معرفت فرهنگی اجتماعی

 
طرح مسئله
از مهم‌ترین دگرگونی‌های اجتماعی در سی سال گذشته، رویارویی جامعۀ ایرانی با شاکلۀ جدیدی از مناسبات اجتماعی و فرهنگی بوده است که از آن با عنوان «جامعۀ اطلاعاتی» یاد می‌شود. بالتبع، رواج فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی نزد عموم افراد، خانواده‌ها، مدارس، سازمان‌ها و نهادهای جامعه، برخی فرصت‌ها و تهدیدات اجتماعی را فراهم آورده است.
پیشینۀ رواج و استفادۀ فراگیر از شبکه‌های اجتماعی در میان اقشار مختلف ایران، محدود به اوایل دهۀ جاری است. مهم‌ترین عامل نفوذ و فراوانی کاربران در این شبکه‌ها، ورود فناوری تلفن همراه هوشمند و مبتنی بر اینترنت است. شبکه‌های اجتماعی به‌تناسب مخاطبان، کارکردهای متنوعی دارند. شبکه‌های اجتماعی مجازی بستر و مجرایی برای ایجاد یا توزیع آسیب‌ها به‌شمار می‌روند. برخی ویژگی‌های جهان مجازی، مانند گمنامی، محلی ـ جهانی بودن، تفاوت اغراض کاربران، فقدان ناظر، نبود ضمانت اجرا، حس آزادی و استقلال رأی و کنش، امکان مدیریت، قرار دادن کاربر در موضع مولد، فعال یا منفعل کردن کاربران، ایجاد خلاقیت، توانایی انتشار ایده و افکار شخصی یا گروهی، برجسته‌سازی یا حاشیه‌رانی مضامین و اطلاعات در حال گردش، جذب سرمایۀ مالی و نظایر آن، سبب شده‌اند در کنار کاربردها و پیامدهای مفید و سودرسان، آسیب‌های متعددی در این فضا شکل بگیرد.
ویلیام داتن فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی جدید را همزمان به معدن طلا و به میدان مین تشبیه کرده است (داتن، 1384، ص 105). از نظر مائو دوگان، استفاده از شبکه‌ها و نرم‌‌افزارهای جدید آثار بلندمدتی در جامعه دارد؛ به‌گونه‌ای‌که از یک سو ممکن است به رشد ارگانیسم جامعه و نهادهای آن کمک کند و آن را به بلوغ و توسعه برساند؛ و از سوي دیگر، آن را به توموری مبدل کند که به‌تدریج بافت فرهنگی و اجتماعی جامعه را به اضمحلال بکشاند (دوگان، 2015، ص 8). همچنین به‌باور آنت براون، فناوری ممکن است ماهیتی مثبت یا منفی پیدا کند؛ اما آنچه سبب مفید و سودمند شدن فناوری می‌شود، مدیریت و کاربرد آن است (براون و همكاران، 2003). چنانچه دگرگونی در فناوری‌های ارتباطی جدید موجب دگرگونی فرهنگی تلقی شود، این فناوری‌ها که تناسبی با فرهنگ پیشین جامعه ندارند، نوعی ناهماهنگی را به‌وجود می‌آورند. این عدم تجانس، نوعی تأخّر فرهنگی محسوب می‌شود که بحران فرهنگی را درپی برخی تغییرات اجتماعی آشکار می‌سازد (کازنو، 1370، ص 37-41).
اینترنت در دامنه‌ای متنوع از نرم‌افزارهای کاربردی، تار و پود ارتباطات زندگی اجتماعی را به‌‌لحاظ کار، روابط خصوصی، شبکه‌های اجتماعی، اطلاعات، سرگرمی، خدمات عمومی، سیاست و مذهب تشکیل داده است. این تحولات، افزون بر ارتباطات اجتماعی، سایر ابعاد زندگی اجتماعی مانند ساختارها، نهادها، ارزش‌ها، الگوهای رفتار و کنش اجتماعی، زبان و احساسات را تحت تأثیر قرار داده‌اند (كاستلز و همكاران، 2007). شبکه‌های مجازی یکی از رسانه‌های ارجح برای نوجوانان و جوانان تلقی می‌شوند (پلينگ و وايت، 2009، ص 1). رسانه‌های نوین در برخی مناسبت‌ها به‌طور تحمیل‌شونده‌ای جایگزین مسئولیت والدین در اجتماعی کردن فرزندان شده‌اند؛ به‌گونه‌ای‌که تغییر جامعه‌پذیری، به‌سمت مجموعه‌ای از باورها و خواسته‌های طراحی‌شده حرکت می‌کند (پستمن، 1388، ص 9).
طبق گزارش بین‌المللی در دسامبر 2017م، تعداد کاربران اینترنت در ایران حدود 56700000 مورد با ضریب نفوذ 1/69 درصد بوده است (https://www.internetworldstats.com/middle.htm). ایران با اختصاص 6/34 درصد از کاربران اینترنت در خاورمیانه، رتبۀ نخست کاربران در این منطقه را دارد. سهم خاورمیانه 9/3 درصد از بین کاربران جهان را تشکیل می‌دهد (https://www.internetworldstats.com/stats5.htm). به‌طورکلی، 36/1 درصد از کاربران جهانی اینترنت، در ایران هستند. شمار کاربران ایرانی از سال 2000م تا سال 2018م، تقریباً 8/226 برابر شده‌اند. سه شبکۀ اجتماعی اینستاگرام، تلگرام و واتس‌آپ بیشترین ضریب نفوذ را داشته‌اند (http://ispa.ir). این آمار نشان‌دهندۀ روند افزایشی گرایش مردم ایران به فضای مجازی است. این گرایش به‌دور از آسیب و ناهنجاری‌های اجتماعی نبوده است.
تمامی کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه تلاش کرده‌اند تا تدابیری را برای فضای مجازی اتخاذ کنند. براي نمونه، در اطلاعیۀ قانون‌گذاری پیشنهادی (NPRM) کمیسیون ارتباطات فدرال ایالات متحدۀ آمریکا (FCC) که در ماه مارس 2004م صادر شد، این موضوع تصریح شده است که آنان به‌دنبال جمع‌آوری شواهدی برای بازنگری مقررات مربوط به استفاده از اینترنت هستند. این کمیسیون اعلام کرده که اینترنت به‌عنوان یک شبکۀ جهانی، ‌از مرزهای تاریخی عرصۀ قضایی گذر کرده است. برخی از محورهای اسناد بالادستی در زمینۀ فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی (http://mis.ito.gov.ir/web/guest/introduction) که به مسئلۀ آسیب‌های اجتماعی نیز مربوط است، در قانون برنامۀ ششم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (1400-1396) لحاظ شده است (bodjeh.areeo.ac.ir/_bodjeh/documents/6th_agenda_full). در بند «ت» از مادۀ 2، از جمله مسائل محوری برنامه را «فضای مجازی» و «پیشگیری و کاهش آسیب‌های اجتماعی» ذکر کرده و مادۀ 80 دولت را موظف به پیشگیری و کاهش آسیب‌های اجتماعی نموده است.
جمهوری اسلامی ایران عملاً در مسیر یک جامعۀ اطلاعاتی حرکت مي‌کند و روزبه‌روز بر شتاب آن افزوده می‌شود. بنابراین ضروری است که نهادهای پژوهشی، تقنینی، اجرایی و نظارتی پس از شناخت علمی ابعاد مسئله، راهبردهای کلان و عملیاتی مقتضی (پیشگیری و کنترل) را برای رویارویی با تحولات اجتماعی و فرهنگی داشته باشند؛ زیرا در چنین جامعه‌ای، آسیب‌ها یا فرصت‌ها به‌لحاظ اجتماعی و فرهنگی ماهیت و عملکرد جدیدی خواهند داشت. گام نخست، یعنی مرحلۀ شناختی، ایجاب می‌کند که آسیب‌های اجتماعی به‌درستی احصا، بررسی و جمع‌بندی شوند. در ایران، پژوهش‌های متعددی طی سال‌های 1390 به بعد دربارۀ آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی انجام شده‌اند که نیازمند ارزیابی و فراتحلیل هستند. بدین‌منظور، این مقاله می‌کوشد به شیوه‌ای علمی و روشمند، سنخ‌شناسی‌های مقتضی با تکنیک فراتحلیل را ارائه دهد.
1. پرسش و هدف اساسی
در پژوهش‌های دهۀ اخیر دربارۀ آسیب‌های شبکه‌های اجتماعی، چگونه می‌توان اين ابعاد را سنخ‌شناسی و ارزیابی کرد: «بازۀ زمانی»، «انفرادی یا جمعی بودن»، «پراکنش جغرافیایی»، «سطح و رویکرد کلی مسئله»، «حوزۀ موضوعی»، «قشر یا جامعۀ انسانی هدف و مراجعه‌شده»، «جنسیت مورد نظر و هدف»، «روش‌ها و تکنیک‌های استفاده‌شده»، «چارچوب‌ها و رویکردهای نظری»، «انواع آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی به‌عنوان متغیرهای وابسته (Y) و سنخ‌شناسی آنها»، «سؤالات و فرضیات بررسی‌شده»، «اعتبار و روایی یافته‌ها»؟
هدف اصلی، بررسی و ارزیابی پژوهش‌ها دربارۀ آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی است. فراتحلیل نشان‌دهندۀ برجستگی‌ها، نقاط قوت، نقاط ضعف، خلأها و کاستی‌ها، توپوگرافی توصیفی پژوهش‌ها و نمایش آیندۀ پژوهشی و جهت‌دهی به دیگر آثار است. نوع هدف، بنیادی ـ کاربردی است.
2. پیشینۀ پژوهش
ذکایی و حسنی (1396) در پژوهشی دربارۀ شبکه‌های اجتماعی مجازی و سبک زندگی جوانان، اقدام به فراتحلیل کیفی شانزده مقالۀ منتشرشده طی سال‌های 93-1383 در سطوح نظری، روش‌شناختی و نتیجه‌شناسی کرده‌اند. نتایج نشان می‌دهند که تأثیرپذیری افراد از شبکه‌های اجتماعی، در سه درجۀ «قوی»، «محدود» و «بی‌تأثیر» است. آسیب‌هایی همچون کاهش فعالیت‌های روزمرۀ خانگی، بی‌اعتمادی میان اعضای خانواده و کاهش ارتباطات رودر‌رو، وجود دارند. ضعف در شاخص‌سازی، مبانی نظری، نمونه‌گیری، تعمیم و اعتبار، از اشکالات پژوهش‌های پیشین ذکر شده‌اند.
عدلی‌پور و همکاران (1394) به تحلیل ثانویۀ پژوهش‌ها دربارۀ شبکۀ اجتماعی فیس‌بوک با توجه به سبک زندگی جوانان پرداخته‌اند. دراین‌باره 21 پژوهش با محوریت تحولات فرهنگی و اجتماعی بررسی شده است. در سطح کلان، مهم‌ترین آسیب شبکۀ اجتماعی فیس‌بوک کاستن از هویت ملی، دینی، فرهنگی و سیاسی تلقی می‌شود. این وضعیت، نوعی گسست ناشی از ماهیت انقلاب خاموش فناوری‌های جدید است. کاربران به‌نحوی منطقی از شبکه‌های اجتماعی استفاده نمی‌کنند و به همین دلیل، ترویج فرهنگ مادی‌نگر، لذت‌جو و فردگرایانۀ غربی، تعلقات فرهنگی و دینی کاربران، به‌ویژه جوانان و نوجوانان را تضعیف کرده است. طبق نظر پژوهشگران، تقویت تفکر انتقادی و تعهد اجتماعی افراد، به کاهش انفعال کاربران در مواجهه با شبکه‌های مجازی کمک می‌کند.
همتی و همکاران (1395) در بخشی از پژوهش خود دربارة دانشجویان دختر و تجربۀ فیس‌بوک، ابعاد ناقصی از فراتحلیل را در دسته‌بندی موضوعی و روشی آثار پیشین به‌کار گرفته‌اند. آنها سه دسته از پژوهش‌ها را متمایز کرده‌اند: 1. آثار متناظر با بررسی انگیزه‌های جذب، عضویت و استفاده از فیس‌بوک؛ 2. آثار دربارۀ پیامدهای عضویت در این شبکه‌ها بر جنبه‌های مختلف هویت؛ 3. بررسی‌های توصیفی کاربران فیس‌بوک. همچنین از نظر روشي آنها را در چهار دستة روش شامل کمّی، کیفی، توصیفی و ترکیبی تقسیم‌بندی كرده‌اند.
جمع‌بندی پیشینه: پژوهش اول، به سبک زندگی جوانان محدود است و بازۀ زمانی آن تا سه سال گذشته را دربرمی‌گیرد؛ درحالی‌که بسیاری از آسیب‌های شبکه‌های اجتماعی در چند سال اخیر تشدید شده‌اند. پژوهش دوم نیز به جوانان محدود و روش آن تحلیل ثانویه است. پژوهش سوم به‌‌دنبال فراتحلیل جامع نبوده و صرفاً در خلال موضوع خود، دسته‌بندی‌های پراکنده‌ای از بعضی ابعاد ارائه کرده است. بنابراین، وجه تمایز پژوهش کنونی از موارد يادشده، جامعیت (جامعۀ آماری، زمانی، موضوعی، تحلیلی و تکنیکی) در بررسی ابعاد فراتحلیل است. همچنین فراتحلیل به‌کاررفته در این مقاله، به‌شیوه‌ای روشمند وجوه متفاوتی از آثار را واکاوی خواهد کرد.
3. مبانی مفهومی ـ نظری
1-3. شبکه‌های اجتماعی مجازی
اصطلاح شبکه‌های اجتماعی، نخستین‌بار از سوی بارنز در سال 1954م مطرح شد و شبکه‌های اجتماعی اینترنتی با قالب امروزی، در سال 1960م در دانشگاه ایلی‌نویز آمریکا شكل گرفتند. در سال 1997م نخستین سایت شبکه‌های اجتماعی به نام «سیکس دگری» (SixDegrees) راه‌اندازی شد و در سال 2002م، لینکداین، اُرکات و فرندستر تحول بزرگ رسانه‌ای و اجتماعی را پديد آوردند. سپس در سال 2004م فیس‌بوک، در سال 2005م یوتیوب و در سال 2006م تويیتر معرفی شدند.
به‌لحاظ زمانی، سه مفهوم از شبکۀ اجتماعی قابل تمایزند: الف. شبکه‌های اجتماعی به‌عنوان شبکه‌ای از ارتباطات انسانی؛ ب. سرویس‌های ایجاد و توسعۀ شبکه‌های اجتماعی؛ ج. سرویس‌های دیجیتال ایجاد و توسعۀ شبکه‌های اجتماعی.
فضای سایبر یا دنیای مجازی برخط، به‌معنای شبکه‌هایی است که از طریق شاهراه‌های اطلاعاتی مانند اینترنت به‌هم متصل می‌شوند و تمام اطلاعات به‌صورت دیجیتالی وجود دارند و قابل استفاده و در دسترس کاربران است و اجزای آن به شبکه‌های بین‌المللی مرتبط‌اند (عاملی، 1390، ص 23).
یکی از قابلیت‌ها و ویژگی‌های فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی جدید، مبتنی بر «شبکه بودن» است. شبکه، مانند مسیرهای متعدد و چندسویه‌ای است که امکان ارتباط یا دسترسی افراد و انتقال اطلاعات به‌طور همزمان را فراهم می‌آورد. شبکه‌های اجتماعی مجازی، بر مبنای اینترنت گسترش یافته‌اند. به‌‌موازات افزایش دامنه و سرعت اینترنت، استفاده از آن شبکه‌ها تسهیل می‌شود. شبکه‌های اجتماعی مجازی افزون بر کاربرد ارتباط متنی (پیام‌رسانی) و تصویری، قابلیت تشکیل گروه‌ها و اجتماعات مجازی خودگردان یا گروهی را برای اشتراک اطلاعات (متن، تصویر ثابت یا متحرک و ویدئو) فراهم می‌آورد. بودن در فضای مجازی الزاماً نیازمند سواد و تخصص ویژه‌ای نیست؛ ازاین‌رو همة افراد با ویژگی‌های سنی و مهارتی گوناگون، امکان تجربه کردن این فضا را خواهند یافت.
شبکه‌های اجتماعی مجازی به‌لحاظ فنی محصول برنامه‌های کاربردی مبتنی بر اینترنت هستند که بر بنیادهای فناورانۀ وب نسل دوم ساخته شده‌اند (بارتون و همكاران، 2012، ص 263)؛ و به‌لحاظ اجتماعی، محتوا و روابطی هستند که در نتیجۀ تعاملات اجتماعی کاربران در بستر فناوری‌های دسترس‌پذیر مبتنی بر وب ایجاد شده‌اند (بارتون و همكاران، 2010، ص 266). شبکه‌های اجتماعی خدمات برخطی را ارائه می‌دهند که بر مبنای آن، افراد می‌توانند در یک سیستم مشخص، پروفایل شخصی خود را داشته باشند؛ خود را به دیگران معرفی کنند؛ اطلاعاتشان را به اشتراک بگذارند و به‌طور توسعه‌یابنده‌ای با دیگران تعامل داشته باشند (بويد و اليسون، 2011، ص 12).
«وب 2» از آن جهت با «وب 1» تفاوت ماهوي دارد که دیگر، مالکان وب‌سایت‌ها تولیدکننده نیستند و «کاربران مصرف‌کننده» همه در عین حال ‌که تولیدکننده هستند، مصرف‌کننده نیز به‌شمار می‌روند (اُرلي، 2007)؛ تاجایی‌که این کاربران هستند که سرنوشت برخی ویژگی‌های شبکۀ اجتماعی یک شرکت را پس از ارائۀ اولیه، تعیین می‌کنند و رقم می‌زنند.
2-3. آسیب اجتماعی و آسیب‌شناسی اجتماعی
آسیب اجتماعی به سطح پیامدی و تبعی مربوط می‌شود. هنگامی‌ که برخی از مسائل اجتماعی در سطح وسیعی از یک اجتماع یا جامعه گسترده و پراکنده شوند، پیامدها و تبعات ناسازگار و برهم‌زننده‌ای در شاکلۀ آن نظام اجتماعی نمایان خواهند شد. چنین آثار منفی و تبعات اجتماعی را می‌توان «آسیب اجتماعی» تلقی کرد. همچنین این امکان وجود دارد که آسیب‌های اجتماعی به بازتولید مسائل و آسیب‌های دیگری بينجامد. ماهیت آسیب‌ها، عینی ـ ذهنی است. به ‌عبارت دیگر، ذهنیت کنشگران اجتماعی در تعریف برخی از شاخصه‌های آسیبی در کنار نمودهای بیرونی، سهم دارند (عرفان‌منش، 1398، ص 51 و 52).
آسیب اجتماعی نقطۀ مقابل سلامت اجتماعی است. هنگامی فرد را می‌توان دارای سلامت اجتماعی دانست که بتواند فعالیت‌ها و نقش‌های اجتماعی خود را در حد متعارف بروز دهد و با جامعه و هنجارهای اجتماعی پیوند برقرار کند. پس سلامت اجتماعی به‌‌معنای ارزیابی رفتارهای معنا‌دار مثبت و منفی فرد در ارتباط با دیگران است که به کارایی او در جامعه منتج می‌شود. در این شرایط، انسجام اجتماعی و احساس پیوند با جامعه افزایش می‌یابد (كيِس، 1998، ص 140؛ لارسون، 1993، ص 257).
در لغت‌نامۀ آکسفورد، «آسیب‌شناسی» ناظر به علم دلایل و پیامدهای بیماری تعریف شده که واجد ناهنجاری و کژکارکرد است (http://www.oxforddictionaries.com/definition/pathology). بنابراین، واکاوی و شناخت ابعاد ناسازگار با شاکلۀ یک مجموعه یا نظام اجتماعی، رویکردی آسیب‌شناسانه را برای پژوهش‌ها فراهم می‌آورد. از این منظر، فناوری (های نرم) قابلیت نفوذ و تأثیرگذاری در جنبه‌های درونی و کیفی یک نظام اجتماعی را خواهند داشت. بنابراین، «آسیب‌شناسی اجتماعی» دلالت بر رویکردی جامعه‌شناسانه در جهت شناخت عوامل ناهم‌سنخ، غیربومی و برهم‌زنندۀ نظم در یک نظام، نهاد یا سازمان اجتماعی دارد. آسیب‌شناسی اجتماعی با مفهوم مسئلۀ اجتماعی نیز قرابت دارد. دیدگاه جامعه‌شناختی به مسائل اجتماعی نشان می‌دهد که هر نظام اجتماعی و هنجارهای برخاسته از آن، دارای نقاط قوت و ضعف خاصی است (معیدفر، 1385، ص 243). دربارۀ آسیب‌های اجتماعی فضای مجازی نمی‌توان از مفهوم «آنومی» استفاده کرد؛ به این دلیل که این مفهوم نوعی از بی‌هنجاری ناشی از خلأ اخلاقی، تعلیق قواعد و بعضاً بی‌قانونی را توصیف می‌کند. پس این نوع بی‌هنجاری گسترده و بحرانی نشان‌دهندۀ شرایطی است که از پیش، رفتارها به‌طور هنجاری معین شده باشد (ر.ك: کوزر و روزنبرگ، 1387، ص 401)؛ درحالی‌که ورود عموم کاربران به شبکه‌های مجازی، مستلزم هنجارپذیر شدن از پیش نیست. در ضمن، در فضای مجازی کمتر می‌توان از تثبیت و حکم‌فرمایی هنجارهایی معین سخن گفت.
برخی از ویژگی‌های آسیب مجازی عبارتند از: دیجیتالی شدن آسیب‌ها؛ تبدیل آسیب مبتنی بر زمان فیزیکی به آسیب مبتنی بر زمان مجازی؛ تبدیل آسیب محلی به آسیب جهانی؛ تبدیل آسیب کند به آسیب سریع؛ تبدیل آسیب محدود به آسیب فراگیر (عاملی، 1390، ص 35-44).
3-3. ملاحظات روش‌شناختی
فراتحلیل، دربرگیرندۀ ترکیبِ کمّی گزارش‌ها و نتایج تحقیقات مشابه، استخراج و جدول‌بندی فراوانی مشخصات تحقیقات، و بررسی روابط آماری میان متغیرهای تحقیقات است. این شیوۀ تحلیلی به‌دنبال تبدیل یافته‌های مطالعات مختلف به یک مقیاس مشترک است. ازاین‌رو می‌توان خلأهای نظری و پژوهشی را مشخص کرد تا به ‌جهت‌دهي به پژوهش‌های بعدی و جدید نیز کمک كند (وولف، 1986، ص 123-124). در فراتحلیل موردی و اجمالی (در روش‌های کیفی)، بیشتر، از آمارهای توصیفی استفاده می‌شود. مشخص کردن فراوانی، درصد فراوانی، فراوانی تجمعی و درصد فراوانی تجمعی، ترسیم نمودار میله‌ای و دایره‌ای برای نمایش نتایج، مشخص کردن نما، شاخص تغییر کیفی (IQV) و واریانس دوجمله‌ای (شاخص تغییر در متغیرهای کیفی)، از ارکان مهم شمرده می‌شوند (عرفان‌منش و توکل، 1393).
برای استخراج پژوهش‌های پیشین دربارۀ آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی، قالب پژوهشی «مقاله» انتخاب شده است؛ به این دلیل که بيشتر شکل‌های دیگر پژوهشی، مانند کتاب، طرح و پایان‌نامه، نتایج را به‌طور جداگانه و مختصر به‌صورت مقاله منتشر می‌کنند. جست‌و‌جوی مقاله، در پایگاه علمی «بانک اطلاعات نشریات کشور» (مگیران) و در بخش «مطالب مجلات علمی مصوب» انجام شده است. جست‌و‌جو بر اساس واژگان کلیدی زیر انجام شده است: شبکه‌های اجتماعی، شبکه‌های مجازی، پیام‌رسان، مسنجر، تلگرام، فیس‌بوک، اینستاگرام، تويیتر، یوتیوب، واتس‌آپ، لینکداین، اسنپ‌چت، وی‌چت، ردیت، تانگو، وایبر، اسکایپ، گوگل‌پلاس، پینترست، تامبلر، وی‌کی، ایتا، بیسفون، ویسپی، بی‌تاک، اورکات، فلیکر.
پس از جست‌و‌جوی واژگان يادشده، تمامی مقالات مرتبط با آسیب‌شناسی اجتماعی شبکه‌های مجازی انتخاب شدند. در مرحلۀ پالایش و انتخاب، مقالات با رویکرد آسیب‌شناسی روانی حذف شدند. به‌علاوه، با توجه به کلان بودن مفهوم «فضای مجازی» و فراتر رفتن دامنۀ مصادیق آن از شبکه‌های اجتماعی مجازی، از این مفهوم استفاده نشد. بنابراین، شیوۀ نمونه‌گیری کیفی از نوع «تمام‌شماری» بوده است. این جست‌و‌جو تمامی مقالات تا پایان مهرماه 1397 را شامل می‌شود. با این حساب، تعداد مقالات مرتبط 112 مورد است.
4. یافته‌هاي پژوهش
1-4. فراتحلیل اطلاعات زمینه‌ای
1-1-4. بازۀ زمانی: روند افزایشی پژوهش‌ها
با توجه به جدید بودن موضوع آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های اجتماعی در چند سال اخیر، مطالب یافت‌شده از سال 1391 (مبدأ زمانی) را شامل می‌شود. با توجه به اینکه هفت ماه اول سال 1397 لحاظ شده است، در مقایسۀ آمار این سال با زمان پیش از آن باید دقت داشت. نتایج نشان می‌دهد که از سال 1395 به بعد، شتاب قابل ملاحظه‌ای از انعکاس آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی در پژوهش‌ها یافت می‌شود.

نمودار 1. فراوانی بازۀ زمانی پژوهش‌ها
بر اساس جدول فراوانی، درصد فراوانی و فراوانی تجمعی مشخص می‌شود که 1/83 درصد از پژوهش‌ها از سال 1395 به بعد، دربارۀ آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی انجام شده است.
جدول 1. فراوانی پژوهش‌ها به‌تفکیک سال
سال    F    PFD    CF
1391    3    7/2    3
1392    5    5/4    8
1393    2    8/1    10
1394    9    8    19
1395    36    1/32    55
1396    36    1/32    91
1397*    21    8/18    112
کل    112    100    ---
به‌نظر می‌رسد که انعکاس روند افزایشی آسیب‌های مجازی در پژوهش‌ها، نوعی هشدار اجتماعی ـ فرهنگی است. شبکه‌های مجازی، علاوه بر جنبه‌های مثبت و مفید، نوعی ناسازگاری فنی ـ فرهنگی با فکر، روان و رفتار کاربران داشته‌اند. البته در برخي مواقع، گسترش آسیب‌ها در فضای مجازی آسان‌تر و سطحی‌تر، اما همه‌گیرتر است. بنابراین، این واقعیت و مسئلۀ اجتماعی دارای ابعاد تحلیلی جمعی بودن، عمومیت داشتن و ناگریز بودن است. اینکه تدابیر و اقدامات پیشگیرانه از سوی نهادهای متولی همزمان با نتایج پژوهش‌ها اتخاذ نشده، گویای نوعی تأخّرِ کنشی آنان نسبت‌به جامعۀ علمی است. به ‌عبارت دیگر، هنگامی ‌که پژوهش‌های متعددی بروز مي‌كنند و شیوع آسیب‌ها را نشان می‌دهند یا پیش‌بینی می‌کنند، ضروری است اقدامات عملیاتی (عاجل، موقت یا آینده‌نگرانة) مندرج در راهکارهای آن پژوهش‌ها، توسط مسئولان متولی دنبال شوند.
2-1-4. انفرادی یا جمعی بودن: تعدّد کار جمعی
از میان پژوهش‌ها، 5/12 درصد به‌‌صورت انفرادی و 5/87 درصد به‌‌صورت جمعی انجام گرفته است.

نمودار 2. درصد فراوانی پژوهش‌ها به‌تفکیک انفرادی یا جمعی بودن
با محاسبۀ واریانس می‌توان به توزیع غیرهمگن پژوهش‌های انفرادی (5/12) و غیرانفرادی (5/87) پی برد. تفسیر واریانس به این نحو است که واریانس وضعیت همکاریِ دوجمله‌ای (دوشقّی) انفرادی و غیرانفرادی میان پژوهش‌ها برابر با 11/0 است. در این فرمول، هرچه نسبت P از 50/0 دورتر (بزرگ‌تر یا کوچک‌تر) باشد، توزیع متغیرْ همگن‌تر و واریانس آن کوچک‌تر می‌شود. بنابراین، واریانس وضعیت همکاری پژوهش‌ها نشان‌دهندۀ ناهمگنی میان پژوهش‌های جمعی و انفرادی است.
 
 
فارغ از انتفاع ناشی از امتیازها و پاداش‌های جامعۀ علمی برای پژوهشگران، وفور پژوهش‌های جمعی دست‌کم به‌منزلۀ در کنار هم قرار گرفتن نظرات، تجربیات و تخصص‌های مختلف برای شناسایی آسیب‌های چندوجهی مجازی شمرده می‌شود. اساساً نوپدید بودن آسیب‌های مجازی، نیازمند آسیب‌شناسی‌های چندبُعدی است.
3-1-4. پراکنش جغرافیایی: عمومیت مسئله در کشور
محل انجام پژوهش یا انتخاب جامعۀ آماری نشان می‌دهد که 4/46 درصد استان تهران، 9/50 درصد شهرستان‌ها و 7/2 درصد به‌طور مشترک تهران و شهرستان را به‌عنوان جامعۀ بررسی انتخاب کرده‌اند. نکتۀ قابل ملاحظه، انتخاب تهران توسط پژوهشگران مستقر در شهرستان در چند مورد و انتخاب شهرستان توسط پژوهشگران مستقر در تهران در برخی موارد دیگر است.
جدول 2. فراوانی پژوهش‌ها به‌تفکیک پراکنش جغرافیایی
جامعۀ بررسی    F    PFD
شهرستان‌ها    57    9/50
استان تهران    52    4/46
مشترک    3    7/2
کل    112    100
فهرست جزئی شهرها یا استان‌های انتخاب‌شده برای انجام پژوهش و بررسی نمونه‌ها (گردآوری داده‌ها) در جدول 3 نشان داده شده است.
جدول 3. استان‌ها یا شهرهای انتخاب شده براي انجام پژوهش‌ها و بررسی نمونه‌ها
استان‌های انتخاب‌شده    فارس / شهرکرد / خراسان شمالی / کردستان
شهرهای انتخاب‌شده    مشهد / کرمان / ایلام / تهران / زنجان / بافق / سمنان / سقز / پاکدشت / کرمانشاه / گنبد کاووس / تبریز / ارومیه / اصفهان / بجنورد / زاهدان / قزوین / شیراز / گرگان / قم / رشت / اهواز / اردبیل / نیشابور / یاسوج / طبس / کرج / تویسرکان / همدان
با توجه به اینکه یکی از ویژگی‌های ذاتی فضای مجازی برداشتن مرزهای مکانی و جغرافیایی است، تولید، انتشار و ورود آسیب‌های مجازی به حریم کاربران نیز محدود به یک قلمرو نخواهد بود. پراکنش آسیب‌ها در محیط‌های مختلف با تفاوت‌های بومی، قومی و فرهنگی، حاکی از عمومیت یافتن مسئله (قطع‌نظر از سطح و درجۀ تأثیر) است. انجام پژوهش‌های آسیب‌شناسانه در نقاط مختلف کشور نشان می‌دهد که آسیب‌های مجازی می‌توانند به‌مثابۀ نوعی ویروس، همه‌گیر شوند و یک «مسئلۀ عمومی» به‌شمار آیند.
4-1-4. سطح و رویکرد کلی مسئله: تمرکز بر مسائل شهری
از میان پژوهش‌ها، 7/77 درصد سطح و رویکرد کلی را متناظر با مسئلۀ شهری (با قابلیت تعمیم و بدون قابلیت تعمیم نتایج)، و سایر آنها، یعنی 3/22 درصد، سطح و رویکرد ملی به مسئلۀ بررسی خود داشته‌اند.
جدول 4. فراوانی سطح و رویکرد کلی مسئله در پژوهش‌ها
سطح و رویکرد    F    PFD
مسئلۀ شهری    87    7/77
سطح ملی    25    3/22
کل    112    100
محاسبۀ شاخص تغییر کیفی برای تحلیل وضعیت سطح و رویکرد پژوهش‌ها 72/0 است و این‌گونه تفسیر می‌شود که نسبت تفاوت‌های مشاهده‌شدۀ سطح پژوهش‌ها (So) به حداکثر تفاوت‌های ممکن (Sm)، 72/0 است. در این شاخص، صفر به‌معنای فقدان تغییر و همگنی کامل، و یک به‌معنای حداکثر تغییر و ناهمگنی است. بنابراین، نوعی ناهمگنیِ متوسط بین سطح شهری و ملی وجود دارد:
 
 
 
 
این موضوع که پژوهش‌ها درصدد آسیب‌شناسی مجازی با تأکید بر آسیب‌های خاص و محدود بوده‌اند، نوعی عمق‌بخشی و تمرکز را بر ارائۀ راهکارها برای انواع و گونه‌های آسیب‌های رایج نشان می‌دهد. واکاوی و پرداختن به مسائل مورد مطالعه (به‌معنای مرسوم در ادبیات پژوهشی) می‌تواند نوعی تعهد پژوهشی برای استخراج نتایج ناظر به مسئله تلقی شود. همچنین علقۀ پژوهشی، متمایل به بررسی آسیب‌ها در مقیاس شهری بوده است تا به‌طور اکتشافی آسیب‌های رایج را احصا و تحلیل کند. تأثیرپذیری حریم خصوصی و روابط بین‌فردیِ کاربران از شبکه‌ها، تدقیق پژوهش‌ها بر آسیب‌هایی در سطح خُرد و میانه را طلب کرده است.
5-1-4. حوزۀ موضوعی: کثرت پژوهش‌های علوم اجتماعی
آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی، رشته‌های متعدد دانشگاهی را به خود جلب کرده است. در میان آنها، «جامعه‌شناسی» و «ارتباطات و رسانه» به‌ترتیب با 7/27 درصد و 5/21 درصد، بیشترین فراوانی را دارند. در جدول 5، فراوانی تمامی رشته‌ها آمده است.
جدول 5. فراوانی حوزۀ موضوعی پژوهش‌ها به‌تفکیک رشته
رشته    F    PFD
جامعه‌شناسی    31    7/27
ارتباطات و رسانه    24    5/21
علوم تربیتی    17    2/15
مدیریت    10    9/8
مطالعات فرهنگی    4    6/3
علوم سیاسی    4    6/3
علوم نظامی و انتظامی    4    6/3
مطالعات زنان و خانواده    3    7/2
فلسفه، اخلاق و فقه    3    7/2
سلامت و پزشکی    3    7/2
مهندسی و فناوری    3    7/2
حقوق    2    8/1
علم اطلاعات    1    9/0
زبان‌شناسی    1    9/0
مددکاری    1    9/0
کشاورزی    1    9/0
کل    112    100
غلبۀ پژوهش‌های علوم اجتماعی در آسیب‌شناسی‌ها از چند منظر قابل تأمل است: نخست اينكه علوم اجتماعی همپای مسائل نوظهور و جدیدِ فنی ـ اجتماعی ـ فرهنگی برای شناسایی و حل مسائل پیش رفته‌اند؛ دوم اينكه نوعی دوسویگی میان ماهیت اجتماعی شبکه‌های مجازی با توجه، مطالعه و تخصص این علوم وجود دارد؛ سوم اينكه پیدایش و بروز آسیب‌های مجازی، از لایۀ مسائل اجتماعی بوده است و ديگر علوم انسانی و غیرانسانی در لایه‌های بعدیِ تأثیر قرار دارند. به ‌عبارت دیگر، تأثیر آسیب‌ها در حوزه‌هاي ديگر بطی‌ءتر، نهفته‌تر یا حتی کم‌مایه‌تر است.
6-1-4. قشر یا جامعۀ انسانی هدف و مراجعه‌شده: برجسته بودن آسیب‌های نوجوانان و جوانان
با توجه به اینکه آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی، افراد با سنین و موقعیت قشری گوناگون را درگیر می‌کند، این واقعیت در پژوهش‌ها منعکس شده است. به‌طورکلی، فراوانی قشر یا جامعۀ هدف در پژوهش‌ها در جدول 6 آمده است.
جدول 6. فراوانی قشر یا جامعۀ انسانی هدف و مراجعه‌شده در پژوهش‌ها
قشر یا جامعۀ انسانی هدف و مراجعه‌شده    F    PFD
دانش‌آموزان    4    6/3
دانشجویان    42    5/37
دانش‌آموزان و دانشجویان    10    9/8
اساتید، کارشناسان یا متخصصان    6    4/5
اعضای خانواده    21    7/18
قومیت‌ها    3    7/2
اهالی هنر و موسیقی    2    8/1
بزه‌دیدگان    1    9/0
گروه‌های تروریستی (مراجعۀ مجازی)    2    8/1
افراد به‌طورکلی (اقشار گوناگون)    21    7/18
کل    112    100
طبق جدول 6، دانشجویان با 5/37 درصد بیشترین قشر بررسی‌شده در پژوهش‌ها بوده‌اند. چنانچه فراوانی سه گروه اول (دانش‌آموزان، دانشجویان و دانش‌آموزان و دانشجویان) به‌‌دلیل تشکیل گروه «نوجوانان و جوانان» با یکدیگر ترکیب شود، درصد فراوانی آن دقیقاً پنجاه درصد خواهد شد. بنابراین، بيشترين آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی در پژوهش‌ها معطوف به گروه نوجوانان و جوانان است. البته با توجه به اینکه بيشتر پژوهش‌ها در دانشگاه انجام شده‌اند، سهولت دسترسی به قشر جوان ممکن است از دلایل توجه بیشتر به آنان باشد. یکی دیگر از ملاحظات دراین‌باره، کثرت کاربران نوجوان و جوان در شبکه‌های مجازی است.
7-1-4. جنسیت مورد نظر و هدف: فراجنسیتی بودن آسیب‌ها
پژوهش‌ها سه دسته از جنسیت مورد نظر و هدف شامل «زنان/ دختران»، «مردان/ پسران» و «هر دو جنس» را دنبال کرده‌اند. براین‌اساس، 5/87 درصد هر دو جنس، 6/11 درصد زنان/ دختران، و 9/0 درصد مردان/ پسران را دربرمی‌گیرند.
جدول 7. فراوانی جنسیت مورد نظر و هدف در پژوهش‌ها
جنسیت مورد نظر و هدف    F    PFD
زنان / دختران، و مردان / پسران    98    5/87
زنان / دختران    13    6/11
مردان / پسران    1    9/0
کل    112    100
آسیب‌های اجتماعی، بسیاری از تمایزات و مرزهای تحلیلی رایج در علوم اجتماعی مانند قشر، جنسیت و طبقه را به‌نحوی به چالش کشیده‌اند. در این میان، اثرپذیری زنان و مردان از «کلیت» آسیب‌های اجتماعی مجازی به تأیید پژوهش‌ها رسیده است. البته این موضوع به‌معنای نبود تفاوت‌ها در جزئیات میان دو جنس نیست. به ‌همین دلیل، لازم است پژوهش‌هایی برای واکاوی آسیب‌ها به‌تفکیک نوع و سطح تأثیر میان زنان و مردان انجام شود.
2-4. فراتحلیل رویکردهای پارادایمی
1-2-4. روش‌ها و تکنیک‌های استفاده‌شده: معضل غلبۀ روش‌های کمّی
با بررسی پژوهش‌ها مشخص می‌شود که آنها از «روش و تکنیک‌های کیفی»، «روش و تکنیک‌های کمّی» یا «روش تلفیقی» (تکنیک‌های کیفی و کمّی) استفاده کرده‌اند. بر اساس یافته‌ها، 5/29 درصد در دستۀ اول، 8/67 درصد در دستۀ دوم و 7/2 درصد در دستۀ سوم قرار می‌گیرند.

نمودار 3. درصد فراوانی روش‌ها و تکنیک‌های استفاده شده در پژوهش‌ها
به‌طور مشخص، جزئیات روش‌ها و تکنیک‌های به‌کاررفته در پژوهش‌ها، در جدول 8 آمده است.
جدول 8. انواع روش‌ها و تکنیک‌های استفاده شده در پژوهش‌ها به‌ تفکیک کمّی و کیفی
انواع روش‌ها و تکنیک‌های کمّی    پیمایش پرسش‌نامه‌ای / پیمایش اینترنتی (آنلاین) / پرسش‌نامۀ غیرحضوری (اینترنتی)
انواع روش‌ها و تکنیک‌های کیفی    تحلیل اسنادی / تحلیل ثانویه / مصاحبۀ عمیق / نظریۀ مبنایی / تحلیل راهبردی / مصاحبۀ مسئله‌محور / مصاحبۀ نیمه‌ساختار‌یافته / تحلیل سبک زبانی / مشاهدۀ مشارکتی / مشاهدۀ غیرمشارکتی / مصاحبۀ آنلاین / پدیدارشناسی / مصاحبۀ گروهی متمرکز / تحلیل محتوای قراردادی / تحلیل تماتیک / تحلیل گفتمان / مصاحبه با متخصصان / مردم‌نگاری انتقادی مجازی / مصاحبۀ ساختار‌یافته
غلبۀ روش و تکنیک‌های کمّی در مقایسه با کیفی، موضوع قابل تأملی است. انجام پژوهش‌های کیفی، بخشی از خلأهای پژوهشی موجود است. نزدیک شدن به تجربۀ ذهنی و عینی کنشگران اجتماعی، در زمينة فهم آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی حائز اهمیت است؛ به این دلیل که اقتضای مناسبات ارتباط‌محور در جهان مجازی و دنیای جهانی شده، نزدیک شدن به سوژه‌های آگاه و فعال است.
2-2-4. چارچوب‌ها و رویکردهای نظری: خلأ نظریات و رویکردهای بومی به شبکه‌های مجازی
با بررسی پژوهش‌ها، مشخص شد که بيشتر آنها بر تعدادی از نظریات تکیۀ بیشتری داشتند: 3/97 درصد از پژوهش‌ها از نظریه‌های متعارف و متداول غربی در بررسی آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های اجتماعی استفاده کرده‌اند؛ 8/1 درصد از پژوهش‌ها از رویکرد بومی و 9/0 درصد از رویکرد تلفیقی بهره گرفته بودند. این موضوع نشان می‌دهد، هنوز نمی‌توان ادعا کرد که پژوهشگران در تحلیل آسیب‌های اجتماعی توانسته باشند به پارادایم یا مجموعه‌ای از رویکردهای بومی به‌اقتضای بستر فرهنگی، اجتماعی و تاریخی دست یابند. به‌علاوه، در بررسی آثار معلوم شد که تعدادی از آنها به‌ شیوه‌ای خارج از اخلاق پژوهش، عیناً مطالب مشابهی را تکرار کرده‌اند.
جدول 9. انواع رویکردهای نظری در پژوهش‌ها به ‌تفکیک بیشتر استفاده شده و ديگر رویکردها
رویکردهای نظری بیشتر استفاده ‌شده
امنیت عمومی / نظریۀ کاشت / نظریۀ وابستگی مخاطب / هویت اجتماعی فرهنگی / کنش ارتباطی هابرماس / جامعۀ شبکه‌ای / تحلیل شبکه / استفاده و رضایت / ساخت‌یابی گیدنز / سبک زندگی بوردیو / یادگیری اجتماعی / عرصۀ عمومی هابرماس / مدرنیتۀ متأخر گیدنز / نظریۀ نمایشی گافمن / نظریات ارتباط جمعی / هویت بازاندیشانۀ گیدنز / تعامل رسانه‌ای تامپسون / پیوند افتراقی ساترلند / نظریۀ هویت جینکز / سرمایۀ اجتماعی
دیگر رویکردهای نظری
دروازه‌بانی خودگزین / نظریۀ برجسته‌سازی / تعامل‌گرایی و ساختارگرایی / هم‌گرایی / اشتراک‌گذاری / انگاره‌سازی / جامعۀ پساصنعتی / خودشیفتگی / مصرف رسانه‌ای / مارپیچ سکوت / پویایی فردی و تأثیرپذیری گروهی / اصالت عمل / مطالعات فرهنگ بصری / شناختی رفتاری / تروریسم رسانه‌ای / کجروی مرتون / جامعۀ مخاطره‌ای / مکتب کپنهاک / معادلۀ رسانه / استفاده و اثر / هویت اریکسون / همبستگی دورکیم / محرومیت اجتماعی / برساخت‌گرایی / مبادلۀ اجتماعی / جامعۀ سیال باومن / نظام جهانی والرشتاین / جهت‌گیری مذهبی آلپورت / دهکدۀ جهانی مک‌لوهان / آنومی دورکیم / کنترل اجتماعی هیرشی / انتقال فرهنگی ساترلند / تضاد فرهنگی / امپریالیسم فرهنگی / نظریۀ انتقادی مارکوزه / نظریۀ رسانه‌ای رایزمن / رویکرد سیستمی / نظریۀ ارزش روکیج / نظریۀ فرهنگی هال / نظریۀ فرهنگی اینگلهارت / نظریۀ نظم آیینی / کنش متقابل نمادین / نظریۀ تقلید کاپلا / دو فضایی شدن / نیازهای مازلو / انزوای اجتماعی / نظریۀ نسلی مانهایم / نظریۀ پرورش گرنبر / فردگرایی زیمیل / شکاف دانش و شکاف دیجیتالی / نظریۀ ادب براون و لوینسون / روان‌کاوی لاکانی / نظریۀ بازنمایی بودریار / نظریۀ تضادی دارندرف / انتخاب عقلانی / سلامت اجتماعی کینیز / جهانی شدن رابرتسون / اجتماع آزادشدۀ ولمن / رویکرد فلسفی سرس / نظریۀ حباب فیلتر / نظریۀ اهلی‌سازی سیلورستون
3-4. فراتحلیل انواع آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی به‌عنوان متغیرهای وابسته (Y) و سنخ‌شناسی آنها
اقتضای اکثر رویکردهای جامعه‌شناسی در دو دهۀ اخیر، پیوند میان تحلیل جامعه‌شناسانه با سطح خُرد، به‌ویژه توجه به مفهوم هویت انعکاسی و انتخاب‌های فردی است. به همین دلیل، بخشی از آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی، در حیطۀ روان‌شناسی اجتماعی قرار دارند که به حیطۀ جامعه‌شناسی الصاق شده‌اند. در پژوهش‌ها، طیف گسترده‌ای از آسیب‌های اجتماعی بررسی و تحلیل شده‌اند. به ‌نظر می‌رسد که میان آنها می‌توان روابط عام ـ خاص برقرار کرد. برجسته شدن آسیب‌های اجتماعی به‌معنای نفی توانمندی‌های برآمده از فناوری‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی برای فرد نیست. به ‌عبارت دیگر، بازخوانی و واکاوی آسیب‌های اجتماعی فناوری‌های جدید، نشان‌دهندۀ پارادوکس‌هایی است که از قصد کنشگر و نحوۀ مواجهۀ او با آن فناوری‌ها حکایت دارد. اگر شبکه‌های اجتماعی مجازی را متغیر مستقل (X) و مصادیق آسیب‌های اجتماعی برآمده از آن را متغیرهای وابسته (Y) در نظر بگیریم، می‌توان آسیب‌ها را به سطوح «عام و کلی» (Ya) و «خاص و موردی» (Yb) تقسیم‌بندی کرد. هر یک از این سطوح، دارای ابعاد «اجتماعی ـ فرهنگی» (Y1)، «اجتماعی ـ خانوادگی» (Y2)، «اجتماعی ـ اخلاقی» (Y3)، «اجتماعی ـ دینی» (Y4)، «اجتماعی ـ‌ روانی» (Y5)، «اجتماعی ـ آموزشی» (Y6) و «اجتماعی ـ سیاسی» (Y7) هستند. براین‌اساس، جداول زیر مشتمل بر جزئیات و مصادیق هر یک از محورهای يادشده استخراج و تدوین شده است. لازم به ‌ذکر است با توجه به ترکیبی بودن برخی از آنها به‌طور همزمان در پژوهش‌ها، ضرورتی به ارائۀ فراوانی و آمار نیست.
 
1-3-4. سطح عام و کلی (Ya)
این سطح دربر‌گیرندۀ مصادیق آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی در سطحی مفهومی‌تر و کلان‌تر است.
جدول 10. انواع آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی در سطح عام و کلی به‌عنوان متغیرهای وابسته (Ya)
اجتماعی ـ فرهنگی (Ya1)    ایجاد هنجارهای متفاوت یا متعارض / تغییر نگرش‌ها و باورها / ترویج عدم پایبندی به قیدها و محدودیت‌های اجتماعی / ساختارشکنی قواعد زندگی واقعی / ایجاد ناسازگاری‌های اجتماعی / شکل‌گیری هویت مدرن غربی / ترویج تقلید فرهنگی / کاهش احساس تعلق ملی / ایجاد بحران هویت / استثمار فرهنگی / ترویج ارزش‌های جدید ناهماهنگ / سنت‌زدایی / تضعیف پیوندهای سنتی / کاهش انسجام اجتماعی / کاهش تعاملات اجتماعی / انزوای اجتماعی / کاهش اعتماد اجتماعی / کاهش نشاط اجتماعی / تغییر ابعاد هویت زنانگی / کاهش سرمایۀ اجتماعی / شکل‌گیری خیابان‌های مجازی / علاقه‌مندی به فرهنگ غرب / فرهنگ‌پذیری یک‌سویه / به حاشیه رفتن فرهنگ‌های بومی / تحولات ساختاری و جمعیتی / تهاجم فرهنگی / همرنگی با جماعت / یکسان شدن تفاوت‌های ارزشی / خودباختگی فرهنگی / پذیرش افکار و روش‌های زندگی وارداتی / همسان‌سازی فرهنگ کشورها / کاهش امنیت فرهنگی / گسترش اختلاف نظرها / انتقال فرهنگی نادرست / محرومیت اجتماعی / تغییرات هویتی / بی‌ثباتی و بی‌نظمی فرهنگی / ترویج سبک‌های زندگی غربی / ترویج گفتمان سرمایه‌داری / کاهش انطباق اجتماعی / دنباله‌روی‌های نا‌به‌جا
اجتماعی ـ خانوادگی (Ya2)    ایجاد تزلزل در خانواده / اختلال در فعالیت‌های روزانه / کاهش کیفیت زندگی / ایجاد تعارضات زناشویی / رواج ارتباطات ناسالم / کاهش رضایت زناشویی / رؤیت‌پذیر شدن حریم خصوصی خانواده / کاهش همیاری اعضای خانواده / کاهش سرمایۀ پیوندی / کاهش تعلقات خانوادگی / شکاف نسلی / افزایش اختلافات خانوادگی / ایجاد نگرانی در خانواده‌ها / تضعیف نظارت خانوادگی / کاهش پایبندی به تعلقات نسلی
اجتماعی ـ اخلاقی (Ya3)    هنجارشکنی‌های غیراخلاقی / تعدی و نقض حریم خصوصی / ارتکاب جرائم خشن / ایجاد نوعی بهره‌کشی / تجاوز به حقوق مالکیت افراد / ایجاد تزاحم‌های اخلاقی / ترویج بزهکاری / ایجاد مزاحمت / گسترش رفتارهای پُر خطر / کاهش حجب و حیا / رواج بی‌بند و باری / انحرافات جنسی / تهدید شدن جانی و مالی / اوباش‌گری اینترنتی
اجتماعی ـ‌ دینی (Ya4)    تبلیغات ضددینی / تغییر جهت‌گیری مذهبی / افراط و تفریط اصول اخلاقی و دینی / ایجاد انحرافات فکری و ارزشی / عادی شدن گناه / قداست‌زدایی از ارزش‌های دینی
اجتماعی ـ روانی (Ya5)    تشویش اذهان عمومی / کاهش همدلی / جعل هویت / ترویج لذت‌های آنی / لحظه‌ای شدن تجارب زیسته / ارضای تمایلات شخصی / گسترش میل به قدرت و شهوت / کاهش عمق و کیفیت تعاملات / افزایش تأثیرپذیری / تغییر رفتار برنامه‌ریزی شده / ایجاد دوگانگی هویتی / تغیرات خلق‌و‌خو / سردرگمی هویتی / رواج هویت کاذب / آزادی بی‌حد و حصر / کاهش سلامت اجتماعی / فقدان حمایت اجتماعی
اجتماعی ـ آموزشی (Ya6)     ارائۀ اطلاعات غیرواقعی / ایجاد سواد حبابی / شکاف مهارتی و دیجیتالی / از بین رفتن محدودیت‌های سنی
اجتماعی ـ سیاسی (Ya7)    انتشار نارسایی‌ها و کاستی‌ها / بحران‌های امنیتی و انتظامی / مصرف‌گرایی سیاسی / ترویج خشونت سیاسی / کاهش مشارکت سیاسی / بحران‌سازی / نا‌دیده گرفتن حقوق شهروندی / ترویج ناسیونالیسم رادیکال / ایجاد تهدیدات ملی / دور زدن مشروعیت دولتی و رسمی / سوءاستفاده‌های سیاسی / فشار بر حاکمیت / ایجاد چنددستگی ملی / جنجال‌آفرینی / تغییر فرهنگ سیاسی / شکاف میان مردم و حکومت
2-3-4. سطح خاص و موردی (Yb)
این سطح دربرگیرندۀ مصادیق آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی در سطحی جزئی‌تر و خُردتر است.
جدول 11. انواع آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی در سطح خاص و موردی به‌عنوان متغیرهای وابسته (Yb)
اجتماعی ـ فرهنگی (Yb1)    رواج فرهنگ مادی‌نگر و لذت‌جویانه / جایگزینی دوستان مجازی با واقعی / انحراف در اوقات فراغت / اهانت به قومیت‌ها / کاهش ارتباطات حضوری / ترویج مصرف‌گرایی / مشکل در دوست‌یابی / رواج فعالیت گروه‌های زیرزمینی و خرده‌فرهنگ‌ها / الگوبرداری پوششی / تنوع‌طلبی در مصرف / رشد فردگرایی / مطرح شدن گروه‌های خاموش / مدگرایی / دوستی‌های آسیب‌پذیر / تجمل‌گرایی / ترویج فرهنگ عامیانه / الگوپذیری لحظه‌ای / تسهیل‌پذیرش نسبی‌گرایی و تکثرگرایی / ترویج اصطلاحات نامأنوس / افزایش اوقات بیکاری / مدل‌گرایی / گسترش منفعت‌گرایی فردی
اجتماعی ـ خانوادگی (Yb2)    گسترش طلاق / ترویج هم‌زیستی بدون ازدواج / تنش‌های عاطفی / خیانت زناشویی / عادی شدن نمایش زندگی شخصی / تسهیل ارتباط با جنس مخالف / نادیده گرفتن اطرافیان / سرکشی علیه والدین / کاهش پیوندهای خویشاوندی / ازدواج نکردن / کاهش گردش‌های خانوادگی / بی‌توجهی اعضای خانواده به یکدیگر / آسیب‌پذیری زنان خانه‌دار
اجتماعی ـ اخلاقی (Yb3)    رواج هرزه‌نگاری / اهانت به باورهای افراد / ترویج بی‌نظمی / دروغ پراکنی / ترویج سهل‌انگاری / بدنام کردن / افزایش مداخله‌گری / گسترش بی‌عفتی کلامی / رواج تهمت و افترا / خودکشی / سوءاستفاده‌های جنسی / قربانی شدن جنسی / ترویج خرافات / ترویج همجنس‌بازی / اهانت به قومیت‌ها / تفرقه‌افکنی / اشاعۀ مصرف مواد دخانی، مخدر و روان‌گردان / اشاعۀ الکلیسم / ترویج تجاوز جنسی / رواج وندالیسم / ترویج سرقت / ترویج کلاهبرداری و راهزنی / کودک‌آزاری / شایعه‌پراکنی / تحریک جنسی / رابطۀ جنسی مجازی / قمار آنلاین / خشونت کلامی
اجتماعی ـ دینی (Yb4)    ترویج شبهات / کاهش مشارکت در مراسم‌های مذهبی / ترویج مناسک سایر گروه‌ها / تضعیف حجاب و عفاف
اجتماعی ـ روانی (Yb5)    اعتیاد مجازی / کاهش روحیۀ نقدپذیری / کاهش مقاومت‌پذیری / تقویت خودشیفتگی / ایجاد انتظارات مدیریت‌نشده / ایجاد قاطعیت در ارتباط / ایجاد بلاتکلیفی در تصمیم‌گیری / افزایش پنهان‌کاری / کاهش مسئولیت‌پذیری / کاهش تفکر انتقادی / احساس بی‌پناهی مضاعف / توطئه‌گری / گسترش روحیۀ برتری‌جویی / افزایش حس محق بودن
اجتماعی ـ آموزشی (Yb6)    ترویج اخبار کذب / عادت به رهبری شدن فکری / اُفت تحصیلی / کنجکاوی‌های بی‌مورد
اجتماعی ـ سیاسی (Yb7)    القای دیدگاه‌های جریان‌های معاند / ترویج تروریسم / اختلاف‌افکنی قومی / قانون‌گریزی / گسترش جنبش‌های اعتراضی / تولید قوانین ساختگی / فشار بر اقلیت‌ها
4-4. فراتحلیل مسئله‌محوری و فرضیات موجود: برآمدن فرضیه‌های چهارگانۀ اکتشافیِ نیازمند پژوهش و غایب در پژوهش‌های کنونی
با توجه به اینکه 8/67 درصد از پژوهش‌ها از روش و تکنیک‌های کمّی (موسوم به فرضیه‌آزمایی) استفاده کرده‌اند، پرسش‌هاي آنها ناظر به پاسخ به یک پرسش اصلی دربارۀ ارتباط احتمالی شبکه‌های اجتماعی با مقولاتی نظیر جرايم و بزهکاری‌ها، تغییرات هویتی، مسائل خانوادگی، تأثیرپذیری‌های سبک زندگی، دگرگونی باور یا نگرش‌ها و نظایر آن است. در یک جمع‌بندی کلی می‌توان پرسش‌هاي بررسی شده در پژوهش‌ها را در سه نوع شامل «توصیفی»، «تبیینی/ تفسیری» و «تدبیری» خلاصه کرد. بسیاری از پژوهش‌ها چند نوع از آنها را به‌طور همزمان دنبال کرده‌اند. پرسش‌هاي تدبیری عمدتاً در سطح پیشگیری بوده و به سطوح مداخلاتی و بالینی نزدیک نشده‌اند. تکراری بودن بخشی از پرسش‌هاي پژوهش‌ها، به‌ویژه پژوهشگرانی که فرضیه‌آزمایی را انتخاب کرده‌اند، در میان آثار مشهود است. این موضوع سبب شده است تا بررسی پرسش‌ها دربارۀ تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر هویت فرهنگی جوانان بیشترین سهم را داشته باشد. ازاین‌رو، سهم نوآوری و ابتکار در طرح چنین پرسشی با ویژگی‌ها و ابعاد جدید و اکتشافی کم است. اشتراک میان فرضیه‌ها در موارد متعددی وجود دارد؛ هرچند متغیرهای میانجی متفاوتند. به‌طور نمونه، چند مورد از فرضیات که خلأ آنها احساس می‌شود، در جدول 12 صورت‌بندی شده‌اند.
جدول 12. فرضیه‌های چهارگانۀ اکتشافیِ نیازمند پژوهش و غایب در پژوهش‌ها
فرضیۀ اکتشافی اول    آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی به‌منزلۀ «بازتاب» آسیب‌های اجتماعی دنیای واقعی
فرضیۀ اکتشافی دوم    آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی به‌منزلۀ «منشأ» آسیب‌های اجتماعی دنیای واقعی
فرضیۀ اکتشافی سوم    «دیالکتیک» آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی و آسیب‌های اجتماعی دنیای واقعی
فرضیۀ اکتشافی چهارم    آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی به‌منزلۀ آسیب‌های «برساخته» در فضای مجازی
5-4. اعتبار و روایی یافته‌ها: نقاط قوت، نقاط ضعف، خلأها و کاستی‌ها
بيشتر پژوهش‌ها در تعمیم نتایج یافته‌های خود، به دو دلیل محتاطانه عمل کرده‌اند: اولاً در نظر گرفتن ملاحظات مربوط به جامعۀ آماری؛ ثانیاً توجه دادن مخاطب به پیامدهای مثبت شبکه‌های اجتماعی. شکاف میان نظریه و یافته‌ها کمتر وجود دارد و این موضوع تا حدی نشان‌دهندۀ ماهیت و آثار نوظهور شبکه‌های اجتماعی در جامعۀ ایران است. به‌عبارت دیگر، بيشتر پژوهشگران تلاش کرده‌اند تا پژوهش خود را به‌لحاظ نظری تقویت کنند. البته نمی‌توان تمام جامعۀ ایران را مصداق جامعۀ اطلاعاتی، و تمامی شهرها را شهرهای شبکه‌ای و اطلاعاتی دانست. به همین دلیل، تأثیر شبکه‌های اجتماعی در مناطق مختلف کشور یکسان نبوده است. شرایط، زیرساخت‌ها، نفوذ باورهای سنتی، نظارت بین‌فردی، جایگاه تربیت خانوادگی، سهم آموزش‌های رسانه‌های جدید و نظایر آن، سبب می‌شود تا آسیب‌پذیری از شبکه‌های مجازی شامل طیفی از شدتِ اثر باشد.
با توجه به آنچه ذکر شد، همچنان خلأهای پژوهشی در واکاوی آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی وجود دارد. بسیاری از پژوهش‌های انجام‌ شده، آمار و اطلاعاتی از شاخص‌های فناورانۀ مهمی همچون ضریب نفوذ اینترنت یا تلفن همراه ارائه نکرده‌اند. همچنین در برخی موارد، نوع نگرش پژوهشگر به ماهیت آسیب‌زا یا سودمند فناوری‌های جدید بر انتخاب مسئله و نتیجه‌گیری از پژوهش سایه انداخته است. یکی از سوگیری‌های قابل توجه، تحمیل نظریات مرسوم به جمع‌بندی یافته‌هاست. این خصوصیت باعث شده است جنبه‌های اکتشافی و نوین یافته‌ها کمتر منعکس شود. تلاش برای تولید یک گمانه‌زنی یا ایدۀ بومی نسبت به تأثیرات منفی شبکه‌های اجتماعی چندان قابل ملاحظه نیست.
با توجه به اینکه اقشار و گروه‌های سنی، دارای مراجع و منابع متفاوتی در جذب شدن به‌سوی شبکه‌های مجازی هستند، مناسب است که پژوهش‌ها علاوه بر تأثیرسنجی یا رابطه‌سنجی میان چند متغیر، به علل و منشأهای گرایش و کشش به فضای مجازی به‌طور جزئی‌تری تمرکز کنند. براي مثال، پژوهش‌ها بیشتر به آسیب‌های شبکه‌های مجازی بر جوانان معطوف‌اند؛ زیرا علل کششی و شرایط مُعدّه برای آنها هموارتر و بیشترند؛ اما اکتشاف این مسئله که آن علل و شرایط برای سالمندان چگونه است، نیازمند به انجام پژوهش است. به ‌عبارت دیگر، به‌رغم زیستن تمام کنشگران در جهان فناوری و جهانی‌شده و به‌وجود آمدن درک مشترکی از تحولات اجتماعی ـ تکنیکی، همچنان زمینه‌های متفاوتی برای گروه‌ها، سنین مختلف، اقشار گوناگون و پایگاه‌های اجتماعی متنوع وجود دارد که به شکل دادن یا شدت بخشیدن به آسیب‌ها منتج می‌شود. به‌‌لحاظ بینش جامعه‌شناسانه، این موضوع هنگامی اهمیت خود را آشکار می‌سازد که پژوهشگر به ارائۀ راهکار و پیشنهاد مبادرت می‌کند؛ یعنی تا زمانی که علل و زمینه‌ها برای پژوهشگر منکشف نشده باشد، ارائۀ راهکار، به‌معنای مقابله با معلول‌ها و نه علل خواهند بود.
جدول 13. نقاط قوت، نقاط ضعف و خلأها / کاستی‌ها در پژوهش‌ها
نقاط قوت    نقاط ضعف    خلأها / کاستی‌ها
احتیاط در تعمیم یافته‌ها و ارائۀ پیشنهادهای موضوعی آتی به پژوهشگران     ارائه نکردن آمار و اطلاعاتی از شاخص‌های فناورانۀ مهمی همچون ضریب نفوذ اینترنت یا تلفن همراه در محل انجام پژوهش    استفادۀ هوشمندانه و خلاقانۀ بیشتر، از روش‌های کیفی به‌منظور نزدیک شدن به فهم و تجربۀ زیستۀ مردم
اندک بودن شکاف میان نظریه و یافته‌ها    سایه افکندن نوع نگرش پژوهشگر به ماهیت آسیب‌زا یا سودمند فناوری‌های جدید بر انتخاب مسئله و نتیجه‌گیری از پژوهش    تولید یک گمانه‌زنی یا ایدۀ بومی دربارة تأثیرات منفی (آسیب‌های) شبکه‌های اجتماعی
توجه دادن مخاطبان پژوهش به در نظر گرفتن همزمان پیامدهای مثبت شبکه‌های اجتماعی در کنار آسیب‌های ناشی از آنها    کم‌مایه شدن جنبه‌های اکتشافی و نوین یافته‌ها به‌ دلیل تحمیل نظریات مرسوم بر جمع‌بندی پژوهش    تمرکز بر علل کششی و شرایط مُعدّه برای گروه‌ها، سنین مختلف، اقشار گوناگون و پایگاه‌های اجتماعی متنوع (ضرورت مقابله با علل و زمینه‌ها به‌جای کاستن از معلول‌ها)
بحث و نتیجه‌گیری
الف. انعکاس راهکارها در پژوهش‌های تحلیل‌شده
در این مقاله، 112 پژوهش مربوط به سال‌های 97-91 با موضوع آسیب‌های اجتماعی شبکه‌های مجازی با استفاده از تکنیک فراتحلیل کیفی بررسی و ارزیابی شدند. لازم است به‌منظور کاهش آسیب‌های مجازی، راهکارهایی برنامه‌ریزی‌شده و عملیاتی اتخاذ کرد. در این راستا، واکاوی مقالات بررسی‌شده در این پژوهش، سودمند خواهند بود. شیوه و رویکرد برنامه‌های پیشگیری سبب می‌شود تا بتوان طیف متنوعی از پیشنهادها و راهکارها را ارائه کرد. به‌طورکلی، «ایجابی یا سلبی بودن»، «فراهم‌سازی تعاملات در دنیای واقعی»، «تکیه بر نقش و ظرفیت‌های کاربران» و «تغییر نگرش به وجوه مثبت فناوری‌های جدید» مهم‌ترین شیوه‌ها و رویکردها‌يند. هنگامی می‌توان ادعا کرد که پیشنهادها و راهکارها جامع و عملیاتی هستند که مشتمل بر ابعاد «فرهنگی ـ اعتقادی»، «خانوادگی ـ زناشویی»، «آموزشی ـ مهارتی»، «پژوهشی ـ شناختی»، «سیاسی ـ تقنینی»، «انتظامی ـ قضایی» و «تکنیکی ـ زیرساختی» باشند. همچنین نهادها و سازمان‌های مربوط به کاهش آسیب‌های اجتماعی (پژوهشی، تقنینی، اجرایی، قضایی یا درمانی) باید اقدامات متناسب با حیطۀ وظایف خود را برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری و اجرایی كنند.
ب. ملاحظات و استلزامات فرهنگی و اجتماعی: نگرش چندجانبه، بر هم زدن استیلای امپریالیسم مجازی، تربیت کاربران ماهر و آگاه
شبکه‌های مجازی در چارچوبی از بسترها، انگیزه‌ها، دلایل یا فشارهای روان‌شناختی، اجتماعی، فرهنگی، جغرافیایی، تاریخی و اقتصادی شکل مي‌گيرند، عمل مي‌کنند و تأثیر می‌گذارند یا می‌پذیرند. در این رویکرد، فناوری‌ها هم فرصت‌ها و هم مخاطراتی را به ‌همراه دارند. بنابراین، نگرش خطی یا علت و معلولی به فناوری و پیش‌بینی‌هایی قطعی از آثار آن، جای خود را به نگرشی چندجانبه، پیچیده و وابسته به مجموعه‌ای از متغیرها می‌دهد.
مهم‌ترین کارکردهای شبکه‌ها عبارتند از: معرفت‌سازی؛ تولید، ابداع، نشر و نگهداری ایده‌ها؛ انگاره‌سازی؛ بحران‌سازی و بحران‌زدایی؛ و استفادۀ ابزاری در خدمت اهداف (داوودی دهاقانی و همکاران، 1397، ص 73).
یکی از دلایل اهمیت اتخاذ رویکردهای پیشگیری از آسیب‌های مجازی، مسئلۀ هژمونی، استیلا و تبعیت فرهنگی است. با توجه به فرایند جهانی‌سازی و صورت‌بندی‌های نوین اجتماعی، می‌توان نظم نوین جهانی را نوعی «امپراتوری» تلقی کرد. امپراتوری به شبکۀ جهانی اینترنت متصل است و از طریق شبکه‌های کنترل‌کننده، هویت‌های تلفیقی و سلسله‌مراتب انعطاف‌پذیر را مدیریت می‌‌کند (ر.ك: نگری و هارت، 1384). استعمار مجازی، از سازوکارهای قدرت نرم است که به‌دنبال از بین بردن استقلال رأی، و عضویت افراد در جامعۀ فرهنگی غرب (آمریکا) است (عاملی، 1389، ص 22).
به‌طورکلی، آثار تخریبی شبکه‌های اجتماعی شامل مواردی همچون بی‌فرهنگی، فقدان شعور اجتماعی، تخریب باورهای مذهبی و بی‌اعتبار کردن نمادها و ارزش‌های ملی هستند. بنابراین، فناوری حامل ایدئولوژی است (پستمن، 1388، ص 13). برخی دیدگاه‌ها قویاً بر این باورند که مهم‌ترین پیامد ایدئولوژیک رشد و توسعۀ رسانه‌ها و شبکه‌های نوین ارتباطی، تشدید جریان مدرنیتۀ غرب و رواج سکولاریسم، ارزش‌های نظام لیبرال دموکراسی، نوگرایی، پیشرفت، تنوع، مصرف‌گرایی و جدایی مذهب از نهادهای اجتماعی است (تاملینسون، 2003، ص 269-277).
البته اختلاف روزافزون بر سر ارزش‌ها و رسانه‌های غربی که از اواخر قرن بیستم آغاز شد، به‌طور برجسته نقش مهم کاربران را نشان می‌دهد. این امر از طریق رسانه‌های جدید، مانند شبکه‌های اجتماعی،‌ بیشتر به‌چشم می‌خورد (ر.ك: زیترین و ادلمن، 2005). ازاین‌رو کاربران تا حدودی می‌توانند از مهارت و دانش خود برای محافظت از سویه‌های غرض‌ورزانه استفاده کنند. تربیت کاربران ایرانی شبکه‌های مجازی، به‌ویژه نسل جوان، از راه مهارت‌آموزی و اقناع افکار آنان دربارة ابعاد فرهنگی و اجتماعی فرصت‌ها و تهدیدهای مجازی و نرم، حائز اهمیت است.
ج. راهبردهای پیشنهادی و عملیاتی برای برون‌رفت از آسیب‌های شبکه‌های اجتماعی
جدول 14. ضرورت‌ها، راهبردها و دستورالعمل‌ها
ضرورت‌ها    راهبرد    دستورالعمل، محتوا و مصادیق
* حفظ امنیت اسلامی به‌عنوان اساسی‌ترین کار
* افزایش آمادگی‌ها و به‌‌روزرسانی توانایی‌‌ها
* گسترش مفاهیم و معارف اسلامى و رصد شبهات
* رصد کردن مسائل و تولید محتوای متناسب با آن
* مخاطب‌شناسی به‌لحاظ ظرفیت‌ها، چگونگی برقراری ارتباط و تنوع فرهنگی
* مطالعه، پژوهش و اقدام
* استفاده و مشورت با متخصصان
* مقابله با ناامنی مالی    کاهش و کنترل پیش‌کنشی برای مهندسی اطلاعات و شناخت افکار عمومی    * برنامه‌ریزی برای مخاطب‌شناسی و سفارش تولید محتوا
* تقویت زمینه‌های شناختی و پژوهشی
* تأمین امنیت مالی بر بستر شبکه‌ها
* آموزش ترویجی مهارت‌های زندگی یا حمایت محتوایی
* آموزش ترویجی سواد رسانه‌ای و شبکه‌ای یا نیازسنجی اولویت‌های محتوایی
* شناسایی و برنامه‌ریزی‌های ویژه برای گروه‌های نیازمند دریافت حمایت
* آمادگی و اقتدار از طریق حضور و داشتن ابتکار و انگیزه
* تبیین دقیق فعالیت‌‌ها و خدمات برای مردم در رسانه‌‌ها
* داشتن انگیزۀ حضور در فضای مجازی
* داشتن طرح‌های تبیینی و اقناعی
* قانون‌‌گرایی و قانون‌‌مداری برای از میان برداشتن آسیب‌ها    کاهش و کنترل مداخلاتی برای هدایت افکار عمومی    * فعالیت و حضور داشتن در میدان فضای مجازی
* اطلاع‌رسانی، آگاه‌سازی و اقناع افکار عمومی
* افزایش حس اطمینان، اعتماد، دلگرمی، محبت و افتخار میان مردم
* تعامل صمیمانۀ مردم و  مسئولان
* هم‌افزایی میان مسئولان    کاهش و کنترل مشارکتی برای جذب افکار عمومی    * حمایت از برنامه‌های فراغتی جایگزین با تأکید بر نسل جدید
* الزامات حمایت‌ها و همکاری‌های چندجانبه و بین سازمانی
* حمایت از مشارکت‌های مردم‌محور
* مردم‌مداری و اعتمادپذیری
* مقابله با ناامنی‌های اجتماعی، اخلاقی، معنوی و روحی از سوی استکبار بین‌‌المللی
* داشتن برنامه در قبال هر نوع ناامنی
* برخورد با عناوین مجرمانه
* تلاش دشمن برای مهندسی اطلاعات به‌منظور القای تقلید از بیگانه در سبک زندگی
* فهم چگونگی اقدامات دشمن و نقشه‌هایش
* تجربۀ تهاجم فرهنگی کشورهاي ديگر
* ضرورت وجود خط قرمز    کاهش و کنترل بازدارنده و مقابله‌ای برای مصونیت افکار عمومی    * برنامه‌ریزی پدافندی و رصد تهدیدات نرم دشمن
* کشف، شناسایی و مقابله با منشأها یا مروّجان آسیب‌های اجتماعی به‌منزلۀ جرم
* سیاست‌های نظارت بر محدودیت دسترسی یا مسدودسازی
در پایان، علاوه بر راهبردهای مشروح در جدول 14، در پرتو یافته‌ها و نتایج حاصل از مباحث، انجام و پیگیری پژوهش‌هایی با محوریت نکات زیر پیشنهاد می‌شوند:
ـ امکان‌سنجی راهکارهای چندگانۀ ارائه‌‌شده (شامل ابعاد خانوادگی، فرهنگی، زیرساختی و...) بر اساس داده‌های حجیم و تنظیم راهبردهای مقتضی به‌طور اختصاصی برای هر یک از آنها؛
ـ سنخ‌شناسی طیف کاربران به‌تفکیک اقشار نیازمند به حمایت (مجازی) تا اقشار دارای مهارت سواد شبکه‌ای، به‌منظور تنظیم راهبردهای جداگانه؛
ـ ظرفیت‌سنجی ساختاری و محتوایی نهادهای متولی فضای مجازی برای آمادگی در برابر اجرا و عملیاتی کردن راهبردهای پیشگیرانه از آسیب‌های مجازی و برآورد کاستی‌ها و خلأهای احتمالی؛
ـ استلزامات تشکیل نهادهای بومی (فکری ـ عملیاتی) در مقیاس کوچک مبتنی بر مشارکت مردم، نخبگان و مسئولان محلی، برای کاستن از آسیب‌های مجازی با تأکید بر حمایت و هدایت نسل جدید.