قرآن، در تفسیر سورة بقره به مباحثی چون «فلسفة انفاق» (همان، ج 26، ص 124-126) و در مقالة «عدالت از نظر علی» به فلسفة اجتماعی عدالت پرداخته (همان، ج 25، ص 224-230) است. ایشان در کتاب تکامل اجتماعی انسان، به تحلیل ریشة اخلاق اجتماعی می‌پردازند و ابتدا نظریة راسل با عنوان «منافع فردی» را - که اخلاق اجتماعی را نوعی قرارداد اجتماعی می¬داند - مردود مي‌شمرد، و در مقابل زورمندان ناکارآمد و با شعار انسان-دوستی صاحب آن در تنافی می¬داند. «الغای مالکیت فردی»، نظریة مارکسیسم و با صرف¬نظر از وجدان و معنویت است. مطهری آن را نیز به¬دلیل عدم محاسبة صحیح مواهب جامعة بشری و عدم امکان بی¬نیازی از معنویت در گذشت¬ها و فداکاری‌ها ناتمام می-شمارد. آن¬گاه به‌ معنای «ارزش»های معنوی می¬پردازد و پس از بیان نظر ماتریالیستی مارکسیست¬ها که به فاسد نشدن به¬وسیلة مالکیت اکتفا می¬کنند، به مکتب انسانیت که بانیان آن (مثل سارتر) از طرفی مادی‌مسلک‌اند و از طرفی می¬خواهند مکتب خود را بر ارزش¬های معنوی بنا کنند، توجه می¬نماید و طرح مفهوم «مسئولیت» هر فرد در جهان در قبال خود و دیگران از سوی آنان را با سؤال دربارة اینکه این مسئولیت چیست و در برابر کیست، به چالش می¬کشد؛ و آن¬گاه معنویت متکی به وجدان را مطرح می¬کند که آن را تا حدی درست، اما برای فداکاری و جانبازی ناکافی می¬داند. در نهایت، ایشان هر مکتب را نیازمند ارزش¬های معنوی فرا‌مادی و مقدس و شایستة فداکاری می¬داند و اسلام را از این جهت که برای تمام موجودات عالم در نظام تسخیری وظیفه و مسئولیتی قائل است، شایستة دم‌زدن از مسئولیت انسان در این دریای مسئولیت¬ها می¬داند و معتقد است كه ‌چنین ایده‌های با‌ارزشی، صرفاً بر اساس شرکت انسان¬ها در منافع مشترک یا بدون اعتقاد به حکیمانه بودن خلقت و بدون اعتقاد به خدای حکیم، قابل تولید نیست (مطهری، 1367، ص 97-110). ایشان در کتاب يادشده، به همین مقدار بسنده می‌كند و ارزش معنوی مذکور را تشریح نمی¬نماید. این مهم، در کتاب فلسفة اخلاق از قلم ایشان صادر شده است. در آنجا نظریات مختلف «محبت»، «وجدان»، «زیبایی»، «عقل و اراده»، «نفع‌طلبی دوراندیشانه» و «تکامل اجتماعی» را بیان و نقد مي‌كند؛ آن¬گاه نظریة «پرستش» را به¬عنوان نظریة برتر و نظریه اسلام بیان نموده، محور اخلاق اجتماعی اسلامی را کرامت نفس انسانی بیان می‌كند. مکمل بحث فوق مطالبی است که در کتاب فطرت به آن پرداخته شده است. ایشان در اين کتاب، پس از نقد و بررسی دیدگاه¬ها و نظریات منکرین فطری بودن دین، همچون «از خود‌بیگانگی» فویرباخ، «جهل» آگوست کنت، «ضعف و ترس» راسل، «تسکین طبقة محروم» مارکسیسم و «خودِ اجتماعی» دورکیم، نظریة فطرت را به¬مثابة زمینه¬ساز پذیرش دین وحیانی بیان می‌كند.
مایکل کوک (Michael Cook)، پژوهشگر غیر‌مسلمانی است که پس از آگاه‌ شدن از دو واقعة زشت و ننگین تجاوز در آمریکا و در پی این توجه که: «آدمی نمی¬تواند فقط در کناری بایستد و ببیند زنی در منظر عام مورد تجاوز قرار می¬گیرد. ما احساس می¬کنیم به¬نوعی وظیفه داریم علاوه بر آنکه خود باید به شایستگی رفتار کنیم، دیگران را نیز از ارتکاب کارهای ناشایست نسبت‌به همنوعان خود بازداریم» (کوک 1386، ج 1، ص 17)، به این دیدگاه می¬رسد که: « ما نامی برای این وظیفه نداریم. هنوز به تدوین کلی مواردی که باید آن را به¬کار بریم و شرایطی که از انجام آن معافیم، نپرداخته¬ایم. بحث¬های حقوق¬دانان و فیلسوفان ما مهجورتر از آن است که به¬عنوان فرهنگ ما به¬تفصیل توصیف شود. اسلام، برعکس، نام و تعالیمی ویژه برای چنین وظیفة اخلاقی گسترده¬ای دارد» (همان، ص 18-19). بر این اساس، او به پژوهشی گسترده دست زده و حاصل کارش را در کتابی با نام امر‌به‌معروف و نهی‌از‌منکر در اندیشة اسلامی منتشر كرده است. او  در مقام مورّخی جامعه¬شناس مایل بوده است كه بداند این سنت خردمندانه در جامعه¬ای که از آن نشئت گرفته و با آن ارتباط داشته، در زندگی مردم آن جامعه چه تحولی ایجاد کرده است. این کتاب، در رویکرد خود جامع¬ترین کتابی است که تا کنون در این زمینه نوشته شده است؛ گرچه ممکن است با نگاه انتقادی به عمق مطالب و برداشت¬های او، با برخی ضعف¬های تحلیلی مواجه شویم.
از کارهای قابل تأمل در تحلیل مفهوم مسئولیت اجتماعی، بررسی شیوه‌های تربیت کودکان مسئولیت‌پذیر از منظر قرآن و روایات، پایان‌نامة خانم ملیحه حاج‌ملک به راهنمایی دکتر سعید بهشتی  است که با روش توصیفی-تحلیلی به بحث دربارة مفهوم مسئولیت اجتماعی و روش¬های تربیتی آن در متون اسلامی پرداخته است. نویسنده معتقد است که مسئولیت، ریشه در فطرت و وجدان آدمی دارد و سایه¬روشنی از آن به¬صورت کلی در ضمیر و باطن انسان نهاده شده و از باورهای وجدان و عقل آدمی است. انسانی که تحت تأثیر تربیت¬های قرآنی قرار دارد، مسئولیت¬های خویش را می¬شناسد و مسئولیت‌پذیر است. این انسان به¬مدد قوة تمیز و تشخیص و وجدان آگاه خود، حریم حقوق¬ را رعایت كرده، و نسبت‌به همگان احساس تعهد و مسئولیت مي‌كند و از هرگونه تجاوزگری و قانون¬شکنی می¬پرهیزد. مسئولیت¬های انسانی از مسئولیت در برابر خداوند‌- که خاستگاه اصلی همة مسئولیت‌هاست‌-‌آغاز می¬گردد. انسان باید به قانون و دین خدا متعهد باشد و به احکام خُرد و کلان الهی گردن‌ نهد و از اوامر و نواهی دین فرمان برد. از دیگر مسئولیت‌های انسان، مسئولیت در برابر خویشتن، مسئولیت در برابر دیگران و مسئولیت در برابر طبیعت می‌باشد که به همة این موارد در قرآن کریم و روایات اشاره شده است. 
از بررسی پیشینة ادبیات مسئولیت اجتماعی این نتیجه به¬دست می¬آید که مفهوم مسئولیت اجتماعی در حوزه¬های گوناگونی مورد توجه قرار گرفته است؛ اما کمتر آثاری به تحلیل این مفهوم پرداخته و ویژگی¬های آن و ارتباطش با سایر مفاهیم را مورد بحث قرار داده¬¬اند. در حوزة عام، بيشتر بررسی¬های جدید، در رشتة مدیریت صورت گرفته‌اند و مربوط به ادبیات مسئولیت اجتماعی شرکتی هستند؛ اما آنچه مربوط به مسئولیت اجتماعی شخصی است، بیشتر در دانش¬هایی چون روان¬شناسی اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است. همچنین در حوزة خاص، یعنی مسئولیت اجتماعی از دیدگاه اسلام، با وجود توجه آثار قدیم و جدید به موارد، مصادیق و روش¬های تربیت اخلاقی در این زمینه، آثاری که تحلیلی جامع و بسنده از این مفهوم ارائه کرده باشد، بسیار معدود است. تا کنون اثری به بررسی دیدگاه¬های آیت‌الله مصباح یزدی در این حوزه نپرداخته است. 
2. روش¬شناسی پژوهش 
پژوهش حاضر، از نوع کیفی است و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و قیاسی و با تکیه بر نظریات معرفتی و فلسفی (به¬ویژه آراي معرفت‌شناختی) آیت¬الله مصباح یزدی انجام شده است. تحلیل مفهوم، فعالیتی است که در آن، مفاهیم، ویژگی¬های آنها و ارتباطشان با سایر مفاهیم روشن می¬شود (نوپونن، 2010، ص35). روش تحلیلی، با داشتن نقش مقدمی در دانش و شفاف¬سازی و حل مسائل علمی، از راه عینیت‌بخشی به برخی مفاهیم و قضایا و رفع ابهامات در آنها به کار پژوهش یاری می¬رساند (ستاری، 1395، ص 91ـ115). فرایند تحلیل مفهومی، با پرسش از معنای یک مفهوم آغاز و تداوم می¬یابد؛ تا‌جایی‌که هیچ ابهام و آشفتگی معنایی در میان نباشد. به¬تعبیر دکارت، مفهوم واضح و متمایز، بی¬نیاز از تحلیل است ونیل به آن به¬معنای موفقیت در آزمون تحلیل مفهومی است. شرط موفقیت در این روش آن است که ساده¬انگارانه گمان نکنیم که مفهوم، واضح و متمایز است (فرامرز قراملکی 1391، ص 114). هدف تحلیل مفهوم، واضح¬سازی مفهوم مورد نظر است و بر اساس آن، ساختار، معنا و ویژگی¬های مفهوم برای استفاده در پژوهش¬های آینده، واضح و مشخص می¬شود (حیدری و همكاران 1393، ص 49ـ53). همچنین برای تعمیم و شمول موضوعات و احکام معرفت¬شناختی بر مفهوم مسئولیت اجتماعی، از روش قیاسی بهره برده¬ایم. قیاس، قسمی از فکر کردن است که اندیشه در آن، از کلی به جزئی سیر می¬کند (مطهری 1377، 86-87). در این زمینه در هر مورد، از دو قیاس اقترانی حملی شکل اول (ر.ک. مظفر 1373، ص 212-226) استفاده شده و ابتدا موضوع و سپس احکام موضوعاتی چون معقولات ثانی فلسفی و مقولات تشکیکی بر مفهوم مسئولیت اجتماعی حمل و ویژگی¬هایی برای آن استنباط شده است. 
3. مفهوم مسئوليت اجتماعی
به¬طور‌کلی ارائة تعریف مشترکی از پدیده¬های اجتماعی دشوار است. مسئولیت اجتماعی نیز از این قاعده مستثنا نیست؛ لذا برخی صاحب‌نظران معتقدند كه تعریفی واحد برای مسئولیت اجتماعی وجود ندارد (مانیتوبا 2004، ص 1؛ به¬نقل از امیدوار 1392). آنچه از بررسی کتب لغت به¬دست می¬آید، این است که واژة مسئولیت به‌معنای موظف بودن یا متعهد بودن به انجام امری (دهخدا، 1377، ج 34، ص 447)، مصدر صناعی از سؤال، و حال و وصف کسی است که دربارة امری که تبعات آن بر گردن اوست، مورد سؤال است و به¬صورت اخلاقی، بر التزام و پایبندی شخص به آنچه از او صادر می‌شود، اعم از قول و فعل، اطلاق مي‌گردد و از جهت حقوقی، به التزام به اصلاح خطایی که به¬ضرر غیر انجام¬گرفته است برطبق قانون گفته می¬شود (مصطفی 1410ق، ص 411). مسئولیت را بر‌حسب آن ¬چیزی که انسان نسبت‌به آن و در رابطه با آن مسئولیت دارد و باید تعهد داشته باشد، به مسئولیت الهی، فردی، خانوادگی، اجتماعی و مانند آن تقسیم کرده¬اند. بنابراین، مسئولیت اجتماعی، یعنی مسئولیت انسان در قبال جامعه‌اي (ر.ك. باتومور 1367 به نقل از مصباح یزدی، 1383، ص 24؛ دوورژه 1366، به نقل از مصباح یزدی، همان، ص 25) که در آن زندگی می¬کند. ازاين‌رو، فورد (Ford) مسئولیت¬پذیری اجتماعی را به پیروی از قوانین اجتماعی و برآورده ساختن انتظاراتی که جامعه از فرد دارد، تعریف کرده¬ است. در تحلیل مفهوم مسئولیت اجتماعی، آن را نوعی احساس تعهد و پایبندی درقبال ديگران، تبعیت از قواعد و معیارهای اجتماعی، و درک قوانین جمعی دانسته¬اند (بدلی 1985؛ گلن 1988؛ کلمز و بین 1374؛ فورد 1985 به¬نقل از فتحی آزاد) و ناتانیل (1393، ص 34-35) آن را بیانگر پاسخ‌گو بودن در برابر انتخاب¬ها، ارزش¬ها و اعمالی دانسته¬ است که انسان در زندگی اجتماعی به¬کار می¬برد. دنسبری و کاتز (2004) معتقدند كه مسئولیت اجتماعی توانایی به-کار بردن دانش و مهارت برای پیشرفت جامعه است. توجه و خدمت به جهانیان از ویژگی¬های افراد مسئول است که از نظر اجتماعی به¬خوبی رشد یافته¬اند (نقل از سبحانی¬نژاد و آب¬زنیکی 1391، ص 63). در همین زمینه، سبحانی‌نژاد (1390) معتقد است كه مسئولیت¬پذیری اجتماعی، میزان تعهد و حس تعلق فرد را به سایر افراد جامعه نشان می¬دهد. این احساس تعهد یک ویژگی شخصیتی است و معمولاض به¬صورت رفتارهایی ثابت در مجموعه رفتارهای اجتماعی شخص خود را نمایان می¬سازد (همو، 1379، ص 5). لذا گاف معتقد است، كه  فرد مسئول کسی است که عواقب رفتار خود را به¬عهده می¬گیرد؛ قابل اتکا و قابل اعتماد است و حس پایبندی به جمع دارد (گاف 1952، ص 74، به نقل از مرادی و ایمان، 1395). برخی نیز مسئولیت را به¬معنای توانایی پاسخ‌ دادن، و در عرف عام به¬مفهوم تصمیم¬گیری¬های مناسب و مؤثر دانسته¬اند. پاسخ مناسب و مؤثر، پاسخی است که فرد را قادر می¬سازد تا به هدف¬هایی که موجب اعتماد‌به‌نفس او می¬شوند، دست‌ یابد یا به تقویت آنها بپردازد. تصمیم¬گیری مناسب، با هنجارهای اجتماعی و انتظارات جامعه از فرد، چارچوب‌مند می¬گردد (حاج¬ملک، 1390). اخیراً صداقت و قصد و نیت¬های اخلاقی در نوع¬دوستی، توجه محققان و پژوهشگران را به خود معطوف ساخته است (فرناندو 2007، ص 6؛ ممری و دیگران 2005، ص 399، به نقل از مرادی و ایمان، 1395). 
از جمع¬بندی پژوهش¬های مفهومی می¬توان به این نتیجه رسید که مسئولیت¬پذیری اجتماعی، نوعي احساس تعهد و التزام درونی در مقابل جامعه و دیگران است که توأم با الزام اخلاقی در فرد و در جهت تعالی و رشد جامعه رخ می¬دهد. بنابراین می¬توان گفت، مسئولیت اجتماعی مجموعه‌اي از مهارت¬های اجتماعی است که طی فرایند یادگیری آموخته مي‌شود و شخص در چهارچوب هنجارهای اجتماعی عرف و قوانین و مقررات دست به ¬انتخابی می¬زند که موجب ایجاد روابط انسانی مثبت، افزایش تعاملات، موفقیت و رضایت خاطر می¬شود و این امر، همراه با حسن نیت صورت می¬پذیرد.
این مفهوم، در زمینه¬های گوناگون سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، زیست¬محیطی و غیره دامن گسترده است (امیدوار 1392، ص 9). احساس مسئولیت اجتماعی، در مقابل دو مفهوم بی¬تفاوتی اجتماعی و احساس ضد اجتماعی قرار می¬گیرد که بسیار خطرناک¬اند و رابطه¬اش با اولی رابطة ملکه و عدم ملکه، و با دومی رابطة تضاد است. بی¬تفاوتی اجتماعی یعنی اینکه برای ما مهم نیست چه بر سر دیگران می¬آید. بی¬تفاوتی اجتماعی، از عناصر فرهنگ مدرن است که با تأکید بر ترجیحات شخصی و منافع فردگرایانه در زندگی شهری معاصر نمود یافته است (قاضی¬زاده و کیا¬ن¬پور، 1393،ص75). رفتار ضد‌اجتماعی یعنی رفتاری که به دیگران آسیب برساند یا بر‌خلاف هنجارهای اجتماعی باشد. برخی اندیشمندان و جامعه¬شناسان ایرانی از وجود نوعی شرایط آنومیک یا نابسامان اجتماعی در کشور سخن گفته¬اند (چلبی 1385؛ رفیع¬پور 1378، به نقل از صداقتی فرد و محسنی، 1386، ص82ـ110). چنانکه از تعاریف مسئولیت اجتماعی و نیز تحلیل منطقی مفهوم آن استفاده می¬شود، این مفهوم دارای دو بعد اساسی است: 1. تعهد به خودداری از آسیب-رساندن به جامعه یا به حداقل رساندن آسیب¬های ناگزیر از فعالیت¬های خود؛ 2. احساس همبستگی و تعهد نسبت‌به جامعه و خیررسانی به دیگران، که به نوع¬دوستی و نیکوکاری (به‌معنای گستردة آن) شناخته می-شود. 
نحوة اعتبار مفهوم مسئوليت اجتماعی
در مورد مفاهیم و قضایای ارزشی، دو نظر قابل تصور است: یکی اینکه آنها را در زمرة اعتباریات اجتماعی و تابع نیازها و رغبت¬های تغییرپذیر مردم بشمريم و از‌این‌رو، آنها را از حوزة بحث¬های برهانی بیرون بدانیم؛ دوم اینکه خواست¬های والای انسانی را برخلاف امیال شخصی و گروهی، ثابت و تغییرناپذیر بشماریم. در توجیه صورت دوم، ممکن است مفاهیم بنیادین و اصول اخلاقی و حقوقی را از بدیهیات عقل عملی انگاشته، استدلال از مقدمات عقل نظری را برای آن روا ندانیم و این امری ناپذيرفتني است؛ زیرا به تعدد عقل و انفکاک مدرکات آن می‌انجام؛ چنان¬که بدیهی بودن همة اصول اخلاقی و حقوقی نیز چنین است. 
با آنکه هر عبارت اخلاقی یا حقوقی، مشتمل بر مفاهیمی از قبیل «خوب و بد»، و «باید و نباید» است که می‌توانند محمول قضیه¬ای را تشکیل دهند، مفاهیمی دیگر چون عدل، ظلم، امانت و خیانت نيز در آنها به¬کار می¬روند که می¬توانند در طرف موضوع قضیه قرار گیرند؛ اما این مفاهیم، از قبیل مفاهیم ماهوی نيستند و به‌اصطلاح مابازاي عینی ندارند و از‌این‌رو به¬یک معنا مفاهیمی اعتباری‌اند. در واقع، همة این مفاهیم، مفاهیمی انتزاعی و به‌اصطلاح از معقولات ثانی فلسفی‌اند (مصباح یزدی، 1391، ص 50) که از حیثیات و جهات و نسبت¬های مفاهیم دیگر، همچون روابط عینی و حقیقی میان افعال انسانی و نتایج مترتب بر آنها انتزاع شده¬اند و و ازاين‌رو، اگرچه ذهنی‌اند و مابإزای خارجی ندارند،  منشأ انتزاع واقعی خارجی دارند. رابطة سبب و مسببی بین افعال اختیاری انسان و هدف¬های مطلوب، امری حقیقی و نفس‌الامری است و باید کشف شود و به‌ وسیلة انشا، اعتبار نمی¬گردد. لذا ملاک ارزش چنین مفاهیم و قضایایی، ضرورت بالقیاس الی المطلوب است و ملاک صدق و کذب، موافقت و مخالفت آنها با آن مصالح و روابط واقعی است (همان، 1378، ص 255-269 و ص 202-207 و 1391، ص 193-194). ضرورت بالقیاس، تنها مسیر توجیه هستی¬شناسانه و بازگشت¬کننده به هست¬ها در مفاهیم و قضایای ارزشی ست. 
در مفهوم مسئولیت اجتماعی نیز علاوه بر مفهوم اخلاقی مسئولیت - که انتزاعی است - مفهوم اجتماعی نیز چنین است و از مقایسة مفهوم مورد نظر در ارتباط بین افراد انسانی با جامعة خود انتزاع می-گردد (همان، 1392‌(2)، ص 23-29) آن¬گاه از ارتباط دو مفهوم يادشده (مسئولیت و اجتماعی) مفهوم جدیدی در مرتبة بالاتر انتزاع می‌شود. 
از آثار انتزاعی بودن این مفهوم آن است که راه را برای برداشت¬های گوناگون باز می‌کند. این مسئلة، زمینه تحریف مفهوم از برخی مصادیق، و متمایل و معطوف ساختن آن به برخی دیگر از مصادیق را فراهم می‌سازد. لذا ممکن است عملی مانند قصاص یا جهاد، که متضمن حیات بشر و عین مسئولیت اجتماعی است، ضد‌اجتماعی تلقی‌ شود. به‌ تعبیر دیگر، از‌آنجا‌که قضایای اخلاقی بر اساس رابطة ضروری با هدف، موصوف به صدق یا کذب می¬شوند، در صورت تفاوت اهداف، شاخص¬های ارزش¬گذاری و ارزیابی نیز متفاوت می¬گردد و لذا عملی در یک نظام، اخلاقی و مسئولانه و در نظامی با اهداف متفاوت، غیر‌اخلاقی و غیرمسئولانه به¬شمار مي‌آید؛ و از نگاه عمیق¬تر، مسئولیت اجتماعی، خود مفهومی اجتماعی است و تا حدودی از ساختارهای اجتماعی معرفت و تعینات اجتماعی آن پیروی می¬کند. همچنین از آن جهت که این مفهوم، نه بر خود افعال خارجی، که بر حیثیات خاصی از آنها حمل می¬گردد، لذا یک مورد، می¬تواند از جهات و حیثیات گوناگون، محل اجتماع عناوین هم¬گرا یا حتی با توجه به حیثیات گوناگون، متعارض باشد.
5. خاستگاه مفهوم مسئوليت اجتماعی از ديدگاه اسلامی
مسئولیت، همیشه با در نظر گرفتن اهداف جامعه و ارتباط فعل انسانی با آن انتزاع می¬شود و هدف از آن، تأمین مصالح انسان¬ها به-ویژه در زندگی اجتماعی است. اسلام و نظام¬های حقوقی دیگر در این مطلب اتفاق‌نظر دارند. آنچه اسلام و نظام¬های مسئولیت اجتماعی الهی را از نظام¬های غیر‌الهی متمایز و ممتاز می‌كند، این است که اسلام چون بقای آدمی را محدود به زندگی کوتاه این جهان نمی¬بیند، نظامات اجتماعی را تنها برای تحصیل مصالح جمعی و یک زندگی آسوده برای جامعه و افراد آن در همین دنیا نمی¬بیند؛ بلکه اين هدف‌ به¬نوبة خود هدف متوسط است و وسیله‌اي است برای نیل به هدف نهایی اخلاق که استکمال نفس انسان¬ و جامعة او و تقرب به درگاه الهی و رضایت خداست. بنابراین، خاستگاه مسئولیت از دیدگاه اسلامی، این امور حقیقی‌اي است که با هدف غایی و اخروی خلقت انسان در رابطة علّی قرار دارد. 
این موارد را می¬توان به دو دسته تقسیم كرد: دسته¬ای که عقل انسانی به¬خودی‌خود لزوم آن را درک می‌كند و به‌اصطلاح، عقلی یا فطری‌ است؛ دستة دیگر، از راه وحی الهی فهمیده می¬شود (مصباح یزدی، 1394، ص 46-49). فطری بودن به این معناست که در جامعة بشری، به¬ازای حوایجی که افراد بشر نسبت‌به یکدیگر دارند، یک سلسله شناخت¬ها و گرایش¬های فطری اجتماعی برای رفع همان احتیاجات هم به بشر داده شده و آن عواطف مقتضای طبیعت انسان است؛ مانند: شناخت حسن عدل و احسان و قبح ظلم، و عواطفی از قبیل نوع‌دوستی، عدالت‌خواهی، رحم، مروت و امثال اینها (مطهری، 1374 ج 2، ص 158). این شناخت¬ها و عواطف، مبنای مسئولیت اجتماعی‌اند؛ اما این فطرت، با احکام فطری دین هدایت می¬شود. بنا بر همین بنیاد، مقررات اسلامی ماهیت اجتماعی دارند و اسلام در حوزه¬های سیاسی، اقتصادی، حقوقی و جزایی ورود كرده، و احکام درخشانی در باب جهاد و امر به معروف و نهی از منکر بر مسئولیت اجتماعی اسلامی بنا نهاده و حتی در فردی¬ترین مقررات، از قبیل نماز و روزه، جنبه¬های اجتماعی لحاظ كرده است (ر.ک: همو، 1379، ج 3، ص 117). 
6. ساخت معنايی مفهوم اسلامی مسئوليت اجتماعی
در این بخش، ابتدا ساخت معنایی مسئولیت و سپس سازة معنایی مسئولیت اجتماعی از دیدگاه اسلامی بررسی می¬شود. در واکاوی مفهوم مسئولیت اجتماعی، به سه عنصر اصلی برمی¬خوریم: کسی که مسئولیت بر عهدة اوست (من علیه الحق)؛ کسی که مسئولیت برای اوست (من له الحق)؛ آنچه متعلق مسئولیت است (ما یسأل عنه). کسی که مسئولیت بر عهدة اوست و همین‌طور کسی که مسئولیت به‌نفع اوست، گاهی یک تن است؛ گاهی دو یا سه یا چند تن و گاهی همة افراد یک جامعه‌اند؛ گاهی نیز اساساً شخص حقیقی نیست؛ بلکه شخصیت حقوقی دارد؛ گاهی نیز اساساً مسئولیت مستقیماً در قبال انسان نیست؛ مانند مسئلة حریم داشتن مسجد و ممنوعیت مزاحمت با آن حریم (ر.ک. همو 1394، ص 30-31).
در نظام¬های اخلاقی و حقوقی متداول و کلاسیک، مسئولیت انسان در برابر خدا مطرح نیست و ذکری از آن به‌میان نمی¬آید و مسئولیت انسان و جامعه به موارد پذیرفته‌شده محدود است (مصباح یزدی 1395 (1)، ص 93-95). در فرهنگ اسلامی، مهم¬ترین عنصر در حیات اجتماعی انسان نیز مانند عرصه¬هاي ديگر حضور خداست. لذا مسئولیت ذاتی، تنها در برابر ذات احدی است و  تنها اوست که حق دارد از انسان سؤال کند؛ مخصوصاً مالکیت علی¬الاطلاق خدا، مورد تأکید قرآن است. «‌لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ» و مضمون آن، ده‌ها بار در قرآن تکرار شده است. بسیاری از این آیات، با مضامین تکمیلی بر مسئولیت انسان در برابر خدا دلالت دارد:
وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ كانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ مُحيطاً (نساء: 126)؛ 
وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ (آل¬عمران: 109)؛ 
وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ (آل¬عمران: 129).
بر اساس این آیات، خدای متعال مبدأ و منتهای هستی، مالک و فرمان‌روای مطلق هستی، آگاه از آشکار و نهان اعمال بندگان و بازپرس و حسابرس بلامنازع است. چنان¬که هویداست، مضمون مرکزی در این آیات، مالکیت الهی بر آفرینش و نيز، معاد است که جان¬مایة اصلی به¬وجود آمدن مفهوم مسئولیت انحصاری در برابر اوست. آنچه از تکالیف و وظایف دیگر وجود دارد، مترتب و منشعب از همین مسئولیت یگانه است. خدای متعال نیز انسان را تنها دربرابر ذات الهی و در مرتبة بعد، خود شخص و اعمالش مسئول مي‌داند، و سایر مسئولیت¬های اجتماعی را در طول این مسئولیت قرار مي‌دهد و تعیین می¬کند؛ مسئولیت در مقابل پدر و مادر، همسایه، همسر، مردم، حیوانات و حتی گیاهان و جمادات (مصباح یزدی 1395 (2)، ص 222). آیات قرآن از انسان می¬خواهد که به خود بپردازد و احساس مسئولیت انسان در برابر دیگران را، درحالی‌که خود را فراموش كرده باشد، نشانة بی¬خردی او می¬داند: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَميعاً فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» (مائده: 105)؛
«أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ» (بقره: 44).
از نظر قرآن، فايدة تمام اعمال خیر مخلصانة انسان به¬خود او برمی¬گردد: «وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَ ما تُنْفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ» (بقره: 272)؛ «وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ يَمْهَدُونَ» (روم: 44)؛ چنان¬که تمام بدی¬ها نیز به صاحبش بازمی¬گردد: «وَ لا يَحيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ» (فاطر:43)؛ «وَ لا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلاَّ عَلَيْها» (انعام: 264).
قرآن کریم، دست‌كم در سي آیه به مفهوم «ظلم به خویش» پرداخته است (بقره: 54، 57، 231؛ آل-عمران: 117و 135؛ نساء: 64 و‌...). در همین راستا، خیانت به خود (بقره: 187؛ نساء: 107)، تجاوز به خود (یونس: 23) و فریب خود (یوسف: 18 و 83؛ حدید: 14)، مورد اشارة قرآن است. 
قرآن البته ریشة خودفراموشی را فراموش کردن خدا می¬داند: «نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ» (حشر: 19)
در مرتبة بعد و مترتب بر مفهوم مسئولیت در برابر خدا و خود، انسان در قبال غیر خویش مسئولیت می¬یابد و آن مسئولیت و دغدغه و دلسوزی نیز از خانواده و نزدیکان وی آغاز می¬شود: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْليكُمْ نارا» (تحریم: 6)؛ «وَ أَنْذِرْ عَشيرَتَكَ الْأَقْرَبينَ» (شعراء: 214)؛ «قُلْ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبينَ»  (بقره: 215)؛ و به مسئولیت در قبال دیگران سرایت می¬کند: «وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ بِذِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكينِ وَ الْجارِ ذِي الْقُرْبى‏ وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبيلِ وَ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ»ً (نساء: 36).
بر همین اساس، نمودار مفهوم مسئولیت اجتماعی و ارتباط آن با مسئولیت الهی و فردی انسان مطابق با شكل1 است:
شکل1. نمودارِ ساخت مفهومی مسئولیت اجتماعی در قرآن
روایات نیز مؤید این معناست. از جمله، عبارت آغازین حدیث معروف به رسالة حقوق، در این زمینه است:
بدان - خدايت رحمت كناد، - كه خدا را بر تو حقوقى است كه در هر حركتى كه صورت دهى و هر سكونى كه بر آن بمانى و به هر جايى درآيى و هر اندامى را بجنبانى و هر وسيله‏اى را به‌كارگيرى، تو را فرا‌گرفته است؛ و پاره‏اى از آن حقوق، مهم‌تر و بزرگ‌تر از پاره‏اى ديگر است. بزرگ‌ترين حقوق كه خداوند تبارك و تعالى براى خويش بر تو واجب كرده «حقّ اللَّه» است كه ريشة تمام حقوق است و ديگر حقوق بجمله از آن منشعب شده. آن‌گاه حقوق تو را، از سر تا پايت، بر خودت واجب ساخته است‌... آن‌گاه (خداوند) عزّ‌و‌جلّ براى اعمالت نيز بر تو حقوقى مقرر داشته است‌...؛ سپس دامنة حقوق از تو به ديگران، (يعنى) صاحبان حقوق واجب بر تو گسترده شود؛ و واجب‏ترين آنها بر تو، حقوق پيشوايان توست و سپس حقوق رعيّت تو و سپس حقوق خويشانت. اين است حقوقى كه ديگر حقوق از آنها سرچشمه گيرد (ابن شعبه حرانی، 1363، ص 255).
امام سجاد، در این روایت، وجود الهی را صاحب محض حق، و از‌همین‌رو، خواست و اراده و انشاي الهی را منشأ تمام حقوق و مسئولیت¬ها می¬دانند؛ یعنی حق وجودی، مبنای حقوق تشریعی است. در مرحلة تشریع نیز خدای متعال بالاترین مسئولیت و تکلیف انسان را در برابر ذات الوهی خویش قرار داده و این تمییز بین این دو مقام و تفریع دومی از دیگری، ظاهراً بی¬سابقه است. آن¬گاه، حقوق و مسئولیت‌هاي ديگر را متفرع از این حق تشریعی می¬دانند.
این نگرش، موجب انسجام و بلکه وحدت مفهومی مسئولیت (در عین تکثر مسئولیت¬های اجتماعی) بر اساس مسئولیت الهی و دینی افراد و جوامع می¬گردد.
7. مسئوليت اجتماعی و انگيزة اخلاقی
چنان¬که اشاره شد، پژوهشگران در مطالعات اخیر خود در مسئولیت اجتماعی به مسئلة صداقت و قصد و نیت¬های اخلاقی در نوع¬دوستی توجه كرده‌اند. اصولاً هیچ فعل اختیاری بدون نیت و انگیزه انجام نمی¬گیرد و از موضوعاتی که در قرآن و به¬تبع، در اخلاق اسلامی به¬عنوان اساس ارزش در کارهای اخلاقی مطرح می¬شود، نیت کار و انگیزه¬ای است که انسان را وادار به انجام آن می¬کند: «وَ إِنْ تُبْدُوا ما في‏ أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ» (بقره: 284).
بنا بر آیات صریح قرآن، حسن فاعلی و دوام بر آن، مقوّم ارزش ایفای مسئولیت¬پذیری¬های اجتماعی است. در سورة روم، کسانی شایستة رستگاری دانسته شده‌اند که اعمال خیرشان را برای رضای خدا انجام می¬دهند: «فَآتِ ذَاالْقُرْبى‏ حَقَّهُ وَ الْمِسْكينَ وَ ابْنَ السَّبيلِ ذلِكَ خَيْرٌ لِلَّذينَ يُريدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُون» (روم: 38). در سورة بقره نیز ضمن دو تمثیل، انفاق به¬شرطی موجب برکت و اجر الهی شمرده شده است که در راه رضای او باشد: «مَّثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فىِ سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فىِ كلُ‏ِّ سُنبُلَةٍ مِّاْئَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَن يَشَاءُ وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ * ... * وَ مَثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِيتًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةِ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فََاتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَينْ‏ِ فَإِن لَّمْ يُصِبهَْا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ» (بقره: 261 و 265). در مقابل، قرآن کریم اعمالی را که با منت و اذیت همراه باشد، همانند اعمال ریایی بربادرفته می¬شمارد: «یَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِكُم بِالْمَنّ‏ِ وَ الْأَذَى‏ كاَلَّذِى يُنفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَ لَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الاَْخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَّا يَقْدِرُونَ عَلىَ‏ شىَ‏ْءٍ مِّمَّا كَسَبُواْ وَ اللَّهُ لَا يَهْدِى الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ» (بقره: 263-264). چنانکه علامه طباطبایی (1417ق، ج 2، ص 390) گفته¬اند، این آیه ظهور دارد که ریا در عمل، مستلزم عدم ایمان به خدا و روز قیامت است. لذا در قرآن، واژة «عمل صالح»، همواره با واژة «ایمان» ذکر شده است (ر.ک. فؤاد عبدالباقی، 1372، ص 631-636) و خود قرآن ملاک ارزشمندی نهایی یا اکتسابی انسان را تنها عمل صالح توأم با ایمان (عصر: 1-3) می¬داند. بنابراین از دیدگاه اسلام، کار اخلاقی و ارزشمند کاری است که صرفاً برای تحصیل رضای خداوند انجام گیرد. اصطلاح «في‏ سَبيلِ اللَّه» (رایج¬ترین تعبیر قرآن در این معنا) 43 مرتبه  در این کتاب شریف به¬کار رفته است (بقره: 154، 190، 195) همچنین اصطلاح «فِي اللَّهِ» دو مرتبه (نحل: 41؛ حج: 78) و اصطلاح «وَجْه اللَّهِ» چهار مرتبه (بقره: 272؛ روم: 38 و 39؛ انسان: 9) در این زمینه استفاده شده‌اند که مقصود از این مصطلحات، همان نیت رضای خداست (ر.ک. طباطبایی، همان، ذیل آیات يادشده) که حد نصاب ارزش اخلاقی کار است و خود مراتبی دارد: رضای خدا، گاه به این لحاظ مورد توجه قرار می¬گیرد که منشأ پاداش اخروی یا دنیوی مي‌شود؛ گاه به این لحاظ که منشأ نجات از عذاب است و گاه هیچ یک از پاداش یا کیفر مورد توجه شخص نیست و انگیزة وی نفس رضایت و خشنودی خداوند است. 
بر این اساس، احساس مسئولیت¬، مفهومی تشکیکی (ر.ك. مصباح یزدی 1378، ج 1، ص 255؛ مظفر 1373، ص 60 و مطهری 1392، ج 10، ص 484 و 491) است. بنابراین، افراد و مصادیق و موارد آنها با اولویت¬بندی و مراتب و تقدم و تأخر مشمول آن می¬گردند. لذا صحت حمل و سلب آنها نسبی است و باید در مورد افراد و اعمال گوناگون، دقت و احتیاط كرد. حتی ممکن است یک عمل از یک فرد، اخلاقی باشد و از کسی دیگر که جایگاه متفاوت و معرفت بیشتری دارد، خلاف شأن و اخلاق باشد. از‌این‌رو، گفته شده است: «حسنات الأبرار سیئات المقربین».
البته در زمینة مسئولیت اجتماعی، در مقام مدیریت جامعه، چه از حیث اخلاقی و چه از حیث حقوقی، حد نصاب¬هایی قرار داده می¬شود؛ مثلاً گاه جهاد در برخی اشکال و سطوح بر همه واجب می¬گردد و برای تخلف از آن، مجازات¬هایی قرار داده می¬شود؛ یا کسی که ناظر غرق شدن شخص دیگر است، در‌حالی‌که می¬تواند او را نجات دهد، مشمول عنوان مجرمانه¬ای قرار مي‌گيرد مجازات مي‌شود. بنابراين از آثار تشکیکی بودن مفهوم مسئولیت اجتماعی این است که حمل و سلب آن باید با احتیاط صورت پذیرد؛ چرا‌که همة افراد جامعه در یک حد از مسئولیت¬شناسی و مسئولیت¬پذیری قرار نمی¬گیرند و براي مثال، به‌راحتی نمی-توان عناوینی چون مردمی، نوع¬دوست، جهادی، انقلابی، حزب¬اللهی و مانند آن را از افراد سطوح مختلف آن نفی كرد.
نتیجة دیگر این ویژگی آن است که همانند سایر مفاهیم اخلاقی، برخی مصادیق این مفهوم نیز اهمیت و اولویت بالاتری می¬یابند - که این برتری، به همین حیثیت صدق مفهوم مسئولیت اجتماعی بازمی¬گردد - و ما هرگز به فهرست مسطحی از مصادیق و موارد دست نمی¬یابیم و شناخت اهمیت¬ها واولویت¬ها بسیار ضروری و از مایه¬های اصلی تفاوت الگوی اسلامی از اقران است. 
8. رابطة مسئوليت اجتماعی و حقوق اجتماعی
در رفتارهای اجتماعی انسان¬ها و در ارتباطات متقابل میان آنها، «مسئولیت» و «حق»، دو مفهوم متقابل و دو روی یک سکه¬اند. براي مثال، وقتی کسی حق دارد در ملک خودش هرگونه تصرفی بکند، پس دیگران تکلیف دارند که در ملک او هیچ تصرفی نکنند. در نتیجه، مسئولیت و حق، متقابلاً جعل می¬شوند؛ یعنی هرجا مسئولیتی جعل می¬شود، حتماً حقی نیز جعل شده است و بالعکس. البته ممکن است كه جعلِ صریح به یکی از این دو تعلق بگیرد؛ اما به‌هر‌حال لازمه¬اش جعل دیگری نیز هست. در برخی آیات، اگرچه تکالیفی برای افراد پرهیزگار و نیکوکار ثابت شده، اما تعبیر «حق»، با حرف اضافة «علی» و به¬معنای مسئولیت به¬کار رفته است: «حَقًّا عَلَى الْمُتَّقينَ» (بقره: 180 و 241)؛ «حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنينَ» (بقره: 236)؛ و این خود مؤید آن است که هرجا حقی برای کسی هست، مسئولیتی نیز بر کسی دیگر وجود دارد و به‌اصطلاح، حق و مسئولیت، از مفاهیم متضایف‌اند (ر.ک: مصباح یزدی 1394، ص 33 – 42). اسلام با نگاه جامع به مسئولیت اجتماعی، بسیاری از موارد اين مسئوليت را از زمرة حقوق واجب دانسته است (همان)؛ چنانکه از بحث انگیزة اخلاقی روشن شد، مسئولیت اجتماعی، نوعی مسئولیت اخلاقی و فراتر از مسئولیت حقوقی است (ر.ک: مصباح یزدی 1395 (1)، ص 92-93).
نتيجه‌گيری
در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی و قیاسی، مفهوم مسئولیت اجتماعی از نگاه اسلامی واکاوی و ابعاد و ویژگی¬های آن بررسی شدند. پرسش¬های اساسی دربارة ماهیت و خاستگاه مسئولیت اجتماعی، گونه-شناسی مفهوم مسئولیت اجتماعی، نحوة انتزاع و اعتبار آن و میزان بهرة این مفهوم از حقیقت و اعتبار، نحوة صدق بر مصادیق، ارکان مفهومی و ساخت درونی و نهایتاً ارتباط آن با مفاهیم نزدیک، و عناصر اصلی تشکیل‌دهندة آن بیان و به آنها پاسخ داده شد. 
این تحلیل نشانگر آن است که امکانات بسیار خوب منطق و فلسفة اسلامی در حوزة بازشناخت، طبقه-بندی و تحلیل سازه¬های مفهومی پیچیده¬ای مانند مسئولیت اجتماعی اسلامی، تبیین ظرافت، ژرفا و جامعیت این مفاهیم را امکان¬پذیر می‌كند. در اين زمينه از آرای فلسفی متفکر معاصر اسلامی، آیت‌الله مصباح یزدی، همچون مبنای تحلیلی ضرورت بالقیاس الی المطلوب و نحوة انتزاع و اعتبار مفاهیم ارزشی به‌مثابة معقولات ثانی فلسفی، و همچنین از دیدگاه¬های معرفتی ایشان در حوزة حقوق اجتماعی و رابطة آن با مسئولیت¬های اجتماعی، اخلاقی و الهی انسان و لوازم معرفتی این مبانی در تبیین سازوارة مفهوم مسئولیت اجتماعی با رویکرد اسلامی استفاده شد که از مهم‌ترين نتایج به‌دست آمده می‌توان به این موارد اشاره نمود:
مفهوم مسئولیت اجتماعی، از قبیل مفاهیم ماهوی نيست و، بازاي عینی ندارد و به‌ این معنا، اعتباری است؛ یعنی انتزاعی و به‌اصطلاح از معقولات ثانی فلسفی است که از حیثیات و جهات و نسبت¬های مفاهیم دیگر، انتزاع شده است و لذا منشأ انتزاع دارد و با عالم خارج مرتبط است. علاوه بر مفهوم اخلاقی مسئولیت که انتزاعی است، مفهوم اجتماعی نیز چنین است. آن¬گاه از ارتباط دو مفهوم فوق (مسئولیت و اجتماعی)، مفهوم جدیدی در مرتبة بالاتر انتزاع می‌شود. مسئولیت اجتماعی، با در نظر گرفتن اهداف جامعه و اخلاق اجتماعی و ارتباط فعل انسانی با آن انتزاع می¬شود و مبیّن این رابطة سبب و مسببی است. ثمرة این مبنا آن است که ارزش¬های محکّی مسئولیت اجتماعی، اموری حقیقی و نفس الامری‌اند و در مصادیق و موارد خود کشف شوند، نه آنکه به¬وسیلة انشا و قرارداد اجتماعی اعتبار گردند و این، یگانه‌مبنای بازگشت¬‌کننده به هست¬هاست. 
در واکاوی مفهوم مسئولیت اجتماعی، به سه رکن اصلی برمی¬خوریم: 1.  کسی که مسئولیت بر عهدة اوست (من علیه الحق)؛ 2. کسی که مسئولیت برای اوست (من له الحق)؛ 3. آنچه متعلق مسئولیت است (ما یسأل عنه). در نگرش توحیدی، مسئولیت ذاتی تنها در برابر خداست. سایر مسئولیت¬ها، منشعب از همین مسئولیت یگانه است. جان¬مایة اصلی این معنا، مالکیت الهی در آفرینش و مسئلة معاد است. در مرحلة تشریع نیز خدای متعال بالاترین مسئولیت و تکلیف انسان را در برابر ذات الوهی خویش قرار مي‌دهد. در مرتبة بعد، انسان را فقط نسبت‌به خود و اعمالش مسئول مي‌داند و مسئولیت¬های اجتماعی ديگر را در طول این مسئولیت قرار می¬دهد و با سنجة فطرت و شریعت تشخیص داده می¬شود. لذا از دیدگاه اسلام، حد نصاب عمل اخلاقی و ارزشمند آن است که صرفاً برای تحصیل رضای خداوند انجام ¬گیرد. این نگرش، موجب انسجام و بلکه وحدت مفهومی مسئولیت، در عین تکثر موارد و مصادیق می¬گردد.
بنابر‌این، مسئولیت اجتماعی در رویکرد اسلامی، نه یک قرارداد حقوقی یا اجتماعی محض، بلکه مفهومی اخلاقی مبتنی بر حقایق و مبادی توحیدی و اهداف جامعة انسانی است که به¬صورت متقابل با حقوق اجتماعی جعل مي‌گردد و بر اساس فطرت و شریعت تشخیص داده مي‌شود و دامنه¬ای گسترده و اولویت¬های خاص خود را دارد که دارای دو بعد اساسی است: 1. خودداری از آسیب¬رساندن به جامعه؛ 2. احساس همبستگی و تعهد نسبت‌به جامعه و خیررسانی به دیگران، که به نوع¬دوستی و نیکوکاری (به‌معنای گستردة آن) شناخته می‌شود.