معرفت فرهنگی اجتماعی

 
مقدمه
برقراری ارتباط با دیگران و صمیمیت، نیاز اساسی در زندگي آدمی است. این ویژگی در همة گروه‌ها و قومیت‌ها و در تمامی سطوح اجتماعی ـ اقتصادی وجود دارد. اگرچه برقراری این ارتباط با توجه به آداب و رسوم هر فرهنگی متفاوت است (کوترونا، 2004). در این راستا، جوانی یکی از دوره‌های مهم فرایندهای تحولی است که در آن، افراد با چالش روان‌شناختی صمیمیت در برابر انزوا مواجه می‌شوند. این چالش، در افکار و احساسات جوانان در ارتباط با احساس تعهد دائمی به یک همسر صمیمی و ازدواج انعکاس می‌یابد. افزون‌براین، ویژگی‌های روان‌شناختی و فرایندهای اکتسابی تحولی، زمینه‌هایی را فراهم می‌کند که رفتار افراد را در زمینة‌ پذیرش مسئولیت‌های بین‌فردی و تعهد نسبت به ارزش‌ها و هدف شخصی، مثل ازدواج معنا‌دار می‌کند (الکایند، 1970؛ لائور و لائور، 2004؛ مک‌لیود، 2008).
در دیدگاه روان‌شناختی و اجتماعی، عوامل مختلفی شرایط ازدواج را فراهم می‌کند. این عوامل عبارتند از: دلبستگی، که به پیوند عاطفی بین دو فرد اشاره دارد و ناشي از امنیت و سلامت روانی فرد می‌باشد. مسائل جنسی، که یکی از نیازهای مهم و طبیعی فرد است. ارزش اتکایی، تعهدی است که افراد آن را به‌عنوان مؤلفه‌ای از ارزش‌های شخصی در نظر می‌گیرند. رهنمود، مشاوره‌ای در دسترس و اطلاعاتی است که زوجین در موقع نیاز از آن بهره‌مند می‌شوند. پیمان قابل اعتماد، دانش و معرفتی است که به دیگران این اعتماد را فراهم می‌سازد تا قادر باشند کمک‌های مشخصی را در مواقعی که لازم است، فراهم کنند. یکپارچگی اجتماعی، که به حس مشترک ارزش، علایق و همراهی اشاره دارد و فرصتی است برای ایجاد مهرآزمایی، مراقبت و عشق‌ورزی (ویز، 1974؛ کاترونا، 2004؛ چیرلین، 2004).
به ‌نظر می‌رسد، عوامل و انتظارات فرهنگی به ‌همراه تحولات اجتماعی، مانند دیگر افراد جامعه، چالش‌های خاص خود را برای دانشجویان فراهم می‌کند. برخی‌ها بر این باورند که اگرچه دورة دانشجویی، به‌ویژه دورة کارشناسی زمان‌هایی برای کشف خود و استقلال‌طلبی است، ولی وقتی آنها شریک زندگی برای خود پیدا می‌کنند، تعریف واحدی نمی‌توان برای ازدواج ارائه کرد، جز اينکه استقلال و خودمختاری فردی آنها، تا حدودی آسیب می‌بیند (مک‌کویلان، 2005). مرور ادبیات پژوهشی مربوط به دانشجویان نشان می‌دهد که با توجه به پیچیدگی و تقاضاهای زندگی مدرن، افرادی که اشتغال، تحصیل و ازدواج کرده‌‌اند، با چا‌لش‌هایی مواجه می‌شوند که از جنبه‌های گوناگون مورد توجه قرارگرفته‌اند (گورنیک و میرز، 2003). شواهدی وجود دارد که در ساير جوامع نیز چالش‌های دانشجویانی که ازدواج کردند، بیشتر مسائل مسئولیت‌های خانوادگی، تحصیلی و مسائل مادی است. این گروه از دانشجویان، با چالش‌هایی از قبیل: ارزیابی‌های تحصیلی مداوم، تحمل فشار برای به دست آوردن سطح تحصیلی بالاتر، تکالیف نامشخص، حجم کاری سنگین، کلاس‌های نامناسب و ارتباط با خانواده و دوستان است (آدبایو، 2006؛ فیرمن و همكاران، 2012؛ لاسوده و آوته، 2014).
ویژگی‌های شخصیتی، باورها و ارزش‌های فردی و نیز معنایی که هر يک از افراد از ارزش ازدواج دارند، یکی دیگر از متغیرهای مهمی است که در فرهنگ‌های گوناگون و در مباحث مربوط به ازدواج مطرح است. این شرایط در نوع انتخاب افراد و همسرگزینی در بین دانشجویان نیز تأثیر‌های خاص خود را دارد. شواهدی وجود دارد که متغیرهایی مانند مسائل مادی و اقتصادی، نیازهای درونی معنوی، احساس، عشق و برآورده شدن نیازهای جنسی، بر ازدواج افراد تأثیر می‌گذارند (لیانگ و همكاران، 2014).
اهداف پژوهش
مهم‌ترین و بنیادی‌ترین نهاد اجتماعی در هر جامعه، خانواده است. مبنای هر خانواده، بر اساس ازدواج شکل می‌گیرد. ازدواج خواست و نیاز طبیعی انسان است که همة مکاتب، به‌ویژه مکاتب آسمانی پیروان خود را به انجام آن تشویق و ترغیب می‌کنند (امینی، 1371).
قرآن کریم در اهمیت ازدواج می‌فرماید: «وَ مِنْ آیاتِهِ اَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ اَنْفُسِکُمْ اَزْواجاً لِتَسْکُنُوا الیها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً اِنَّ فی ذلِکَ لاَیات لِقوْم یَتَفَکَّرُونَ» (روم: 21)؛ و یکی از نشانه‌های قدرت خداوند این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید و بین شما و آنها محبت و الفت ایجاد کرد، تا در کنار همسران خود از آرامش خاطر برخوردار باشید. پيامبر اكرم نيز در این باره مي‌فرمايند: «در اسلام هيچ بنايي ساخته نشد كه نزد خداي عزوجل محبوب‌تر و ارجمندتر از ازدواج باشد» (مجلسی، 1403ق، ج 103، ص 222).
ازدواج دانشجویی، به یقین یكی از مهم‌ترین و بهترین راه‌های ازدواج جوانان در جامعة امروز محسوب می‌شود. به همین دلیل، توجه و توفیق در آن، حائز اهمیت است؛ زيرا دوران دانشجویی، برای بسیاری از افراد، دوران مناسبی برای انتخاب همسر محسوب می‌شود. به دلیل اینکه دو طرف ‌زمان زیادی را در کنار هم بوده‌اند و به شناخت نسبی از يكديگر دست یافته‌اند، می‌تواند یک ازدواج سازنده تلقی شود. دو انسانی که در یک محیط آموزشی حضور دارند، تقریباً در یک گروه سنی قرار دارند. اهداف مشترکی دارند و نگاه‌شان به آینده و مسیر آتی زندگی، تا حدود زیادی به هم شبیه است. درک متقابل افراد، به دلیل وجود روحیة نزدیک افزایش می‌یابد. بنابراین، در چنین ازدواجی، برنامه‌ریزی زندگی به سهولت رقم می‌خورد و زوجین، درگیری کمتری در این خصوص دارند.
با در نظر گرفتن اهمیت ازدواج از نگاه جامعه، دین و خانواده‌ها، در چند سال اخیر رویکرد نهادهای فرهنگی، در تسهیل امر ازدواج و ترغیب جوانان به تشکیل خانواده و تأکید به گسترش ازدواج‌های دانشجویی بوده است. در همین زمينه، همه ساله شاهد برگزاری مراسم ازدواج جمعی از دانشجویان سراسر کشور، در اعیاد مذهبی هستيم. ازاین‌رو، در اين پژوهش، درصدد بررسي علل و عوامل انتخاب ازدواج دانشجویی، به صورت مطالعه پدیدارشناختی مي‌باشيم.
پیشینة پژوهش
با وجود پیشینة دیرینه‌ای که ازدواج به‌واسطة نقشی که در تولیدومثل و پیامدهای اجتماعی و روان‌شناختی دارد (لائور و لائور، 2004)، ازدواج دانشجویی با شرایط و ضوابط خاصی که در دانشگاه‌های ایران برگزار می‌شود، مفهومی جدید در ایران است که با کم شدن تمایل جوانان به ازدواج و بالارفتن سن ازدواج، به ‌همراه هزینه‌های پایینی که دارد، از سال 1376 مطرح شد. در همان سال، با برگزاری اولین جشن ازدواج دانشجویی در بین 60 زوج جوان دانشجو در دانشگاه شهید بهشتی، به ‌صورت رسمی کار خود را آغاز کرد (خبرگزاری مهر، 1391).
پس از شکل‌گیری این‌گونه ازدواج‌ها در ایران، پژوهش‌هایی در ارتباط با آسیب‌شناسی و عوامل منجر به تداوم ازدواج دانشجویی انجام شده است. برای نمونه غضنفری (1391)، بر روی زوجینی که در بین سال‌های 1379 تا 1383 ازدواج دانشجویی انجام داده بودند، پژوهشی را تحت عنوان «بررسی عوامل مؤثر بر رضایت از زندگی ازدواج دانشجویی» انجام داد. مشخص شد که نسبت طلاق در ازدواج دانشجویی، 3/2 درصد است و 2 درصد نیز از زندگی خود ناراضی هستند. افزون‌براین، در بین آنان عواملی مثل کنار آمدن با یکدیگر، رابطة پربار و بامحتوا، داشتن علایق مشترک و اهمیت دادن به همسر موجب ارتقای رضایت زناشویی و دوام زندگی می‌شد.
كاظمي‌پور (1388)، در پژوهشي ديگر با عنوان «سـنجش نگـرش جوانـان نسـبت بـه ازدواج و شناخت آثار و پيامدهاي آن با تأكيد بر ازدواج‌هاي دانشجويي»، بـه بررسـي و شناسـايي نگـرش جوانان به مسئلة ازدواج، شناخت مسائل و مشكلات آنها در امر ازدواج، بخصـوص ازدواج‌هـاي ‌دانشجويي پرداخته‌اند. يافته‌هاي اين تحقيق نشان داد كه سن متوسـط ازدواج جوانـان متأهـل، كمتـر از سن مورد تقاضاي جوانان مجرد براي ازدواج است. همچنين، تنگناهاي اقتصادي، يكي از مسـائل و مشكلات ازدواج جوانان بوده است.
مجدی و رضایی (1390)، پژوهشی با عنوان «سنجش نگرش دانشجویان پسر مجرد دانشگاه فردوسی نسبت به ازدواج و عوامل مؤثر در آن» انجام دادند. نتایج پژوهش، نشان داد كه چندین متغیر از جمله نگرش به زن، رضایت از زندگی، روابط والدین با یکدیگر و نگرش دوستان دربارۀ ازدواج، در نگرش نسبت به ازدواج تأثیرگذار است.
مطالعه فتحی‌آشتیانی و همکاران (1383)، نشان داد كه عوامل مؤثر بر ازدواج‌های موفق دانشجویان از جمله اعتماد به یکدیگر، روابط کلامی و غیرکلامی خوب و مبتنی بر مراودات سالم، و توافق بر سر مسائل اساسی زندگی از قبیل تصمیم‌گیری شغلی، هدف‌های زندگی، تحصیل، شیوه برخورد با فرزندان، مدت زمانی که با هم سپری می‌شود، فعالیت‌های ایام فراغت، بچه‌دار شدن و روابط جنسی. به‌علاوه‌، برخی عوامل شخصی، خانوادگی و اجتماعیِ مؤثرِ بر سازگاری دانشجویان عبارت است از: نوع شغل همسر، طریقه آشنایی با همسر، شیوه حل مشکلات و محل مراجعه در زمان بروز اختلاف با همدیگر.
بهاری (1386)، در پژوهش دیگری تحت عنوان «بررسی رضایت زناشویی ازدواج‌های دانشجویی و عوامل مؤثر در آن»، به این نتیجه رسيد که در نمونة مورد بررسی بین میانگین رضایت زناشویی، در نوع ازدواج (ازدواج دانشجویی و غیردانشجویی)، جنسیت، هم زبان یا غیر هم زبان و سطح درآمد تفاوت معناداری وجود ندارد. اما میانگین رضایت زناشویی گروه نمونه، با میانگین نظری جامعه، هم رشته یا غیر هم رشته بودن در رشته‌های علوم انسانی، با رشته‌های غیر علوم انسانی، هم پایه یا غیر هم پایه تحصیلی بودن و فاصله سنی زوجین، تفاوت معنادار می‌باشد.
در زمینة سلامت روانی، شواهد پژوهشی در ایران، از طریق مقایسه بهداشت روانی افرادی که ازدواج‌های دانشجویی انجام داده‌اند، با افرادی که ازدواج معمولی داشته‌اند، نشان می‌دهد که در متغیرهای سلامت روانی، سطح سازگاری، ساختار و کنش‌ورزی خانواده، در بین دو گروه تفاوت قابل ملاحظه‌ای مشاهده نمی‌شود (مظاهری و همكاران، 1382).
بنابراین، مرور ادبیات پژوهشی در ایران، نشان می‌دهد که پژوهش‌های انجام شده در ارتباط با ازدواج دانشجویی، بیشتر در مورد رضایتمندی آنها و یا از نوع کمّی است، اما اين پژوهش در مورد علل انتخاب ازدواج دانشجویی و از نوع کیفی و داده‌های اصیل و واقعی هستند. همين امر، از جمله نوع‌آوری اصلی اين پژوهش است، اینکه دانشجویان چه شرایطی را تصور می‌کنند و چه عواملی را در اولویت قرار می‌دهند و آن را معنا می‌کنند، از نوع‌آوری اصلی اين پژوهش است.
روش‌ پژوهش
رويکرد اين پژوهش، کيفی است که با توجه به هدف مطالعه و دستيابی به تجارب زيستة افراد، از روش کیفی نظریه وابسته به زمینه، یا نظریه برخاسته از داده‌ها استفاده شده است. روش پژوهش، نظریة برخاسته از داده‌ها، شیوة پژوهشی است که به ‌وسیلة آن، با استفاده از مجموعه‌ای از داده‌ها یک نظریه تکوین می‌یابد (کریسول و همكاران، 2007؛ جانسون و کریستنسن، 2012). در اين روش، تأکيد اصلی بر ديدگاه مشارکت‌کنندگان در پژوهش، به‌عنوان منبع اصلی داده‌های پژوهشی است. گردآوری داده‌ها، در موقعیت طبیعی شرکت‌کنندگان به دست می‌آید. در این رویکرد، تمرکز بر درک یا معنی افراد از محیط، یا موقعیت و شرایط اجتماعی است (کرس ول، 1394، ص 248). بنابراین، هدف از تحقیق پدیدارشناسانه، توصیف تجربیات زندگی به همان شکلی است که در زندگی واقع شده‌اند (امامی، 1391). پس کانون توجه پدیدارشناسی، تجربیات زندگی است؛ زیرا این تجربیات هر پدیده را برای فرد معنادار می‌سازد و به فرد می‌گوید که چه چیز در زندگی او و نزد وی، حقیقی و واقعی است (ادیب و همكاران، 1390، ص 89). در پدیدارشناختی، پژوهشگر تلاش می‌کند درک کند که یک فرد یا افراد، چگونه یک پدیده را تجربه می‌کنند؛ مؤلفۀ کلیدی مطالعۀ پژوهشی پدیدارشناختی، این است که پژوهشگر تلاش می‌کند از چشم‌انداز خود فرد، درک کند که چگونه یک پدیده را تجربه می‌کند (جانسون و کریستنسن، 2012).
افراد شرکت‌کننده در اين پژوهش، از بین دانشجویانی انتخاب شدند که برای ثبت‌نام زیارت امام رضا، به دفتر نهاد رهبری شهر تبریز رجوع کرده بودند. ملاک‌های اصلی انتخاب این افراد، داشتن ازدواج دانشجویی و داوطلب بودن آنان، برای شرکت در پژوهش بود. برای جمع‌آوری داده‌ها، از مصاحبه دقیق و نیمه‌ساختاریافته‌ استفاده شد. با توجه به اینکه در مصاحبه عمیق و نیمه‌ساختاریافته، قصد محقق نفوذ به لایه‌های عمیق ذهن مصاحبه‌شونده و کسب اطلاعات حقیقی است، سؤالات دیگری هم از بطن پاسخ‌های مصاحبه‌شوندگان تدوین شدند. در این مطالعه، تجربه‌های دانشجویان در مورد عوامل منجر به ازدواج دانشجویی مورد بررسی قرار گیرد.
برای جلوگیری از دخالت سوگیری پژوهشگر، سعی شد در جلسة مصاحبه، سؤالاتی که دلیل بر کنجکاوی و اعمال نظر محقق است، مطرح نشود. هر مصاحبه، با طرح سؤال کلی شروع و با یک چارچوب ملایم و انعطاف‌پذیر تعقیب می‌شد. در روند مصاحبه، از سؤالات کاوشی مانند ممکن است در این مورد بیشتر توضیح دهید؟ «و یا» ممکن است منظور خود را روشن کنید؟ برای دستیابی به داده‌های بیشتر استفاده می‌شد. شرکت‌کنندگان نیز در پاسخ به این سؤالات، تجربیات خود را در میان گذاشتند. در پایان هر مصاحبه، مطالب بيان شده برای مصاحبه‌شونده خلاصه و جمع‌بندی می‌شد، تا چنانچه برداشت مصاحبه‌کننده با نظر مصاحبه‌شونده مغایرتی داشت، یا مصاحبه‌شونده قصد اصلاح یا تکمیل گفته‌هایش را داشت، آن را بیان کند.
براي تحليل داده‌ها، از فراينـدهای تحلیل کرس ول (جدول 1) و هفـت مرحلـه‌اي تحليل كلايزي استفاده شد. پيش از تحلیل موارد زیر، با استفاده از روش‌های ذکر شده، پایه‌های نظری روش‌های پدیدارشناسانه مورد مطالعه قرار گرفت. منطبق با پایه‌های نظریه پدیدارشناسانه، هفت مرحله همواره مورد توجه است: این مراحل شامل: 1. پژوهش در باب پدیدارهای خاص؛ 2. پژوهش در باب ذوات کلی؛ 3. درک نسبت‌های ذاتی میان ذوات؛ 4. مشاهده انحای ظهور؛ 5. مشاهده تقویم پدیدارها در آگاهی؛ 6. تعلیق باور به وجود پدیدارها؛ 7. تفسیر معنای پدیدارها است (اسپيگلبرگ، 1397، ج 2، ص 985).
ازاین‌رو، مراحل مطرح در این تحقیق، مورد توجه قرار گرفت که به طور خلاصه بيان می‌شود: پژوهشگر برای درک شهودی پدیده (ازدواج دانشجویی)، ابتدا شیوه‌های گوناگون درک پدیده تجربه شده را از هم جدا کرده و با بحث در مورد بنیان و اساس ازدواج دانشجویی، به‌عنوان زیربنای نظری مطالعه، به بیان فصیح اندیشه‌ها و مبانی فلسفی مطالعه می‌پردازد. سپس، براي تعریف و توصیف پدیده ازدواج دانشجویی و بیان مسئله تحقیقی، پیشینة تحقیقی مورد بررسی قرار می‌دهد و بر تجربیات زنده مشارکت‌کنندگان، متمرکز می‌شود. سپس، برای ارائه توصیف تحلیلی و جامع از پدیده تحت بررسی، به تجزیه‌وتحلیل داده‌ها می‌پردازد تا از این طریق، تجربیات زنده و غنی مشارکت‌کنندگان را منعکس سازد. در گام دوم، در باب ذوات کلی مدارک موجود و مستند از ازدواج دانشجویی که منطبق بر قوانین اسلامی و فرهنگی جامعه اسلامی است، مورد بررسی قرار گرفت و افراد واجد شرایط وارد چرخه پژوهش شد. در گام سوم، افراد واجد شرایط آمادگی‌های لازم برای انجام مصاحبه را با رعایت اصول اخلاقی اعلان کردند. در گام چهارم، که مشاهدة انحای ظهور است، علل و عوامل منجر به ازدواج دانشجویی از طریق مصاحبه افراد واجد شرایط حاصل شد. گام پنجم، که کاوش تقویم پدیدارها در آگاهی است، تم‌های اصلی و فرعی اظهارات افراد واجد شرایط در نمودار ظاهر شد. درگام ششم، که تعلیق باور به وجود پدیدارهاست، مستندات مربوط به علل و عوامل منجر به دانشجویی و منظور آنها از ازدواج دانشجویی، دوباره مورد واکاوی و مورد تأیید قرار گرفت. در گام آخر که تفسیر معانی پوشیده است، منظور نظر دانشجویان با ذکر مثال‌های روشن از آنها و تحلیل نظری و تجربی، از شواهد موجود مورد بررسی و تحليل قرار گرفت (همان، ص 1023- 985).
تحليل هفت مرحله‌ای كلايزي:
در مرحلة اول، همة توصيف‌هاي ارائه‌شـده توسـط شركت‌كنندگان، به دقت مطالعه شدند. بديـن‌منظور، همة مصاحبه‌ها ضبط شدند و سپس، بر روي كاغذ برگردانـده شـدند. در گام بعـدي، براي كسب معاني و به دست آوردن يك احساس و مأنوس شدن با آنهـا، چنـدين‌بـار خوانـده شدند. در مرحلة دوم، عبـارات يـا جملاتـي كـه بـه طـور مستقيم به پديده مورد نظـر مربـوط بـود، از مصاحبه‌ها استخراج شد. مرحلة سوم، که مرحلة فرموله کردن معانی شناخته شده بود، معنی هـر جمله مهـم استخراج و در حاشيه متن مصاحبه يادداشت شد. در مرحلة چهارم، سازماندهي دسته‌ها و خوشه‌ها انجـام گرفت. اين خوشة موضوعات، بــه پروتكل‌هاي اوليه ارجاع داده شدند تـا روايي آنها مورد بررسي و تأييد قرار گیرند. در مرحلة پنجم، بـا تركيب كردن كليه عقايد استنتاج شده، يك توصيف كامل و جامع از جزئيات پديده تحت مطالعه به دست آمد. در مرحلة ششم، بـا تركيب كردن كليه عقايد استنتاج شده يك توصيف كامل و جامع، از جزئيات پديده تحت مطالعه به دست آمد. در نهایت، در مرحله هفتم براي اعتمادپذير كردن نتايج مطالعه، توصيف جـامع پديده به شركت‌كنندگان برگردانده شـد. روايي و پايايي داده‌ها، با بازگرداندن نتايج به شركت‌كنندگان و تأييد نتايج توسط آنهـا و نيز تجزيه‌و‌تحليل تيمي مورد تأييد قـرار گرفت. براي رعایت اصول اخلاقی پژوهش، به همة افراد شرکت‌کنندة هدف پژوهش، به طور خلاصه توضیح داده شد و بی‌نام و نشان ماندن آنها در تمام منابع و مقاله‌هایی که از این پژوهش استخراج می‌شود، تضمین گردید. در ضمن، به هر يک از افراد شرکت‌کننده توضیح داده شد که شرکت در این پژوهش، پیامد ناگوار روانی و عاطفی برای آنها نخواهد داشت. افزون‌براین، شرکت‌کنندگان آزاد بودند که هر موقع خواستند، می‌توانند از ادامه همکاری خودداری کنند. در ادامه، براي دستیابی به تجربه‌های دانشجویان در ارتباط با ازدواج دانشجویی، سؤال نیمه‌ساختاریافتة‌ زیر ارائه شد.
چه عواملی موجب شد تا ازدواج دانشجویی را انتخاب کنید؟
مصاحبه نیمه‌ساختاریافته با شرکت‌کنندگان به ‌عمل آمد و نکته‌های مبهم مصاحبه‌ها، با واکاوی‌ها و سؤال‌های پیگیرانه مصاحبه‌گر، روشن گردید. تا جایی‌که صراحت منظور آنها مشخص شد. مصاحبه‌ها تا جایی ادامه داده شد که اشباع گزاره‌ای در مصاحبه‌ها و نتایج آن حاصل شود. بدین‌ترتیب، شرکت‌کنندگان جدید ایده تازه‌ای را مطرح نمی‌کردند و ایده‌های افراد قبلی را تکرار می‌‌کردند. پس از مصاحبه با فرد 18، مشخص شد که 3 نفر آخر، همان مطالب قبلی را تکرار کردند. بنابراین، مصاحبه‌گر بعد از نفر 21، مصاحبه را متوقف کرد.
اعتبار در پژوهش پدیدارشناختی، به این موضوع اشاره دارد که پژوهشگر تا چه اندازه توانسته واقعیت‌ها یا حقایق ابراز شدة مطالعه‌شوندگان را به درستی منعکس کند. برای وارسی این ملاک ارزیابی، از دو روش استفاده شد: اول، با استفاده از فن وارسی عضو، که طی آن برداشت‌های پژوهشگر با مصاحبه‌شونده در میان گذاشته می‌شد، تا صحت و سقم آنها مشخص شود. دوم، داده‌ها توسط دو تحلیلگر تحلیل شدند، تا اثرات برداشت‌ها و سوگیری‌های شخصی به حداقل برسد.
یافته‌های پژوهش
براي دستیابی به نتایج، داده‌های حاصل از مصاحبه‌های بالینی، با دانشجویان و تجارب دست اول آنان، استخراج و ضبط شد. از طریق کدگذاری باز، مقوله‌های اصلی و مقوله‌های فرعی مشخص شدند. هدف از کدگذاری، خلاصه کردن اظهارت دانشجویان و سامان دادن یافته‌ها، تلخیص و طبقه‌بندی کردن آنها بود. نتیجة کدگذاری باز، بر اساس مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته که با 21 نفر از دانشجویان انجام شد، در جدول 1 ارائه شده است.
جدول 1. نتایج حاصل از کدگذاری باز داده‌های حاصل از مصاحبه*
مقوله‌های اصلی    مقوله‌های فرعی    ویژگی‌ها
مکان مناسب    در دسترس بودن 2، 3، 5، 6، 8، 9، 10، 14، 19،21    هم‌دانشکده‌ای و هم‌دانشگاهی 2، 6، 14، 21،19
امکان ارزیابی بهتر 3، 5، 7، 9، 12
امکان انتخاب‌های بهتر، 10، 14
کم‌هزینه‌بودن    به‌صرفه بودن 2، 10، 12، 17، 18،15، 21    پرهیز از تجمل‌گرایی، 12، 17
آسان بودن شروع زندگی، 2، 10، 18
هم‌دوره‌ای بودن    سن مناسب، 3، 4،  6، 7، 20،11    انتخاب از هم‌دهۀ، 3، 11، 7 
فاصله سنی، 4، 6، 20
منتظر نماندن برای فارغ‌التحصیلی    مخالفت والدین دختر 1، 13، 20،16    تعیین تکلیف خواستگاری، 1، 13، 20، 16
*شماره‌های بیان شده برای هر یک از مقوله‌ها مربوط به شماره‌های اختصاص یافته برای هر یک از افراد مصاحبه‌شده است به طور مثال 2 یعنی فرد شماره 2 یا 7 یعنی فرد شماره 7.
در ارتباط با سؤال نیمه‌ساختاریافته که چه عواملی موجب شد تا ازدواج دانشجویی را انتخاب کنید؟
پاسخ‌های دانشجویان را می‌توان به چهار طبقه اصلی تقسیم کرد:
الف. مکان مناسب، ب. کم‌هزینه بودن، ج. هم‌دوره‌ای بودن، د. منتظر نماندن برای فارغ‌التحصیلی.
بررسی تحلیلی داده‌های حاصل از مصاحبه‌ها نشان داد که پاسخ‌های دانشجویان در مورد ازدواج دانشجویی، از وضعیت و شرایط اجتماعی ـ فرهنگی تا شرایط تحولی روان‌شناختی در نوسان بوده است.
بحث و نتیجه‌گیری
اين پژوهش، با هدف بررسی علل ازدواج دانشجویی در فرهنگ ایراني انجام شده است. یافته‌های اين پژوهش، با مشاهده مقوله‌های اصلی و فرعی مستخرج از مصاحبه با دانشجویانِ ازدواج کرده نشان می‌دهد که شاید وضعیت و شرایط اجتماعی ـ فرهنگی، به ‌همراه شرایط تحولی روان‌شناختی دانشجویان در گرایش آنها به این امر مؤثر بوده است. بخشی از این عوامل مثل هزینه کم، ازدواج آسان و به‌صرفه بودن متأثر از عوامل تبلیغاتی و حمایتی دستگاه‌های اجرایی و فرهنگی دانشگاه‌ است و به ‌نوعی، شرایط غالب دانشجویان برای ازدواج دانشجویی را فراهم می‌کند. در ایران متولیان امور ازدواج‌های دانشجویی، در کنار ترویج ارزش‌های اخلاقی و اسلامی ازدواج، اهداف خاصی را دنبال می‌کنند که در مقایسه با ساير جوامع و ازدواج‌های معمولی در ایران، این نوع ازدواج را در مقایسه با ازدواج‌های دیگر متمایز می‌کند. تأکید بر مسائلی از نوع ازدواج آسان، پیشگیری از افزایش سن ازدواج، ممانعت از ترویج فساد، به ‌همراه اعطای خوابگاه متأهلین دانشجویی، سکه بهار آزادی، جهیزیه و سفرهای زیارتی، موجب شده است سالانه حداقل 50 هزار نفر پیوند زناشویی داشته باشند.
از سوی دیگر، مفاهیم و مؤلفه‌هایی مانند هم‌دوره‌ای بودن، رعایت فاصله سنی و انتخاب از هم‌دهة خود، شرایط روان‌شناختی مثل هم‌دوره‌ای را در فرایند‌های رشد نسلی مطرح می‌کند. در ویژگی‌های دوره‌ای، افراد شباهت‌هایی با هم دارند که آنها را از کسانی که در دوره‌های دیگر به ‌دنیا آمده‌اند، متمایز می‌کند (چرلین، 2009؛ جی، 2012). احتمال دارد گروه‌های دانشجویی، با تبعیت از هم‌دوره‌ای بودن و ویژگی‌های مشترکی که در جنس مخالف خود پس از آشنایی می‌بینند، ازدواج کنند. بعد به دليل شرایط چالش‌برانگیز دورة دانشجویی، از تسهیلات ازدواج دانشجویی برای آغاز زندگی مشترک خود استفاده كنند. بنابراین، این ایده ساده‌انگارانه که تسهیلات دفتر نهاد رهبری و دانشگاه پایه‌گذار اصلی شکل‌گیری بیشتر ازدواج دانشجویی است، به ‌نظر نمی‌رسد چندان مورد استقبال قرار گیرد. اگرچه برخی‌ها، عوامل تشویقی را در این ارتباط مؤثر می‌دانند، شواهد پژوهشی موجود در ایران، با مقایسه پیامدهای این نوع ازدواج‌ها با ازدواج‌های معمولی، بیانگر برخی از استدلال‌ها در این مورد است.
مکان مناسب، اولین و بیشترین مقوله‌ای است که اکثر دانشجویان در مصاحبه‌های خود، آن را اظهار داشته‌اند. آنان در این مقوله به مواردی از قبیل، در دسترس بودن، هم‌دانشکده‌ای و هم‌دانشگاهی، امکان ارزیابی بهتر و امکان انتخاب بهتر اشاره‌ کرده‌اند. در این زمينه، دانشجویان چنين اظهار داشته‌اند:
- من به این دلیل ازدواج دانشجویی انجام دادم که نگران انتخاب شریک زندگی بعد از اتمام تحصیلات از طرف والدین بودم، دوست داشتم خودم انتخاب کنم.
- هم‌دانشکده‌ای بودن، این امکان را می‌داد که به بهترین وجه ممکن، وی را در نظر بگیرم و پيش از ازدواج بیشتر ارزیابی کنم.
- چه جایی بهتر از دانشگاه و دانشکده می‌توانستیم پیدا کنیم. اینجا بهترین و باهوش‌ترین و سالم‌ترین افراد، برای تحصیل به اینجا می‌آیند، به ‌علاوه از لحاظ تحصیلی مشکلی ندارند، چون تحصیلات دارند بهتر سازگار می‌شوند.
زمان‌های بیشتری که دانشجویان در فضای دانشگاه به ‌سر می‌برند، به ‌آنان این امکان را می‌دهد تا همدیگر را بهتر ارزیابی کنند. افزون‌براین، ادامه تحصیل در دانشگاه، شرایط تا حدودی یکسان از لحاظ جایگاه اجتماعی و شغلی برای طرفین ازدواج فراهم می‌کند که جست‌وجوی آن در بیرون از دانشگاه شاید تا حدی مقدور نباشد. در کنار این موارد، ترس و ممانعت از تحمیل خواسته‌های والدین، یا تشویق آنان به انتخاب همسر از دانشگاه، ممکن است به انتخاب زوج دانشجویی کمک کرده باشد. شواهد پژوهشی، از مناسب بودن ازدواج دانشجویی در ایران حمایت می‌کند. آقایی (1381)، در پژوهشی نشان داد که 48 درصد از دانشجویان، ازدواج دانشجویی را بهترین نوع ازدواج توصیف کرده‌اند. افزون‌براین، 32 درصد از خانواده‌ها موافق ازدواج دانشجویی بودند.
کم‌هزینه‌بودن، دومین مقولة اصلی است که اکثر دانشجویان به آن اشاره کرده‌اند. آنان به مفاهیمی مثل به‌صرفه‌بودن ازدواج دانشجویی، از لحاظ هزینه‌های مادی، پرهیز از عروسی‌های مجلل، گران و آسان بودن شروع زندگی مشترک، اشاره کرده بودند. در این زمینه:
دانشجویی مي‌گفت: بهترین تصمیمی که با شرایط من همخوانی داشت، ازدواج دانشجویی بود. از یک سو، دوست داشتم ازدواج کنم و از سوي دیگر، شرایط مادی خانواده ما مناسب نبود. در نتیجه، ‌ازدواج دانشجویی گزینه مناسبی برای من و امثال من بود.
برخی‌ها، به پیامدهای برگزاری مجالس عروسی ازدواج‌های غیردانشجویی اشاره می‌کردند و بیان می‌داشتند که بهترین مزیت ازدواج دانشجویی، صرفه‌جویی در هزینه‌های گزاف و بیهوده است. به‌جای صرف میلیون‌ها تومان به تالارهای برگزاری عروسی و در نتيجه بدهی‌های غیرضروری، بهتر است فرد آن هزینه را برای مخارج ضروری زندگی، مثل اجاره یا رهن منزل و یا حتی خرید خودرو اختصاص دهد.
به ‌نظر می‌رسد، این بخش از اظهارات دانشجویان بيانگر شرایط غالب دانشجویی در دانشگاه‌های ایران، ‌به‌ویژه در حال حاضر است. فشارهای جنسی و پختگی روان‌شناختی، برای انتخاب زوج در این دورة سنی و محدودیت‌های خاص جامعه هم از لحاظ برآورده شدن نیازهای جنسی و هم وضعیت افتصادی ـ اجتماعی جامعه حال حاضر ایران، از یک‌سو و فقدان اشتغال غالب قشر دانشجویی و تنگناهای مالی آنان از سوی دیگر، ضرورت ازدواج آسان و البته نه با شرایط تسهیلات کوتاه‌مدت ازدواج دانشجویی را ضروری می‌سازد. شواهد پژوهشی در ایران، نشان می‌دهد که غالب مشکلات و چالش‌های ازدواج دانشجویی، مسائل و مشکلات مالی و اقتصادی است (کاضمی‌پور، 1388).
هم‌دوره‌ای بودن، سومین مقوله‌ای است که در اين پژوهش بر اساس اظهارات دانشجویان طبقه‌بندی شده است. در این مقوله، دانشجویان به مواردی از قبیل سن مناسب، انتخاب از هم‌دهه و فاصله سنی مناسب، برای علل انتخاب ازدواج دانشجویی نام برده‌اند. دانشجویی اظهار داشت:
- دوست داشتم فاصله سنی زیادی بین من و شریک زندگیم نباشد. در کنار مؤلفة سنی، تحصیلات یکسان و یا نزدیک به خودم باشد. فکر کردم و به این نتیجه رسیدم که این شرایط با هم‌دانشکده خود سازگار است.
- دانشجوی دیگری به شرایط نسلی اشاره کرده، از نسل سوخته دهة 60 صحبت می‌کرد و بیان می‌کرد: ما چون در این دهه بزرگ شدیم، شرایط خاصی داریم که با هر کسی کنار نمی‌آییم. به‌علاوه، چون وضعیت مادی خوبی هم نداریم، ازدواج دانشجویی را بهترین راه‌حل، حداقل از بابت پرهیز ازهزینه‌های گزاف عروسی می‌دانیم.
زمان‌بندی اجتماعی، یکی از متغیرهای مهم فرایند رشدی و روان‌شناختی است که شاید در تبیین انتخاب از هم‌دورة خود مؤثر باشد. در این دیدگاه، تغییرات در جامعه از نسلی به نسل دیگر، فرایند زندگی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. افراد سعی می‌کنند انتظاراتی که نسل یا دوره‌های آنها انتظار دارند، از طریق مقایسه‌های خود و تلاش به‌ دست بیاورند (برک، 2007). به ‌نظر می‌رسد، زمان‌بندی اجتماعی که فرایندی روان‌شناختی است، تلاش دانشجویان برای عمل کردن به ازدواج، از طریق شرایط ازدواج دانشجویی را تسهیل می‌کند.
منتظر نماندن برای فارغ‌التحصیل شدن، آخرین مقوله اصلی از عوامل بيان شده ازدواج دانشجویی است که مخالفت والدین دخترها را شامل می‌شود. در این زمينه، دانشجویی بیان می‌کرد:
والدین پس از خواستگاری، اصرار داشتند که تکلیف دخترشان را مشخص کنند. آنها حاضر نبودند صبر کنند تا فارغ‌التحصیل شوم؛ چون خواستگارای دیگری نیز داشت. مجبور به عقد و ازدواج شدم. اگرچه سخت بود برای من، اما در کل راضی هستم.
دانشجوی دیگری در این ارتباط، با ترس از دست دادن شریک کنونی زندگی‌اش اشاره کرده، معتقد بود: نمی‌توانستم منتظر بمونم تا تحصیلاتم تمام شود و بعد ازدواج کنم. به‌علاوه، والدین تصمیم داشتند دخترشان را به عقد یکی از اقوام خود در بیاورند که با مخالفت دختر و اصرار بنده، ازدواج دانشجویی انجام دادیم.
مطالب فوق، نشان می‌دهد که انتظارات و ارزش‌های خانوادگی به نوعی می‌تواند در فرایندهای ازدواج‌ دانشجویی داراي آثار بسياري باشد. انجام پژوهش بیشتر در ارتباط با انگیزه‌های والدین، برای تبیین بیشتر در این مورد لازم است.
با مطالعه پیشینة پژوهش مربوط به ازدواج‌های دانشجویی در ایران، می‌توان گفت: انجام پژوهش‌های بیشتر در ارتباط با چالش‌ها و مزیت‌های آن، به‌علاوه انگیزه‌های دانشجویان و خانواده‌های آنان، لازم است مجموعه‌ای از عوامل گوناگون از قبیل سیاستگذاری مناسب، حمایت‌های لازم و مستمر، به همراه آموزش‌های لازم مبتنی بر نیاز و پژوهش‌محور، می‌تواند به روند رشد ازدواج دانشجویی کمک کند.
در اين پژوهش، برخی مقوله‌های اصلی پژوهش، از قبیل هزینه کمتر بازتاب وضعیت شرایط نامساعد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه است که در صورت حمایت مستمر از ازدواج‌های دانشجویی، به نوعی به این خلأها پاسخ داده می‌شود. از سوي دیگر، حل مشكل مخالفت برخي والدین نیازمند آموزش والدین و فرهنگ‌سازی‌های لازم است. معرفی دانشگاه به‌عنوان مکانی مناسب از سوی دانشجویان، برای انتخاب شریک زندگی، ضرورت مطرح شدن جداسازی کامل جنسیتی در دانشگاه‌ها را با شک و تردید و مطالعه بیشتر مواجه می‌سازد؛ زيرا دانشگاه محل تحصیل، فرهنگ، تولید و تعامل است و آشنایی پيش از ازدواج، یکی از ضروریات زندگی موفق است که با جداسازی جنسیتی کامل، امکان انتخاب و شناخت فراهم نمی‌شود. از محدودیت‌هاي اين پژوهش، احتیاط لازم در تعمیم یافته‌های آن، برای تصمیم‌گیری جامع است. پیشنهاد می‌شود علل و انگیزه‌های سایر دانشجویان، در سایر نقاط کشور، با توجه به دیدگاه‌ها و تفاوت‌های فرهنگی متفاوت، به صورت جامع انجام گیرد.