معرفت فرهنگی اجتماعی

 
مقدمه
ترويج مكارم اخلاقي و مبارزه با مفاسد اخلاقي از سرفصل‌هاي اصلي رسالت انبيا به‌ويژه پيامبر اسلام است كه هدف انحصاري و غايي رسالت جهاني خود را تکميل مکارم اخلاق معرفي فرمودند (طبرسي، 1412ق، ص 8؛ بيهقي، 1432ق، ج 15، ص 252؛ ابن‌حنبل، 1430ق، ج 2، ص 512). از سوي ديگر، از کارکردهاي رسانه‌ها انتقال فرهنگي به معناي آموزش و ترويج فرهنگ و عقايد و ارزش‌هاست (سورين وتانکارد، 1381، ص 452؛ معتمد‌نژاد، 1386، ص 10). بنابراين در جامعة ديني که ترويج فرهنگ ديني و در رأس آن اخلاق را سرلوحة تعليم و تربيت و انتقال فرهنگي قرار داده است، هر رسانه بايد در مسير پيامبران و رسالت آنان که در رأس آن اخلاقيات است پيام‌رساني كند.
اکنون که شبکه‌اي که با نام «معارف»، رسالت خود را رساندن پيام فضيلت و فطرت معرفي کرده و بخشي از همت خود را در ترويج معارف اخلاقي متوجه ساخته است، و همان‌‌گونه که مقام ‌معظم‌رهبري نيز در ديدار مدير و كاركنان راديو معارف اصرار دارند كه توليدات اين رسانه (و نيز راديو قرآن) «بايد ممتاز و درجه يک باشند» (رهبر معظم انقلاب، 11/9/1383)، بنابراين بررسي آسيب‌شناختي وضعيت موجود در اين رسانه با وضعيت مطلوب آن، ضرورتي اجتناب‌ناپذير است. روشن است كه پي ‌افكندن چنين كاخي بلند كه از باد و باران نيابد گزند، جز با تحليل و تطبيق آسيب‌شناختي مداوم توليدات اين رسانه با مباني ديني ميسر نخواهد بود.
بر اساس يافته‌هاي تحقيق، هيچ‌کدام از پژوهش‌هايي که تاکنون دربارة راديو معارف انجام شده، به بررسي محتوايي برنامه‌هاي اين شبکة وزين اختصاص نيافته است و اين تحقيقات ارزشمند که در ادامه مورد مطالعه و بررسي قرار مي‌گيرند، بيشتر به ساختارهاي قالبي پيام و کارکردهاي ارتباطي گونه‌هاي آن در راديو معارف پرداخته‌اند.
مقالة «راديو معارف، رسانه‌اي تأثيرگذار با كاركردهاي پيدا و پنهان»، نخستين نوشتار ناظر به اين رسانه است که نوعي «اثرسنجي» است و با بررسي پس‌فرست‌هاي توليدات راديو معارف در ميان علما و طلاب و مخاطبان مؤمن اين شبکه به دنبال معرفي جايگاه اين شبکه در بين مخاطبان است (بيات، 1382). اين مقاله متأسفانه داراي روش علمي و جامعة آماري مشخص نيست؛ اما تحقيق ما اولاً از روش‌هاي منضبط علمي استفاده مي‌کند و ثانياً داراي ماهيتي آسيب‌شناسانه است و به دنبال بررسي وضعيت موجود يکي از بخش‌هاي راديو معارف (گروه اخلاق) در مقايسه با وضعيت مطلوب آن است.
«تأملي بر جايگاه موسيقي در رسانة ديني؛ بررسي انتقادي وضعيت موسيقيايي راديو معارف» دومين تحقيق در بررسي اين رسانه است که اين راديو را به جهت عدم استفاده از موسيقي به ‌عنوان ابزار لازم در پيام‌رساني (به ‌زعم ايشان) مورد انتقاد قرار داده است. اين پژوهش گرچه مانند مقالة ما نوعي آسيب‌شناسي از سنخ مقايسة وضعيت موجود با مطلوب است، متأسفانه نويسندة آن وضع مطلوب را تنها با تأثر از نظريات ارتباط‌شناختي (کارکردهاي چهارگانۀ رسانه‌اي) تدوين كرده و براين‌اساس از لزوم استفاده از موسيقي در پاسخ‌گويي اين رسانه به کارکرد سرگرمي سخن گفته است (جعفري، 1385).
سومين تحقيق، «راديو و مدل آييني در توسعة ارتباطات ديني: مطالعة موردي شبکة معارف صدا» است. اين مقاله با تأکيد بر حوزة پژوهشي «ارتباطات رسانه‌اي‌شده در شکل آيين»، به دنبال بهره‌گيري از سازوكار ارتباطات آييني در توسعة فرهنگ و ارتباطات ديني جمهوري اسلامي ايران است و بدين‌منظور در رويکردي سياست‌گذارانه، الزامات رسانه‌اي تمسک به ديدگاه آييني را در برنامه‌ريزي فرهنگي- ارتباطي شبکة معارف صداي جمهوري اسلامي ايران بررسي مي‌كند (باهنر و جعفري، 1389). اين رهيافت گرچه مانند تحقيق ما از تحليل محتواي کمي استفاده مي‌کند و نيز به وضعيت مطلوب نظر دارد، منظر نويسنده‌اش، سياست‌گذاري است نه محتواي برنامه‌ها. البته گرچه نگاهي اجمالي به محتوا هم دارد، هرگز محتوا را با وضعيت اسلامي مطلوب آن مقايسه نکرده است. همچنين وي در راستاي هدف مزبور، ساختار ارائة پيام و دامنه و پراکنش مخاطب را در نظر مي‌گيرد؛ اما هرگز به ترسيم الگويي از مباني ديني سياست‌گذاري رسانه‌اي مورد نظر خود اشاره ندارد و متأسفانه الگوي مطلوب را تنها در الگو‌هاي غربي جست‌وجو مي‌کند. تنها ساحتي از بررسي محتوايي ايشان که به نوعي با تحقيق ما همسنخ است، بررسي انتقادي گسترة اختصاص برنامه‌هاي راديو معارف و شِکوِه از انحصار آن در دو محتواي «احكام و مناسك عملي» و «اجتماعيات» و مغفول ماندن بقية موضوعات (اعتقادي، علوم قرآني و حديثي، تاريخ، اخلاق و محتواهاي تركيبي) در برنامه‎هاي اختصاصي اين شبکه است. گذشته از آنکه اين نقيصه در زمان تحقيق ما برطرف شده و راديو داراي گروه‌هاي مجزا شده است، اين تفاوت بين آن تحقيق و پژوهش پيش‌رو وجود دارد که در آن تحقيق الگويي خاص براي تعيين درصدهاي سهم هر يک از بخش‌هاي معارف اسلامي ارائه نشده است تا تحليل نتايج درصدي، در مقايسه با آن الگو، قابل قضاوت کيفي باشد؛ اما تحقيق پيش‌رو اين الگو را تدوين و بلکه کمّي كرده و تحليل نتايج در انطباق با آن الگو بررسي شده است.
تحقيق حاضر به بررسي اين پرسش مي‌پردازد که ميزان کمّي انطباق «برنامه‌هاي اخلاقي راديو معارف» با «الگوي اخلاق اسلامي» چقدر است؟ بر اساس تحليل دو مؤلفة مهم در پرسش اصلي، به شمار فراواني پرسش فرعي خواهيم رسيد. راديو معارف داراي هفت برنامة اخلاقي به اين شرح است: «مكارم خوبان»، «چراغ هدايت»، «زمزمه‌هاي معرفت»، «پرسش و پاسخ تربيتي»، «صفاي دل»، «شميم عترت»، و «گنج سعادت». از سوي ديگر، الگوي مورد استفاده در اين تحقيق، داراي سه بخش اصلي است که هر بخش داراي خرده‌‌ابعادي است. از اين تحليل، هفت پرسش فرعي استخراج مي‌شود که هر يک به بررسي ميزان انطباق يکي از برنامه‌هاي اخلاقي مزبور با الگوي اخلاق اسلامي اختصاص دارد. اين هفت پرسش، بر اساس اجزاي الگو که در بخش‌هاي بعد معرفي و کمّي خواهد شد، به پرسش‌هاي فرعي‌تر پرشماري تبديل خواهند شد. پرسش‌هاي يادشده در دو دستة کلي مندرج هستند:
1. مجموع برنامه‌هاي اخلاقي راديو معارف تا چه اندازه با الگوي اخلاق اسلامي منطبق هستند؟
2. هر يک از برنامه‌هاي هفت‌گانه در بخش اخلاق راديو معارف تا چه اندازه با الگوي اخلاق اسلامي انطباق دارد؟
استفاده از الگويي خاص در تحليل تطبيقي اخلاق اسلامي و نيز کمي كردن آن الگو با منطق خاصي که در بخش‌هاي بعد ارائه خواهد شد و نيز تطبيق برنامه‌هاي اخلاقي راديو معارف با اين الگوي کمي، سه مطلب نوآورانه در اين پژوهش است.
چارچوب نظري
در علم اخلاق اسلامي، كتب سه‌گانه طَهارةُ‌الاعراق، يادگار ماندگار ابن‌مسكويه و جامع‌السعادات، كتاب ارزشمند علامه نراقي و المحجة‌البيضاء اثر جاودان علامه فيض كاشاني به‌ترتيب در مختصرات، متوسطات و مطولات  از روزگار گذشته تاکنون مورد تحقيق قرار گرفته و تدريس شده‌اند.
اين آثار، گرچه در تبيين الگويي اختلاف‌هايي دارد، هر سه به دنبال درمان امراض اخلاقي حاصل از افراط و تفريط در کارکرد قواي چهارگانة وجود انسان (عاقله، واهمه، غضبيه و شهويه) هستند. از ميان اين منابع، الگوي نظري تحليل محتوا در تحقيق حاضر از کتاب جامع‌السعادات استخراج شده است؛ زيرا روش و ساختار اين کتاب، ساليان متمادي نزد بيشتر علماي اخلاق اسلامي مورد قبول بوده است (مصباح، 1388، ص 213) و اين شهرت، نوعي اعتبار به آن مي‌بخشد. همچنين شمول اين کتاب نسبت به ابواب گوناگون مباحث اخلاق اسلامي (از فلسفة اخلاق اسلامي تا علم اخلاق اسلامي و آداب و اسرار عبادات) در کنار اتقان منطقي ساختار و انسجام ورود و خروج در مباحث، ظرفيت توليد الگوي اخلاق اسلامي مناسب تحليل محتوا در اين تحقيق (که مقولات و رده‌ها از آن قابل استخراج باشند) را به اين کتاب داده است.
مباحث اين کتاب داراي سه قسمت کلي است: فلسفة اخلاق اسلامي، علم اخلاق اسلامي، آداب باطني و اسرار عبادات. هر قسمت از اين اجزاي کلي داراي بخش‌‌ها و زير‌بخش‌‌هايي است و اجزاي هر يک از بخش‌‌ها و زيربخش‌‌ها در اين الگو، در جدول شمارة 1 ارائه شده است.
 
جدول 1. الگوي اخلاق اسلامي بر اساس جامع‌السعادات
رديف    بُعد    خرده‌ بُعد يا مؤلفه
1    بخش اول:
مباحث فلسفة اخلاق اسلامي    بيان شرف علم اخلاق
هدف علم اخلاق
حقيقت انسان در دو بعد روح و تن (عدم انحصار وجود انسان در تن)
تجرد و بقاي روح
تفسير لذت و درد روح
نقش فضايل و رذايل اخلاقي در درد و رنج روح
مراحل دفع رذايل و کسب فضايل (تخلي، تحلي، تجلي)
اهميت پاکي قلب از رذايل در رسيدن به معارف و کمال
جزا، همان عمل است (تجسم اعمال و اخلاق و اتحاد آن با نفس)
تأثير مزاج بر اخلاق در حد استعداد و عدم ايجاد اجبار
تأثير تربيت بر اخلاق
بيان موضوع علم اخلاق
قواي چهارگانة نفس (ملکي، سبعي، بهيمي، شيطاني) و فايده و انحراف هر يک
چيستي خير و سعادت انسان و اقوال يونانيان
نقد اقوال يونانيان و بيان نظر مسلمين، و بيان اينکه حقيقت سعادت تشبه به مبدأ است
اجناس چهارگانة فضايل (عدالت، حکمت، عفت، شجاعت)
تعريف عدالت و تأکيد بر اعتدال در بين اجناس چهارگانه فضايل
عقل نظري و عملي و لزوم حکومت عقل نظري بر عملي
قوانين کلي تشخيص و مداواي امراض روحي
قوانين کلي پيشگيري از ابتلا به امراض روحي و حفظ سلامت روح
        خرده‌ابعاد هر يک از مباحث
بخش اول    تعريف و بيان مفاهيم هر بحث
جايگاه اثرگذار هر بحث فلسفي بر مباحث علم اخلاق
2    بخش دوم:
مباحث علم اخلاق اسلامي در فضايل و رذايل اخلاقي متعلق به هر يک از قواي چهارگانه    
        فضايل هفتادگانة مطرح‌شده در جامع‌السعادات از «علم و حکمت» تا «وفاي به عهد» 
رذايل هشتاد و شش‌گانة مطرح شده در جامع‌السعادات از «جهل» تا «کفران» 
(اين مباحث بر خلاف مباحث بخش اول و بخش سوم، به‌آساني در جامع‌السعادات قابل دستيابي هستند. به همين جهت از ذکر عناوين آنها خودداري شد)
        ابعاد 
هر يک از
فضايل
    تعريف
اهميت و جايگاه 
اهميت و جايگاه ضد
عوامل
علايم
آثار دنيوي و اخروي
روش عملي در تحقق فضايل
آسيب‌شناسي    
تعريف لغوي
تعريف اصطلاحي   
تعريف با بيان مراتب
تعريف با بيان مصاديق
تعريف با بيان ضد
        ابعاد 
هر يک از
رذايل    تعريف 
اهميت و جايگاه
اهميت و جايگاه ضد
عوامل
علايم
آثار دنيوي و اخروي
روش عملي در پيشگيري از رذايل
روش عملي در درمان رذايل
آسيب‌شناسي

تعريف لغوي
تعريف اصطلاحي
تعريف با بيان مراتب
تعريف با بيان مصاديق
تعريف با بيان ضد
3    بخش سوم:
مباحث آداب باطني و اسرار عبادات    کليات
آداب باطني و اسرار طهارت
آداب باطني و اسرار نماز
آداب باطني و اسرار اذکار
آداب باطني و اسرار دعا
آداب باطني و اسرار تلاوت قرآن
آداب باطني و اسرار روزه
آداب باطني و اسرار حج
آداب باطني و اسرار زيارت 
مشاهد مشرفه    معرفي مفهومي آداب باطني و اسرار عبادات به عنوان حقيقتي ماوراي ظاهر فقهي

تبيين ارتباط ظاهر عبادات و باطن آنها
تعريف مفهومي موردي از امور ماوراي ظواهر در آن عبادت خاص و اهميت آنها
بيان آداب باطني در آن عبادت خاص
بيان اسرار در آن عبادت خاص
توضيح اصطلاحات مهم در جدول:
1. اهميت و جايگاه: بيان فضيلت و ترغيب به تحصيل فضيلت نيز در اين بخش جا دارد؛
2. اهميت و جايگاه ضد: مقصود، بيان آثار ضد، همراه با نکوهش آن است؛
3. عوامل: فرايند يا همان اسباب، شامل روش رسيدن به اعمالي که استفاده از آن اسباب را مهيا مي‌کند، اسباب ايجاد‌کننده، شروط و موانع؛
4. روش عملي در درمان رذايل يا تحقق فضايل: رفتارهاي ايجابي و سلبي در اين زمينه؛
5. آسيب‌شناسي فضايل: شامل برداشت نادرست از مفهوم يا مصداق، و به معناي بيان موارد افراط و موارد تفريط است؛ مثلاً اگر کسي حب خدا را کل دين بداند اما به رفتارهاي ظاهري گرچه خلاف اهميت ندهد، افراط کرده است و اگر کسي رسيدن به هر نوع حب الهي را براي بشر ناممکن بداند، تفريط کرده است؛
6. تعريف با بيان مراتب: بيان اقسام هم در اين قسم داخل است؛
7. تعريف با بيان مصاديق: تطبيق بر افراد و تعيين مصاديق مورد استثنا هم در اين قسم داخل است؛ مثلاً عجله در برخي موار نکوهيده نيست، اما اصل در آن بر نکوهش است؛
8. تعريف با بيان ضد: مقصود، بيان اجمالي نکوهش ضد و آثار آن است؛
9. آسيب‌شناسي رذايل: شامل برداشت نادرست از مفهوم يا مصداق و به معناي بيان موارد افراط و موارد تفريط است؛ مثلاً اگر کسي حب دنيا را صرفاً قلبي بداند و به رفتارهاي ظاهري، گرچه خلاف، اهميت ندهد، افراط کرده است، و کسي که هر نوع استفاده از دنيا را شامل حب دنيا و ممنوع بداند، تفريط کرده است.
ابعاد فضايل و رذايل، از متن کتاب جامع‌السعادت به دست آمده است؛ به اين معنا که اين ابعاد، به نوعي بازتوليد قالب‌هاي روش مؤلف در تحليل مباحث است.
مباني روش‌شناختي تحقيق
اين مباني در چند محور تبيين مي‌شوند:
نوع و روش تحقيق
اين تحقيق از نوع توصيفي- تحليلي است «که علاوه بر تصوير آنچه كه هست، به دلايل چگونه بودن و چرايي وضعيت مسئله و ابعاد آن مي‌پردازد. جزئيات مسئله تحقيق را با کلياتي که در مباحث نظري تحقيق به عنوان چارچوب استدلال خود تدوين مي‌کند، ربط مي‌دهد و نتيجه‌گيري مي‌کند» (حافظ‌نيا، 1386، ص 59، 60 و 61). روش اين پژهش، تلفيقي (كتابخانه‌اي-تحليل محتوا) است.
روش کتابخانه‌اي: اين روش «که از آغاز تا انتها بر مطالعة کتب و اسناد و نرم‌افزارهاي حاوي متون علمي مبتني است و با ابزارهايي مانند فيش و جدول و فرم و... به کمک استدلال عقلي به بررسي متون براي دست يافتن به پاسخ سؤال مي‌پردازد» (همان، ص 164)، در تحقيق حاضر، در توليد چارچوب نظري به کار مي‌رود.
تحليل محتوا: تحليل محتواي كمّي که در اين تحقيق از آن استفاده مي‌شود، آزمون نظام‌مند (سيستماتيك) و تكرارپذير نمادهاي ارتباطي‌اي است كه طي آن، ارزش‌هاي عددي بر اساس قوانين معتبر اندازه‌گيري، به متن نسبت داده مي‌شوند و سپس با استفاده از روش‌هاي آماري، روابط بين آن ارزش‌ها تحليل مي‌شود. اين عمل به منظور توصيف محتواي ارتباطات، استخراج نتيجه‌ دربارة معناي آن يا پي بردن به بافت و زمينة ارتباط، هم در مرحلة توليد و هم در مرحلة مصرف صورت مي‌گيرد (رايف، 1381، ص 25). نمادهاي ارتباطي مي‌توانند يك گفتار شفاهي باشند يا متني مكتوب يا متن و گفتاري ديجيتال يا آنالوگ يا هر نوع نشانة ارتباطي ديگر كه در يك نظام ارتباطي تعريف شود.
تحليل محتواي کمّي داراي تکنيک‌هايي مختلف است و آنچه در اينجا انجام مي‌گيرد، تحليل محتواي مقوله‌اي است که در آن به شمارش اجزاي پيام بر اساس تجزيه به مقولات (رده‌ها يا طبقات) پرداخته مي‌شود (رفيع‌پور، 1382، ص 112).
تحليل محتوا داراي يک برداشت انحرافي رايج است که تحليل را براي تحليل انجام مي‌دهند؛ يعني نوعي بي‌هدفي که برخي آن را «سندرم شمارش براي شمارش» ناميده‌اند (بيابانگرد، 1388، ج 1، ص 312). اثر اين انحراف در تجزيه و تحليل نتايج آشکار مي‌شود که براي پرهيز از اين سندرم، روش‌هايي وجود دارد: «گاه تعداد اين پيام‌ها خود گوياي يک مطلب خاص هستند که در شرايط عادي جلب توجه نمي‌کنند، اما مخاطب را به طور نا(خود)آگاهانه تحت تأثير قرار مي‌دهد و گاه نسبت تعداد اين پيام‌ها با تعداد پيام‌هاي ديگر مقايسه مي‌شود و از آن طريق اطلاعاتي به دست مي‌آيد» (رفيع‌پور، 1382، ص 112). تحقيق حاضر از روش دوم براي تحليل نتايج شمارشي خود بهره مي‌برد.
متن مورد بررسي، جامعه و نمونه
متن مورد بررسي و جامعة آماري در اين تحقيق، محتواي كلية برنامه‌هاي اخلاقي راديو معارف در دورة يك‌ساله است. اين برنامه‌ها در جدول شمارة 2 معرفي شده‌اند.
جدول 2. مشخصات برنامه‌هاي مورد تحليل (جامعة آماري)
رديف    نام برنامه    محتوا (رويکرد)    زمان پخش    تعداد کل برنامه‌ها
1    مكارم خوبان    دروس اخلاق (عمومي) عالمان اخلاق    يک برنامه در روز    365
2    چراغ هدايت    دروس اخلاقي استادان اخلاق با محوريت شرح حديث جنود عقل و جهل    يک برنامه در هفته    48
3    پرسش و پاسخ تربيتي    ميزگردهاي کارشناسي در حوزة تربيت اخلاقي    دو برنامه در هفته    103
4    صفاي دل    دروس اخلاقي استاد صفائي حائري با محوريت راه‌هاي رسيدن به ولايت الهي    يک برنامه در هفته    51
5    زمزمه‌هاي معرفت    دروس اخلاقي استاد مصباح يزدي با محوريت فلسفة اخلاق    يک برنامه در هفته    48
6    شميم عترت    تفسير آموزه‌هاي اهل‌بيت در حوزة اخلاق اجتماعي    سه برنامه در هفته    39
7    گنج سعادت    شرح کتاب معراج‌السعادة به عنوان متن اخلاق کلاسيک با رويکرد عقلي - نقلي    يک برنامه در هفته    9
مجموع    663
حجم نمونه با استفاده از فرمول که دقيق‌ترين راه انتخاب حجم نمونه است (بيابانگرد، 1386، ص 127)، تعيين شده و فرمول مورد استفاده در اين تحقيق، فرمول ساده ‌شده از فرمول کوکران (سرايي، 1372، ص 128) است:

تعداد اشتباه استاندارد لازم براي دستيابي به ضريب اطمينان قابل قبول =  t 
تعداد جمعيت =  N
واريانس متغير مورد مطالعه در جمعيت = S
ميزان خطاي نمونه‌گيري = d
اما ازآنجاكه پارامتر واريانس جامعه و وضعيت توزيع صفت در آن اساساً تعيين نشده است، بايد حداکثر نمونة ممکن را برآورد کنيم؛ به اين معنا که واريانس را 5/0 در نظر بگيريم که در اين صورت در فرمول محاسبه حجم نمونه خواهيم داشت:
S2 - 0/25
ميزان خطاي نمونه‌گيري در اين تحقيق، 10 درصد است.
ادلة توجيهي جهت اعتبار اطمينان 90 درصدي در اين تحقيق عبارت‌اند از:
منطق نمونه‌گيري تهية مشتي از مجموعه‌اي ناهمگن كه «معرف خروار باشد» است و «هر قدر ميزان تجانس افراد يا اعضاي جامعه بر اساس متغير يا متغيرهاي مورد مطالعه كم باشد، حجم نمونه بايد به همان اندازه بزرگ‌تر انتخاب شود تا بتوان مطمئن شد كه نمونة انتخاب‌‌شده نمايندة واقعي جامعة مورد مطالعه است» (دلاور، 1386، ص 129). از سوي ديگر، «افزايش حجم نمونه از يک حدي به بعد ديگر چندان بازدهي نخواهد داشت و اشتباه استاندارد را چندان تقليل نمي‌دهد. بنابراين عاقلانه آن است که حجم نمونه فقط تا حدي افزايش يابد که اشتباه استاندارد به صورت محسوسي تقليل يابد؛ خصوصاً که حجم نمونة زياد خود نيز اشتباهات عملي ديگري را به همراه خواهد داشت» (رفيع‌پور، 1384، ص 379 و 380). مطالعات اولية محقق نشان مي‌دهد كه برنامه‌هاي اخلاقي راديو معارف، يك‌دستي خاصي دارند كه نمونه‌اي با حجم متوسط از آنها هم نمايانگر جامعه خواهد بود.
استفاده از حداکثر حجم نمونة ممکن با واريانس 5/0 در اين تحقيق براي استفاده از مزيت نمونة بزرگ کافي است؛ زيرا روش‌شناسان معتقدند در سطح اطمينان 90 درصد، که سطح اطمينان اين تحقيق است، 100 مورد براي نمونه کافي است (واس، 1389، ص 78)؛ اما در اين تحقيق، به علت اين ميزان واريانس در محاسبة حجم نمونه، تعداد افراد (مضامين) نمونه به 222 مضمون رسيده است و حال آنکه از نظر همان روش‌شناسان، اين حجم نمونه، سطح اطميناني در حدود 94 درصد را تضمين مي‌کند (همان).
نمونه‌گيري جهت تحليل محتوا به روش نمونه‌گيري طبقه‌بندي انجام شده است كه درجة بالاتري از معرف بودن را به دست مي‌دهد و اين امتياز از عواملي است كه ما را از بزرگ كردن نمونه جهت دستيابي به ضريب اطمينان بالا بي‌نياز مي‌كند.
در منابع روش تحقيق، در سطح اطمينان 95 درصد، خطاي نمونه‌گيري در بازة 1 تا 10 درصد قابل قبول ذکر شده است (همان)؛ بلکه برخي محققان سطح احتمال خطا‌پذيري را 10 درصد يا بيشتر منظور مي‌كنند (نادري و نراقي، 1388، ص 119).
کمي‌سازي الگو
از‌آنجا‌‌که جهت انجام اين تحقيق، سنجة پيشيني در زمينة اجزاي الگوي اخلاق اسلامي و ابعاد هر جزء وجود نداشته است، از سنجه‌اي «خوديافته» که محقق آن را از کتاب جامع‌السعادات استخراج كرده، استفاده شده است. سنجة «خوديافته» به اين معناست که با مطالعة مکرر کتاب جامع‌السعادات، به اين پس‌‌زمينة در رفتار علمي مؤلف و نگاه و نگرش ايشان دست يافته‌ايم.
فقدان سنجة پيشين، محقق را ناچار مي‌کند خود به طراحي سنجه مورد نياز بپردازد. همان‌طور که هولستي مي‌گويد:
اگر طرح‌هاي استاندارد طبقه‌بندي در دست نباشد، پژوهشگر معمولاً‌ مقوله‌هاي مناسب را از طريق روش آزمون و خطا تهيه مي‌كند. اين فرايند شامل: ‌حركت به عقب و جلو از نظريه به اطلاعات،‌ آزمون فايده‌مندي مقوله‌هاي آزمايشي و سپس اصلاح آنها در پرتو اطلاعات است (هولستي، 1373، ص 161).
الگوي مزبور، با وزن دادن به اجزاي آن، به شکل کمي بازتوليد شده است. حاصل اين وزن‌دهي، قابل نمودن الگوي مزبور براي اندازه‌گيري به‌منزلة يک «سنجه» است. اين سنجه، به‌منزلة نسخة کمّي الگوي اخلاق اسلامي، مبناي تحليل درصدي يافته‌ها قرار خواهد گرفت.
گفتني است که فرايند کمّي‌سازي، تا آنجا که نرمال بودن پراکنش اجزا اجازة وزن‌دهي داده انجام گرفته است نه در همة اجزاي الگو. استدلال بر موارد عدم امکان در ادامه در ذيل هر بخش از مباحث وزن‌دهي ذکر خواهد شد.
طبق الگوي يادشده در جدول قبل، مباحث بخش «فلسفة اخلاق» داراي 20 مبحث است. هر کدام، 2 بُعد دارند. لذا اين بخش روي‌هم‌رفته داراي 40 مضمون است. همچنين مباحث بخش «علم اخلاق» داراي 70 صفت فضيله و 86 صفت رذيله است. هر صفت فضيله داراي 8 بُعد است و بُعد اول 5 مؤلفه دارد. هر صفت رذيله داراي 9 بُعد، و بُعد اول داراي 5 مؤلفه است. بنابراين بخش «علم اخلاق» جمعاً داراي 840 مضمون در بخش صفات فضيله و 1118 مضمون در بخش صفات رذيله است. در نتيجه اين بخش در مجموع 1958 مضمون دارد. مباحث بخش «آداب باطني و اسرار عبادات» نيز داراي 9 زيربخش است و زيربخش اول آن داراي 2 مؤلفه و 8 زيربخش بعد، هر کدام داراي 3 مؤلفه است؛ لذا اين بخش در مجموع داراي 26 مضمون است.
با اين مقدمه، سهم‌بندي اجزاي الگو به شرح زير محاسبه شده است:
سهم هر يک از بخش‌هاي اصلي الگو: با توجه به داده‌هاي مذکور در مباني، مجموع مضامين در کل الگو عبارت از 2024 مضمون است. از اين تعداد، سهم هر يک از بخش‌هاي اصلي الگو بر حسب جدول تناسب عبارت است از: 
% 97/1 ≅ سهم بخش اول (فلسفه اخلاق اسلامي) از کل الگوي اخلاق اسلامي
% 73/96 ≅ سهم بخش دوم (علم اخلاق اسلامي) از کل الگوي اخلاق اسلامي
% 28/1 ≅ سهم بخش سوم (آداب باطني و اسرار عبادات) از کل الگوي اخلاق اسلامي
مباحث بيست‌گانة فلسفة اخلاق که در الگوي جدول قبل ذکر شدند، قابليت وزن‌دهي ندارند؛ زيرا اگر فلان بحث از مباحث فلسفة اخلاق در نمونه يافت نشده است، اين فقدان، معناي خاصي در جامعه ندارد؛ اما اگر فلان بحث در نمونه وجود دارد، روش طرح مؤلفه‌هاي آن بحث در نمونه، در جامعه هم معنادار است. بنابراين وزن‌دهي در اين قسمت تنها به خرده‌ابعاد هر يک از مباحث تعلق خواهد گرفت نه به خود مباحث. اين خرده‌ابعاد طبق الگوي مزبور در جدول قبل، دو خرده‌بُعد هستند که هر يک داراي يک مؤلفه (وجود داشتن آن خرده‌بُعد)  است؛ بنابراين سهم هر مؤلفه 100 درصد است.
وزن‌‌دهي به اجزاي بخش علم اخلاق در چند گروه بر حسب زيربخش‌هاي آن انجام مي‌گيرد:
انواع صفات اخلاقي: با توجه به اينکه اين انواع عبارت از فضايل و رذايل هستند و تعداد اجناس فضايل نيز 70 صفت و تعداد اجناس رذايل هم 86 صفت است، بنابراين سهم هر کدام از اين دو نوع از بخش دوم الگو (علم اخلاق اسلامي) بر حسب جدول تناسب عبارت است از:
% 87/44 ≅ سهم نوع اول (فضايل اخلاقي) از بخش دوم از الگوي اخلاق اسلامي
% 12/55 ≅ سهم نوع دوم (رذايل اخلاقي) از بخش دوم از الگوي اخلاق اسلامي
اجناس صفات اخلاقي: اين اجناس قابليت وزن‌دهي ندارند؛ زيرا توزيع آنها طبيعي نيست و در نتيجه پشتوانة آماري براي تعميم ندارد. علت ناطبيعي بودن توزيع اين است که پيش‌فرض تعميم در اين مورد، اثبات اين مسئله است که کل مباحث الگوي اخلاق اسلامي در يک دورة يک‌ساله از برنامه‌هاي اخلاقي راديو معارف، كه اين نمونه از آن جامعه گرفته شده است، وجود دارد. اين پيش‌فرض وجود ندارد؛ زيرا چنين پيش‌فرضي از نظر منطقي يا بايد از الگوي اخلاق اسلامي اخذ شود که الگو هم به هيچ وجه اين اقتضا را ندارد؛ يا از سياست‌هاي راديو معارف استفاده شود که چنين رويکردي هم در سياست‌هاي راديو در اين بخش وجود ندارد.
ابعاد تک‌تک صفات اخلاقي: اين ابعاد، در دو گروه فضايل و رذايل هستند و هر کدام نيز مشتمل بر 13 بُعد است و هر بُعد نيز تنها يک مؤلفه دارد؛ بنابراين هر يک داراي وزن 100 درصد است.
آداب باطني و اسرار عبادات: به همان دليلي که وزن دادن به مباحث در بخش فلسفة اخلاق معنا‌دار نبود، وزن دادن به مباحث در اينجا نيز منطقي ندارد؛ اما وزن دادن به خرده‌ابعاد و مؤلفه‌ها معنا‌دار است. دو خرده‌بُعد اول، به علت جدايي مفهومي، هر يک داراي يک مؤلفه و در نتيجه داراي وزن 100 درصد است. سه مؤلفة دوم نيز هر کدام تقريباً وزن 33/33 درصد دارد.
روش تأمين اعتبار اين سنجة خوديافته (و به تعبيري «محقق‌ساخته») در بحث اعتبار مطرح خواهد شد.
مقولات، رده‌ها و واحدهاي تحليل
مقوله در تحليل محتوا عبارت است از فضايي که واحدها بايد در آن طبقه‌بندي شوند. ارزش تحليل محتوا بر پاية مقولات آن است؛ چون مواد اصلي تحقيق را تشکيل مي‌دهند (بيابانگرد، 1388، ج 1، ص 316). مقولات اين تحقيق در دو دستة کلي (زمينه‌اي و اصلي) بدين شرح‌اند:
متغيرهاي زمينه‌اي «فلسفة اخلاق اسلامي» که خود بر دو دسته‌اند: دستة اول عبارت است از «مباحث بيست‌گانة فلسفة اخلاق» که در الگو ذکر شدند. واحد نمونه‌گيري در آنها «برنامه» است و واحد تحليل، مضمون و سطح سنجش آنها اسمي است. دستة دوم، «برنامة مورد تحليل» است که هفت رده به تعداد نام برنامه‌هاي اخلاقي شبکه معارف يعني «مكارم خوبان»، «چراغ هدايت»، «پرسش و پاسخ تربيتي»، «صفاي دل»، «زمزمه‌هاي معرفت»، «شميم عترت»، «گنج سعادت» دارد. واحد نمونه‌گيري و واحد تحليل در آنها «برنامه» است و سطح سنجش آنها هم اسمي است. متغيرهاي اصلي اين بخش در جدول شمارة 3 ذکر شده‌اند.
جدول 3. متغيرهاي اصلي فلسفة اخلاق اسلامي
متغيرها (مقولات)    رده‌ها (زيرْمقولات)    واحد
 نمونه‌گيري    واحد تحليل    سطح سنجش
مؤلفه‌هاي مباحث فلسفة اخلاق اسلامي    تعريف و بيان مفاهيم
بيان آثار مباحث فلسفة اخلاق بر مباحث علم اخلاق    برنامه    مضمون    اسمي
متغيرهاي زمينه‌اي «علم اخلاق اسلامي» بر سه دسته‌اند:
1. فضايل هفتادگانه و رذايل هشتاد و هفت‌گانه است که در الگو ذکر شدند با واحد نمونه‌گيري «برنامه» و واحد تحليل «مضمون» و سطح سنجش اسمي؛
2. «برنامة مورد تحليل» با همان واحد تحليل و سطح سنجش که در فلسفة اخلاق ذکر شد؛
3. «نوع صفت» با دو رده، يعني «فضايل اخلاقي» و «رذايل اخلاقي» با واحد نمونه‌گيري «برنامه» و واحد تحليل «مضمون» و سطح سنجش اسمي.
متغيرهاي اصلي اين بخش در جدول شماره 4 ذکر شده‌اند.
جدول 4. متغيرهاي اصلي علم اخلاق اسلامي
متغيرها (مقولات)    رده‌ها (زيرْمقولات)    واحد نمونه‌گيري    واحد تحليل    سطح سنجش
تعريف لغوي    بيان تعريف لغوي
عدم بيان تعريف لغوي    برنامه    مضمون    اسمي
تعريف اصطلاحي    بيان تعريف اصطلاحي
عدم بيان تعريف اصطلاحي    برنامه    مضمون    اسمي
تعريف با بيان مراتب    بيان مراتب
عدم بيان مراتب    برنامه    مضمون    اسمي
تعريف با بيان مصاديق    بيان مصاديق
عدم بيان مصاديق    برنامه    مضمون    اسمي
تعريف با بيان ضد    بيان ضد
عدم بيان ضد    برنامه    مضمون    اسمي
اهميت و جايگاه    فضايل    رذايل    برنامه    مضمون    اسمي
    بيان فضيلت و اهميت و ترغيب به تحصيل آن
عدم بيان فضيلت و اهميت و ترغيب به تحصيل آن    بيان نکوهيدگي و تحذير مبتلايان
عدم بيان نکوهيدگي و تحذير مبتلايان            
اهميت و جايگاه ضد    بيان اهميت و جايگاه ضد
عدم بيان اهميت و جايگاه ضد    برنامه    مضمون    اسمي
عوامل    بيان اسباب ايجاد‌کننده، شروط يا موانع
عدم بيان اسباب ايجاد‌کننده، شروط يا موانع    برنامه    مضمون    اسمي
علايم    بيان علايم
عدم بيان علايم    برنامه    مضمون    اسمي
آثار دنيوي و اخروي    بيان آثار دنيوي و اخروي
عدم بيان آثار دنيوي و اخروي    برنامه    مضمون    اسمي
روش عملي 
(کنش‌هاي اخلاقي)    فضايل    بيان روش عملي دست يافتن به فضيلت
عدم بيان روش عملي دست يافتن به فضيلت    برنامه    مضمون    اسمي
    رذايل    پيشگيري    بيان روش پيشگيري از رذيله 
عدم بيان روش پيشگيري از رذيله    برنامه    مضمون    اسمي
        درمان    بيان روش درمان رذيله
عدم بيان روش درمان رذيله    برنامه    مضمون    اسمي
آسيب‌شناسي    بيان موارد افراط
بيان موارد تفريط
بيان موارد افراط و تفريط هر دو
عدم بيان آسيب‌شناسي مصداقي    برنامه    مضمون    اسمي
متغيرهاي زمينه‌اي «آداب باطني و اسرار عبادات» عبارت‌اند از «برنامه مورد تحليل» که در فلسفة اخلاق ذکر شد با همان واحد تحليل و سطح سنجش. متغيرهاي اصلي اين بخش در جدول شمارة 5 ذکر شده‌اند.
جدول 5. متغيرهاي اصلي آداب باطني و اسرار عبادات
متغير (مقوله)    رده‌ها (زيرْمقولات)    واحد نمونه‌گيري    واحد تحليل    سطح سنجش
معرفي مفهومي آداب باطني و اسرار عبادات به عنوان حقيقتي ماوراي ظاهر فقهي    بيان مفهومي آداب باطني و اسرار عبادات به عنوان حقيقتي ماوراي ظاهر فقهي عدم بيان مفهومي آداب باطني و اسرار عبادات به عنوان حقيقتي ماوراي ظاهر فقهي    برنامه    مضمون    اسمي
تبيين ارتباط ظاهر عبادات و باطن آنها    بيان ارتباط  ظاهر عبادات و باطن آنها
عدم بيان ارتباط ظاهر عبادات و باطن آنها    برنامه    مضمون    اسمي
گستره هر مبحث از مباحث آداب باطني و اسرار عبادات    تعريف مفهومي موردي از امور ماوراي ظواهر در آن عبادت خاص 
بيان آداب باطني 
بيان اسرار 
دو مورد اول
هر سه مورد
ساير    برنامه    مضمون    اسمي
تعاريف عملياتي و دستورالعمل كـدگذاري
مقصود از تعريف عملياتي، دستورالعمل کدگذاري است كه عبارت از «مشخص ساختن حدود يك متغير و تعيين حوزة عملياتي آن،‌ تعيين معيارها و ملاك تجربي و عملي به منظور اندازه‌گيري و سنجش آن متغير است» (محمدي‌مهر، 1387، ص 105).
منظور اين تحقيق، حضور اجزاي الگوي اخلاق اسلامي و زيرْمدخل‌هاي آنها در برنامه‌هاي آموزشي و ارشادي در اين شبكه است. بنابراين هر كدام از مضامين اخلاقي مطرح‌شده در الگوي اخلاق اسلامي و يا معادل‌هاي آنها در فرهنگ آموزه‌هاي اخلاق اسلامي مصداق آن عنوان اخلاقي خاص قرار خواهد گرفت و به عنوان يك متغير شمارش خواهد شد. براي مثال در هر برنامه‌اي كه كلمة «غيبت» را به‌منزلة يك سرواژه از رذايل مطرح كرده باشند تا آن را تعريف كنند يا حكم اخلاقي آن و مسائل مربوط به آن مانند موارد تجويز غيبت و يا عقوبت دنيوي و اخروي آن را مطرح سازند، وجود يا فقدان اين مضمون، يك متغير خواهد بود، اما اگر در يك نقل و يا مناسبت صرفاً كلمة غيبت كردن و يا معادل‌هاي آن مانند «بدگويي پشت‌سر ديگران» مطرح شده باشد، بدون اغراض مذكور، جزو اين متغيرها نخواهد بود.
ساير نيازمندي‌هاي تشخيص مؤلفه‌هاي اين الگو نيازمند تخصص کافي در اخلاق اسلامي است که کدگذار دوم هم فردي انتخاب شده است که داراي اين حد از آگاهي است.
روش داده‌‌آمايي و تجزيه و تحليل
داده‌آمايي در مرحلة توليد الگوي اخلاق اسلامي به کمک نرم‌افزار word انجام شده است. اين مرحله در تحليل محتوا به کمک اين نرم‌افزار و نرم‌افزار SPSS انجام گرفته است.
روش تجزيه و تحليل داده‌ها در اين تحقيق، توصيفي- تطبيقي است. در تجزيه و تحليل توصيفي، نتايج تحقيق در نمونه، به کمک آمار توصيفي خلاصه مي‌‌شود (واس، 1389، ص 137)؛ زيرا تحليل محتوا در اين تحقيق تک‌متغيره با سطح سنجش اسمي است. در تحليل يک متغيره با سطح سنجش اسمي از توزيع فراواني استفاده مي‌شود (همان، ص 140). ساده‌ترين راه تبيين فراواني از طريق جدولي که سطور آن را حالات متغيرها و يک ستون آن را فراواني هر حالت از متغير و يک ستون هم درصد فراواني آن حالت تشکيل مي‌دهد، ارائه مي‌شود (همان). بيشترين حجم كار به‌ويژه در توليد جداول فراواني و محاسبات آماري توسط نرم‌افزار آماري SPSS انجام گرفته و به علت مشکل اين نرم‌افزار با زبان فارسي و کمبود کيفيت در نمودارهاي خروجي آن، اين نمودارها توسط نرم‌افزار Excel توليد شده‌اند.
تجزيه و تحليل تطبيقي يعني «بررسي به منظور دريافت وجود شباهت يا اختلاف بين دو پديده» (اعرابي، 1382، ص 10 و 11)، روشي است براي تجزيه و تحليل اطلاعات؛ آن هم نه يك روش تحقيق مستقل و نه يك روش جمع‌آوري اطلاعات (همان، ص 24)؛ به اين معنا که نتايج توصيفي در تطبيق با ارزش متغيرها در الگوي کمّي‌شده تطبيق داده مي‌شوند.
اعتبار و پايايي
نخستين منبع تأمين اعتبار اين تحقيق، اعتبار صوري است که عبارت است از داوران صالح و ماهر. ايشان صلاحيت تحقيق را تأييد، و اعلام کرده‌اند كه يافته‌هاي تحقيق جزئي از دانش علمي است (رايف، 1381، ص 156). اگر توافق بر روي يک سنجه ميان محققان مربوطه بالا باشد، اعتبار صوري به‌تنهايي کفايت مي‌کند (همان، ص 163). دومين منبع تأمين اعتبار اين تحقيق، استفاده از اعتبار محتوا به معناي توافق دربارة محتواي مفهومي است که مورد سنجش قرار مي‌گيرد. البته دربارة مفاهيم علوم اجتماعي نوعاً توافقي وجود ندارد (واس، 1389، ص 64)؛ اما اجزاي نظرية مورد استفاده در اين تحقيق، از مباني مسلم اخلاق اسلامي برگرفته شده‌اند؛ به گونه‌اي که اين مباني، فصل مشترک بيشتر نظريه‌هاي اخلاق اسلامي‌اند.
استفاده از دو منبع تأمين اعتبار با وجود کفايت يک منبع، اعتباري بالاتر ايجاد مي‌کند. بنابراين طبق اين دو منبع مي‌توان گفت: وسيله اندازه‌گيري به کارگرفته شده مي‌تواند صفت مورد بررسي که همان ميزان انطباق برنامه‌هاي اخلاقي راديو معارف با الگوي اخلاق اسلامي است را درست و واقعي اندازه بگيرد.
ارزيابي پايايي اين تحقيق از طريق آزمون – آزمون مجدد که يکي از روش‌هاي بررسي پايايي است (همان، ص 62) انجام گرفته و ضريب پايايي با کمک فرمول پاي ( ) اسكات محاسبه شده است.

درصد توافق مشاهده‌شده = OA
درصد توافق مورد نظر= EA

نسبت هريک از طبقات يا رده¬ها = Pi
فرمول   اسكات جهت محاسبة پايايي تحليل محتوا (رايف، 1381، ص 150 و 151).
درصد توافق دو کدگذار در همة متغيرها جز يک مورد، صد درصد است. پس پايايي تحقيق در ساير موارد غير از آن يک مورد کامل است. در آن مورد هم پايايي عبارت است از 77/. و شاخص در ارزش ضريب پايايي آن‌ است که از   كمتر نباشد؛ در غير اين صورت ‌براي تفسير دستاوردهاي خود و تكرار تحقيق با مشكل روبه‌رو خواهد بود (رايف، 1381، ص 151) و ازآنجاکه نتيجة محاسبة مزبور بالاتر از اين ميزان است، اين تحقيق پاياست.
يافته‌هاي تحقيق
يافته‌هاي تحقيق در دو دستة کلي ارائه مي‌شوند: تحليل محتوا بر حسب مجموع برنامه‌ها، تحليل محتوا بر حسب هر کدام از برنامه‌ها.
نتايج حاصل از تحليل محتواي مجموع برنامه‌‌هاي اخلاقي راديو معارف در دو قسمت ارائه مي‌شود:
ميزان حضور مباحث خارج از الگو در برنامه‌‌ها
جدول 6. فراواني مضامين هر يک از بخش‌هاي اصلي الگوي اخلاق اسلامي در مجموع برنامه‌هاي اخلاقي هفت‌گانه در راديو معارف
رديف    بخش    فراواني    درصد 
1    فلسفة اخلاق اسلامي    22    9/9
2    علم اخلاق اسلامي    105    3/47
3    آداب باطني و اسرار عبادات    2     9/0
4    ساير    93    9/41
مجموع    222    100
همان‌گونه که جدول شمارة 6 نشان مي‌دهد، از ميان مضامين مجموع برنامه‌هاي اخلاقي راديو معارف در نمونة گرفته‌شده از اين برنامه‌ها، 3/47 درصد را مباحث «علم اخلاق اسلامي» تشکيل مي‌دهند. 9/9 درصد از کل مضامين مذکور را مباحث «فلسفة اخلاق اسلامي»، و 9/0 درصد (حدود يک درصد) از کل اين مضامين را مباحث «آداب باطني و اسرار عبادات» و 9/41 درصد را «ساير مباحث»، يعني مباحث خارج از الگوي اخلاق اسلامي تشکيل مي‌دهند.
نمودار شمارة 2. فراواني مضامين هر يک از بخش‌هاي اصلي الگوي اخلاق اسلامي در مجموع برنامه‌هاي اخلاقي هفت‌گانه در راديو معارف

همان‌طور که نمودار شمارة 2 نشان مي‌دهد، از کل مضامين نمونه گرفته‌شده از برنامه‌هاي اخلاقي راديو معارف، «ساير» مباحث که همان مباحث غيرمرتبط با الگوي اخلاق اسلامي است، حجم و سهم فراواني از مضامين برنامه‌هاي اخلاقي نمونه را در اختيار خود گرفته‌اند.
ميزان انطباق مجموع برنامه‌ها با الگو
جدول 7. ميزان انطباق مضامين مشتمل بر هر يک از اجزا، ابعاد و مؤلفه‌هاي اخلاق اسلامي،
در مجموع برنامه‌هاي اخلاقي راديو معارف، با سهم و وزن آنها در الگوي اخلاق اسلامي
رديف    بُعد    خرده بُعد يا مؤلفه    درصد انطباق با الگو
1    بخش‌هاي اصلي    بخش اول: مباحث فلسفة اخلاق اسلامي    89/19
        بخش دوم: مباحث علم اخلاق اسلامي    89/48
        بخش سوم: مباحث آداب باطني و اسرار عبادات    31/70
2    مباحث فلسفة اخلاق
(بخش اول)    تعريف مباحث فلسفة اخلاق    100
        بيان آثار مباحث فلسفة اخلاق بر مباحث علم اخلاق    60
3    انواع صفات اخلاقي
(بخش دوم)    فضايل اخلاقي    75
        رذايل اخلاقي    25
    اجناس صفات اخلاقي (بخش دوم)    تعريف    تعريف لغوي    7/1
            تعريف اصطلاحي    3/13
            تعريف با بيان مراتب    3/3
            تعريف با بيان مصاديق     3/28
            تعريف با بيان ضد    10
        اهميت و جايگاه    3/48
        اهميت و جايگاه ضد    3/8
        عوامل    7/16
        علايم    3/3
        آثار دنيوي و اخروي    7/16
        روش عملي    روش عملي در تحقق فضايل    4/24
            روش عملي در پيشگيري از رذايل    0
            روش عملي در درمان رذايل    7/26
        آسيب‌شناسي    1/5
4    مباحث آداب باطني و اسرار عبادات (بخش سوم)    کليات    معرفي مفهومي آداب باطني و اسرار عبادات به عنوان حقيقتي ماوراي ظاهر فقهي    100
            تبيين ارتباط ظاهر عبادات و باطن آنها    0
        بيان آداب باطني و اسرار عبادات    33/33

نتايج حاصل از تحليل محتواي هر يک از برنامه‌هاي اخلاقي راديو معارف
جدول 8. ميزان انطباق مضامين مشتمل بر هر يک از اجزا، ابعاد و مؤلفه‌هاي اخلاق اسلامي،‌
در هر يک از برنامه‌هاي اخلاقي راديو معارف، با سهم و وزن آنها در الگوي اخلاق اسلامي
بُعد    خرده‌بُعد يا مولفه    درصد انطباق با الگو در هر برنامه
        مکارم خوبان    چراغ هدايت    پرسش و پاسخ تربيتي    صفاي دل    زمزمه‌هاي معرفت    شميم عترت    گنج سعادت
بخش‌هاي اصلي    بخش اول: مباحث فلسفة اخلاق اسلامي    30/30    48/5    0    0    94/7    0    0
    بخش دوم: مباحث علم اخلاق اسلامي    11/83    03/53    92/6    02/62    19/76    33/68    73/96
    بخش سوم: مباحث آداب باطني 
و اسرار عبادات    76/29    0    0    0    0    0    0
مباحث فلسفة اخلاق
(بخش اول)    تعريف مباحث فلسفة اخلاق    100    100    -    -    100    -    -
    بيان آثار مباحث فلسفة اخلاق بر مباحث علم اخلاق    50    6/63    -    -    60    -    -
انواع صفات اخلاقي
(بخش دوم)    فضايل اخلاقي    27/67    55/63    78/74    8687/44    87/44    08/56    0
    رذايل اخلاقي    41/60    33/53    56/72    0    0    28/36    12/55
اجناس صفات اخلاقي
(بخش دوم)    تعريف    تعريف لغوي     6/5    0    0    0    0    0    0
        تعريف اصطلاحي    3/33    8/11    0    0    0    0    0
        تعريف با بيان مراتب    6/5    9/5    0    0    0    0    0
        تعريف با بيان مصاديق     3/33    3/35    40    0    0    60    0
        تعريف با بيان ضد    7/16    6/17    0    0    0    0    0
    اهميت و جايگاه    2/72    6/17    20    6/28    7/85    60    100
    اهميت و جايگاه ضد    0    8/11    0    6/28    0    20    0
    عوامل    1/11    6/17    20    6/28    0    20    100
    علايم    6/5    9/5    0    0    0    0    0
    آثار دنيوي و اخروي    7/16    0    0    9/42    0    60    100
    روش عملي    روش عملي در تحقق فضايل    7/16    3/8    7/66    3/14    1/57    25    -
        روش عملي در پيشگيري از رذايل    0    0    0    0    0    0    0
        روش عملي در درمان رذايل    0    20    100    -    -    0    -
    آسيب‌شناسي    6/5    9/5    20    0    0    0    0
مباحث آداب باطني و اسرار عبادات (بخش سوم)
    کليات    معرفي مفهومي آداب باطني و اسرار عبادات به عنوان حقيقتي ماوراي ظاهر فقهي    100    -    -    -    -    -    -
        تبيين ارتباط ظاهر عبادات و باطن آنها    0    -    -    -    -    -    -
    بيان آداب باطني و اسرار عبادات    33/33    -    -    -    -    -    -
مواردي که هيچ درصدي در جداول نوشته نشده است، به دليل فقدان فردي از افراد آن متغير در برنامه است که به اين جهت نمي‌توان در مورد درصد انطباق آن با الگو اظهار نظر كرد.
موارد انطباق
همان‌طور که جدول شمارة 8 نشان مي‌دهد، برنامه‌هاي اخلاقي راديو معارف تنها در چند مورد انگشت‌شمار از بخش‌‌ها، ابعاد، خرده‌ابعاد و مؤلفه‌ها با الگوي اخلاق اسلامي انطباق کامل دارند که اين موارد در جدول شمارة 9 خلاصه شده‌اند:
جدول شماره 9. مباحث مورد انطباق کامل با الگوي اخلاق اسلامي
رديف    نام برنامه    مبحث مورد انطباق
1    مکارم خوبان    تعريف مباحث فلسفة اخلاق
2    چراغ هدايت    تعريف مباحث فلسفة اخلاق
3    زمزمه‌هاي معرفت    تعريف مباحث فلسفة اخلاق
4    گنج سعادت    اهميت و جايگاه
5    گنج سعادت    عوامل
6    گنج سعادت    علايم
7    گنج سعادت    آثار دنيوي و اخروي
8    چراغ هدايت    روش عملي در درمان رذايل
9    مکارم خوبان    معرفي مفهومي آداب باطني و اسرار عبادات به عنوان حقيقتي ماوراي ظاهر فقهي
ارائة راهبرد و راهکار
پيشنهاد مي‌شود راديو معارف به سمت برنامه‌هاي توليدي پيش برود و بر اساس الگوي مزبور در اين تحقيق دست به توليد برنامه‌هاي منطبق با الگوي اخلاق اسلامي بزند و از محتواي غني آرشيو برنامه‌هاي اخلاقي كه سخنراني عالمان بزرگوار اخلاق است در اين راستا استفاده كند. پخش مستقيم سخنراني‌ها به همان شکل خام، داراي آفاتي است؛ زيرا سخنراني اين مشکل را در ذات خود دارد که به مقتضاي «الکلام يجر الکلام» (حرف، حرف مي‌آورد) گوينده را از محور بحث خارج مي‌کند.
پيشنهاد مزبور در بند قبل،‌ هرگز نبايد راديو را به بهانة توليد برنامه، از پخش سخنراني كامل بزرگاني مانند شهيد دستغيب كه علاوه بر غناي محتوايي، بيان و نفس آنان بيدارگر است محروم كند. شهيد دستغيب اين امتياز را هم دارد که مباحث را كاملاً مرتب و سامانمند بيان مي‌كند، و مباحث را نه‌تنها به صورت آسيب‌زا طرح نمي‌كند، با دفع دخل محتمل، به شبهه‌شناسي و آسيب‌زدايي مي‌پردازد. ايشان اطراف و جوانب بحث را پيش‌‌بيني مي‌كند و مطالب را كاملاً به صورت تربيتي آموزش مي‌دهد.
تحليل برنامة «گنج سعادت» که بر اساس معراج‌السعادة توليد شده است، انطباق خوب آن در تحليل کمّي و انطباق کامل آن در تحليل کيفي با مباني اخلاق اسلامي را اثبات مي‌كند. بنابراين نقش متن مورد استفاده در توليد برنامه بسيار مهم است. برخي از اين متون متقن در اخلاق اسلامي عبارت‌اند از: معراج‌السعادة تأليف مرحوم ملااحمد نراقي، جامع‌السعادات تأليف مرحوم ملامحمد مهدي نراقي، المحجة‌البيضاء تأليف مرحوم فيض‌کاشاني، شرح چهل حديث تأليف امام خميني، رساله لب‌اللباب تأليف علامه بحرالعلوم، رسالة لب‌اللباب تقريرات درس علامه طباطبائي، سرالأسراء تأليف مرحوم استاد سعادت‌پرور، اخلاق در قرآن تأليف استاد مصباح يزدي، و مبادي و مراحل اخلاق در قرآن تأليف استاد جوادي آملي. همچنين برخي تأليفات مانند آثار استاد کريم محمود حقيقي در عين اتقان محتوا و تأييد مؤلف آن توسط بزرگان اخلاق و تربيت مانند مرحوم آيت‌الله نجابت شيرازي، آميزه‌اي لطيف از شعر و ادب و هنر را در جاي‌جاي مباحث خود گنجانده‌اند، و از اين جهت بيشتر قابليت توليد رسانه‌‌اي دارند.
همچنين استفاده از سخنراني استادان کارشناس در علم اخلاق مانند شهيد دستغيب و استاد مصباح يزدي توصيه مي‌شود.
بهتر است عنوان گروه اخلاق به عنوان «اخلاق، آداب و تربيت اسلامي» با زيرگروه‌هاي فلسفة اخلاق، اخلاق اسلامي، آداب اسلامي، اخلاق کاربردي و تربيت اسلامي تغيير يابد. همچنين توصيه مي‌شود مباحث مربوط به مشاورة ديني و تربيت ديني بر اساس مباني ديني‌اي که مجتهدان تربيت‌شناسي مانند شهيد ثاني (در كتاب منية المريد) و شهيد مطهري (در مجموعه آثار تربيتي) و آيت‌الله اميني (در کتاب‌هاي انتخاب همسر، همسرداري، تربيت فرزند) تدوين كرده‌اند توليد شوند.
راديو معارف از فقدان الگوي مناسب و چشم‌انداز جامع که بسته‌بندي و ارائة همه‌جانبة مباحث اخلاق اسلامي را تبيين کند رنج مي‌برد. از علل اين امر، عدم انطباق با الگو و نيز حضور مباحث فراوان خارج از الگوي اخلاق اسلامي در اين برنامه‌هاست که همين مباحث سبب کم شدن وزن سهم اجزاي اصلي الگو شده‌اند. لذا الگوي اين تحقيق مي‌تواند در حد توان خود كمكي به اصلاح اين نقيصه باشد. گفتني است که الگوي اخلاق اسلامي طراحي‌شده در اين تحقيق، وزن‌دهي شده و سپس به مقياس تبديل گشته است و در نتيجه ظرفيت بالايي براي برنامه‌سازي و طراحي برنامه‌هاي اخلاقي بر اساس «نوع» بحث و «زمان» مناسب (که از چارچوب‌هاي اصلي تدوين کنداکتور برنامه‌هاي راديويي است) دارد.
نتيجه‌گيري
اين تحقيق پاسخ پرسش اصلي را ضعف جدي برنامه‌هاي اخلاقي راديو معارف در انطباق با الگوي اخلاق اسلامي مي‌داند. تشريح اين ارزيابي در پاسخ به دو پرسش فرعي تحقيق است:
مجموع برنامه‌هاي اخلاقي راديو معارف در بيشتر موارد داراي انطباق كامل با همة اجزاي الگوي اخلاق اسلامي نيست و تنها در دو مورد (دو بحث مفهوم‌شناختي) از بخش‌‌ها، ابعاد، خرده‌ابعاد و مؤلفه‌ها با الگوي اخلاق اسلامي انطباق کامل دارند تعريف مباحث فلسفة اخلاق و تعريف مفهومي در مباحث آداب باطني و اسرار عبادات.
تنها تعداد اندکي از برنامه‌هاي هفت‌گانه، آن هم در معدودي از مباحث داراي انطباق کامل با الگوي اخلاق اسلامي‌اند: برنامه‌هاي «مکارم خوبان»، «چراغ هدايت» و «زمزمه‌هاي معرفت» فقط در تعريف مباحث فلسفة اخلاق، برنامه‌هاي «گنج سعادت» تنها در بيان اهميت و جايگاه صفات اخلاقي، بيان عوامل صفات اخلاقي، و بيان آثار دنيوي و اخروي، برنامة «پرسش و پاسخ تربيتي» تنها در بيان روش عملي در درمان رذايل و همچنين «مکارم خوبان» در معرفي مفهومي آداب باطني و اسرار عبادات به عنوان حقيقتي ماوراي ظاهر فقهي، داراي انطباق کامل با الگو هستند.