راه کارهای مؤثر نهادینه سازی فرهنگ ایثار و شهادت در مدارس از نظر دبیران دوره‌ی متوسطه‌ی شهر قم
Article data in English (انگلیسی)
مقدمه
هر جامعهاي داراي مجموعه‌اي از ارزش‌هاست و اين ارزش‌ها از مهمترين اجزاي يک فرهنگ به‌شمار مي‌آيند؛ زيرا از باورهاي يک ملت سرچشمه مي‌گيرند. در اين ميان، ارزشهاي اخلاقي و ديني به لحاظ تأثير ژرفي که بر روح و روان آدميان بر جاي مي‌گذارند و در سلوک فردي و اجتماعي آنها بيشتر جلوه‌گر مي‌شوند، از جايگاه برجسته‌اي برخوردارند (جان‌فشان و حسيني، 1389، ص 106).
ارزش‌ها عقايد عميقاً ريشه‌داري هستند که به وسيلة سازوكار جامعه‌پذيري از نسلي به نسل ديگر منتقل مي‌شوند. دروني‌کردن يا نهادينه‌سازي در فرايند جامعه‌پذيري از طريق نهادهاي اجتماعي صورت مي‌پذيرد که يکي از آنها آموزش و پرورش است (رستمي و عرفاني، 1389، ص 168).
يکي از ارزشهاي اساسي جوامع اسلامي، فرهنگ ايثار و شهادت است. فرهنگ ايثار و شهادت بهعنوان يکي از غني‌ترين گنجينه‌هاي فرهنگ اسلامي، مي‌تواند پشتوانة عظيم حفظ و حراست از نظام جمهوري اسلامي ايران باشد (چراغي و اسلام‌پناه، 1389، ص 102). همچنين تربيت فرزندان در پرتو فرهنگ ايثار و شهادت مي‌تواند ضامن رشد و تعالي اخلاقي و معنوي آنان و بهترين و قوي‌ترين سازوكار در مقابله با تهاجم فرهنگي باشد. بنابراين، انتقال اين ارزش‌ها به نسل جديد از اهميت بسزايي برخوردار است و نخستين راه در انتقال و نهادينه‌سازي اين فرهنگ، تعليم و تربيت است (سعيدمنش و الهي، 1389، ص 186).
از‌آن‌روکه مقولة ايثار و شهادت جزء ارزشهاي بنيادين جامعة اسلامي ايران است و انتقال چنين ارزش‌‌هايي همواره جزو سياست‌‌هاي کلان فرهنگي کشور است، بدين‌روي، از نظام آموزشي کشور، بهعنوان بزرگ‌ترين نهادي که وظيفة انتقال فرهنگ و ارزش‌ها را بر عهده دارد، انتظار مي‌رود ضمن پيروي از سياست‌‌هاي فرهنگي کشور، پيشرو در اين حرکت فرهنگي نيز باشد. بنابراين، جامعهاي كه حاکميت جو ايثار و شهادت را بر فضاي فرهنگي کشور خود مهم مي‌داند بايد نظام آموزشي خويش را به گونه‌‌اي سازمان‌دهي کند که خروجي هزينه‌‌ها و تلاش‌‌هاي انجام‌شده در آن، جوانان خودساخته و با هويتي باشند که به خوبي فرهنگ ايثار و شهادت را شناخته‌اند و به نيکي آمادة کوشش و فداکاري در راه آن هستند و تا پاي جان از آن دفاع مي‌كنند (بهالگردي و همكاران، 1387، ص 250).
از سوي ديگر، با توجه به اينکه مدرسه آيينة ارزشهاي حاکم بر جامعه و به تعبير ديگر، منعکس‌کنندة ساختار ارزشهاي آن است، بايد مفاهيم و ارزشهاي فرهنگي جامعه را به دانش‌آموزان انتقال دهد، تا آنان بيش از پيش نسبت به حفظ آنها پايبند باشند. در اين ميان، جايگاه و نقش معلمان به سبب داشتن ارتباط مستقيم با دانش‌آموزان شاخص‌تر از بقيه است. آنها با رفتار و گفتار خود و نوع آموزشي که در کلاس ارائه مي‌دهند، مي‌توانند تحولات عظيم و شگرفي را در وجود دانش‌آموزان ايجاد کرده، الگوي مناسبي براي آنها در زمينة شکل‌گيري ارزش‌ها باشند (کمالي کارسالاري، 1386، ص 53).
اين ضرورت به‌ويژه در دورة متوسطه با توجه به ويژگي‌هاي دانش‌آموزان اين دوره بيشتر احساس مي‌شود؛ زيرا در اين دوره، معمولاً افراد شيفتة ارزشهاي فرهنگي هستند و براي فضايل اخلاقي، همچون بزرگواري، ايثار، اخلاص، شجاعت و قهرماني ديني بسيار اهميت قايل مي‌شوند. بنابراين، نظام آموزشي کشور بايد به شکل‌گيري فرهنگ ايثار و شهادت بخصوص در برنامة درسي و آموزشي اين دوره توجه خاصي داشته باشد و در زمينة گسترش فرهنگ مذکور، که جزو ارزشهاي والاي جامعة اسلامي ايران است، تلاش گسترده‌اي داشته باشد (صالحي‌عمران و همكاران، 1386، ص 251). ازاين‌رو، با عنايت به اهميت اين مقوله، پژوهش حاضر درصدد است به بررسي راهکارهاي مؤثر نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس از نظر دبيران دورة متوسطة شهر قم در سال تحصيلي 94-1393 بپردازد.
پيشينة پژوهش
جعفري هرندي و يزدخواستي (1393) در پژوهشي تحت عنوان «تحليل ميزان توجه به مفاهيم فرهنگ ايثار و شهادت در کتاب‌هاي درسي دورة آموزش عمومي» به اين نتايج دست يافتند: 1. در مجموع، 1230 مرتبه به محورها و مؤلفه‌هاي مفهومي مرتبط با فرهنگ ايثار و شهادت توجه شده است. ميزان آن درکتاب‌هاي فارسي، هديه‌هاي آسماني، تعليمات اجتماعي و تاريخ، به ترتيب 626، 230، 287 و 87 مرتبه بوده است. 2. بيشترين توجه به محور ايثار، کلاس دوم راهنمايي و کتاب فارسي اين پايه و كمترين توجه به محور ساير اصطلاحات، کلاس دوم ابتدايي و كتاب‌هاي تاريخ اول و دوم راهنمايي شده است.
مقدم‌زاده (1393) در پژوهشي به «بررسي جايگاه مؤلفه‌هاي فرهنگ ايثار و شهادت در اهداف مصوب دورة متوسطه» پرداخته است. نتيجة پژوهش وي نشان داد که اهداف مصوب توجه ضعيفي از نظر کمي و کيفي به مؤلفه‌هاي فرهنگ ايثار و شهادت داشته‌اند و به سبب نداشتن تداوم در سازمان‌دهي دروني، قادر به جهت‌دهي مطلوب محتواي برنامه‌هاي درسي دورة متوسطه نيستند.
شهرکي‌پور (1392) در پژوهشي با عنوان «بررسي محتواي کتب درسي دورة راهنمايي تحصيلي، در گسترش فرهنگ ايثار و شهادت» به اين نتيجه رسيد که محتواي کتب درسي دورة راهنمايي، در دروني‌كردن فرهنگ ايثار و شهادت، افزايش اعتقاد دانش‌آموزان به ارزشهاي فرهنگ ايثار و شهادت، احترام به قشر ايثارگران، آشنايي دانش‌آموزان با ويژگي‌هاي شهدا، و تبليغ و ترويج ارزشهاي فرهنگ ايثار و شهادت و دفاع مقدس نقش داشته است.
هاونگي (1389) در پژوهشي با عنوان «شيوه‌هاي پرورش فرهنگ شهادت در نظام تعليم و تربيت»، اين راه‌کارها را پيشنهاد مي‌كند: 1. تدوين برنامة درسي مبتني بر مؤلفه‌هاي فرهنگ شهادت در مقاطع گوناگون تحصيلي؛ 2. بررسي اثرات مخرب برنامة درسي پنهان از جنبة فرهنگ ايثار و شهادت؛ 3. چگونگي استفاده از زبان هنري در پرورش فرهنگ ايثار و شهادت؛ 5. شناسايي فرصت‌هاي يادگيري مناسب از جنبة فرهنگ ايثار و شهادت.
رستمي و عرفاني (1389) در پژوهش خود تحت عنوان «راهکارهاي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت از ديدگاه دانشجويان دانشگاه پيام نور مرکز همدان»، 38 راه‌کار مطرح مي‌كنند و در پايان، اذعان مي‌دارند که راهکارهاي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت بايد متناسب با شرايط روز و امکانات موجود و با رعايت اصل جذابيت، به‌ويژه براي جوانان و نوجوانان، بازنگري و اصلاح شوند.
سواري (1388) طي پژوهشي تحت عنوان «بررسي عوامل تأثيرگذار ترويج فرهنگ ايثار و شهادت در جامعه» نشان داد که پخش وصيت‌نامه‌هاي شهدا، ساخت و پخش مجموعه‌‌هاي زندگي شهدا، بازديد از مزار شهدا، نام‌گذاري خيابان‌ها و ميدان‌ها به نام شهدا و شناسايي ويژگي‌هاي شخصيتي شهدا از طريق انجام تحقيقات در ترويج فرهنگ ايثار و شهادت مؤثر است.
بهالگردي و همكاران (1387) در پژوهش خود به نام «تأملي در ميزان استفاده از ظرفيت درس زبان و ادبيات فارسي (دورة متوسطه) در ترويج فرهنگ ايثار و شهادت» براي فرهنگ ايثار و شهادت، چهار وجه ادبيات عاشورايي، ادبيات دفاع مقدس، ادبيات پايداري ساير کشورها، و ادبيات انقلاب اسلامي لحاظ کردند. بر اساس يافته‌هاي اين پژوهش، از توان بالقوه عظيم درس زبان و ادبيات فارسي دورة متوسطه در انتقال فرهنگ ايثار و شهادت تا حد زيادي غفلت شده است.
رعنايي‌پور (1385) در پژوهش خود، تحت عنوان «پاسداري از فرهنگ ايثار و شهادت در حوزة آموزش و پرورش»، نقص در کتاب‌هاي درسي، ضعف در فضاي فيزيکي مدارس، و بي‌توجهي کادر آموزشي را بهعنوان مهمترين عوامل تضعيف‌کنندة فرهنگ ايثار و شهادت معرفي مي‌کند.
قدرتي (1385) در مقالة خود تحت عنوان «راه‌هاي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت در ميان جوانان»، چاپ خاطرات، پخش فيلم‌هاي مستند از عظمت رزمندگان اسلام و استفاده از تمام ظرفيت‌هاي هنري، ادبي و رسانه‌اي کشور را از مهمترين ابزارهاي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت در ميان جوانان برمي‌شمارد.
حسن‌زاده (1382) در پژوهشي با عنوان «نقش و کارکرد نهادهاي آموزشي در انتقال ارزشهاي اجتماعي- فرهنگي» به اين نتيجه رسيد که نهادهاي آموزشي هر کشور در انتقال ارزش‌ها، سنت‌ها و هنجارهاي اجتماعي نقش مهمي دارند و منعکس‌کنندة ارزش‌ها و هنجارهاي فرهنگي- اجتماعي آن جامعه محسوب مي‌شوند.
عشقي مطلق (1380) در پايان‌نامة خود تحت عنوان «عوامل مؤثر در ترويج فرهنگ شهادت» مي‌نويسد: راه‌هاي ترويج فرهنگ شهادت عبارتند از: 1. الگوسازي مناسب فرهنگ شهادت؛ 2. ترويج غيررسمي فرهنگ شهادت به جاي شکل رسمي و حکومتي آن؛ 3. بيان واقعيت؛ 4. موزة شهدا؛ 5. ارائة شيوه‌هاي بديع و نوآوري در وسايل ارتباط جمعي.
يافته‌هاي تيسدل (2003)، آيزنر (2002) و ژيرو (1992) بر اين نکته اشاره دارد که يکي از اهداف مهم مدارس تدوين برنامة درسي در جهت پرورش باورها، نگرش‌ها و رفتارهاي ارزشي و فرهنگي ملت‌هاست. همچنين پژوهش‌هاي افراد ديگري نيز مانند ميدگلي و اندرمان (2003)، نيمي و جون (1993) و ريبا (1997) نشان داده که آموزش ارزش‌ها از طريق نظام آموزشي بسيار مؤثر است؛ زيرا مي‌تواند نسل نو را قادر سازد تا جامعهاي بهتر و مطلوب‌تر ايجاد کنند.
سؤالات پژوهش
1. از نظر دبيران دورة متوسطه، راهکارهاي آموزشي نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به چه ميزان مؤثرند؟
2. از نظر دبيران دورة متوسطه، راهکارهاي پژوهشي نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به چه ميزان مؤثرند؟
3. از نظر دبيران دورة متوسطه، راهکارهاي فرهنگي نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به چه ميزان مؤثرند؟
4. از نظر دبيران دورة متوسطه، راهکارهاي هنري نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به چه ميزان مؤثرند؟
5. رتبه‌بندي ميزان تأثير هريک از راهکارهاي مزبور بر نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس بر اساس نظرات دبيران دورة متوسطه چگونه است؟
6. آيا بين نظرات دبيران دورة متوسطه در خصوص ميزان تأثير هريک از راهکارهاي مزبور بر نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس از نظر عوامل جمعيت‌شناسي (جنسيت، سابقة تدريس، رشتة تحصيلي، سطح تحصيلات و ناحية آموزشي) تفاوت معناداري وجود دارد؟
روش پژوهش
پژوهش به لحاظ هدف، كاربردي و حسب شيوة گردآوري داده، از جمله پژوهش‌هاي «توصيفي» از نوع «پيمايشي» است.
جامعة پژوهش شامل دبيران دورة متوسطة شهر قم (2925 نفر) بود كه در سال 1393-1394 مشغول به تدريس بودند. به کمک فرمول کوکران 340 تن از آنها بهعنوان حجم نمونة برآورد و با روش «طبقه‌اي تصادفي» از بين نواحي چهارگانه انتخاب شدند.
ابزار اندازه‌گيري پرسش‌نامة محقق‌ساخته بوده که شامل 4 حوزه (آموزشي، پژوهشي، فرهنگي، هنري) و 32 گويه است. به‌منظور حصول اطمينان از روايي، از روش «روايي صوري- محتوايي» و نظر متخصصان استفاده شده است. پايايي پرسش‌نامه نيز پس از اجراي مقدماتي، از طريق فن آماري «آلفاي کرونباخ» 87/0 محاسبه گرديد که نشان‌دهندة استاندارد بودن آن است.
اطلاعات جمع‌آوري‌شده با استفاده از آماره‌هاي توصيفي (فراواني، درصد، ميانگين، انحراف معيار) و استنباطي (آزمون T تک‌نمونه‌اي، آزمون T گروه‌هاي مستقل، آزمون تحليل واريانس يک‌راهه) در محيط نرم‌افزار Spss نسخة 20 تجزيه و تحليل شد.
يافته‌هاي پژوهش
1. از نظر دبيران دورة متوسطه، راهکارهاي آموزشي نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به چه ميزان مؤثرند؟
به منظور دستيابي به پاسخ اين سؤال، 9 گويه در پرسش‌نامه قرار گرفت و تجزيه و تحليل انجام شد و در قالب شاخص‌هاي آماري توصيفي و نيز نتايج تحليل‌هاي آماري استنباطي، طي جداول ذيل ارائه گرديد:
الف. تحليل توصيفي
جدول 1. توزيع فراواني و درصد و ميانگين گويه‌هاي مربوط به راهکارهاي آموزشي
گويه‌هاي راهکارهاي آموزشي خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد ميانگين
1. طرح مفاهيم، مصاديق، تصاوير و مؤلفه‌هاي فرهنگ ايثار و شهادت در محتواي کتاب‌هاي درسي فراواني 3 5 20 80 232 57/4
درصد 9/0 5/1 9/5 5/23 2/68
2. ياد كردن از اسوه‌هاي ايثار و شهادت در حين تدريس متناسب با محتواي درسي کلاس فراواني 10 14 28 96 192 31/4
درصد 9/2 1/4 2/8 2/28 5/56
3. ملاحظة فعاليت‌هاي عملي مرتبط با فرهنگ ايثار و شهادت و ارائة آن در کلاس طي ارزشيابي پيشرفت تحصيلي فراواني 8 15 34 100 183 28/4
درصد 4/2 4/4 10 4/29 8/53
4. انتقال تجربيات و خاطرات دانش‌آموزان خانواده‌هاي شاهد و ايثارگر بهعنوان الگو براي ساير دانش‌آموزان فراواني 7 20 63 91 159 10/4
درصد 1/2 9/5 5/18 8/26 8/46
5. آشناسازي دانش‌آموزان با پايگاه‌هاي اطلاع‌رساني اينترنتي مرتبط با موضوع ايثار و شهادت فراواني 17 29 63 73 158 96/3
درصد 5 5/8 5/18 5/21 5/46
6. افزايش توانايي علمي دبيران براي پاسخ‌گويي به سؤال‌هاي دانش‌آموزان در حيطة ايثار و شهادت فراواني 15 11 57 67 190 19/4
درصد 4/4 2/3 8/16 7/19 9/55
7. تأکيد مدارس بر پرورش تفکر تحليلي دانش‌آموزان براي درک و پذيرش فرهنگ ايثار و شهادت فراواني 10 16 77 51 186 14/4
درصد 9/2 7/4 6/22 15 7/54
8. راهنمايي و هدايت دانش‌آموزان براي انتخاب دوستان پايبند به ارزشهاي فرهنگ ايثار و شهادت فراواني 10 22 58 150 100 91/3
درصد 9/2 5/6 1/17 1/44 4/29
9.نقش الگويي دبيران و پايوران اجرايي مدرسه و تطابق گفتار و کردار آنها با فرهنگ ايثار و شهادت فراواني 6 13 17 105 199 41/4
درصد 8/1 8/3 5 9/30 5/58
مجموع ميانگين فراواني 10 16 46 90 178 21/4
ميانگين درصد 9/2 7/4 5/13 5/26 4/52
طبق جدول 1 بيشترين ميانگين (57/4) مربوط به گوية 1 (طرح مفاهيم، مصاديق، تصاوير و مؤلفه‌هاي فرهنگ ايثار و شهادت در محتواي کتاب‌هاي درسي) و كمترين ميانگين (91/3) مربوط به گوية 8 (راهنمايي و هدايت دانش‌آموزان براي انتخاب دوستان پايبند به ارزشهاي فرهنگ ايثار و شهادت) است. 6/7 درصد پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي آموزشي به ميزان «كم» و «خيلي كم» مؤثرند. 5/13 درصد پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي آموزشي به ميزان «متوسط» مؤثرند. 9/78 درصد پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي آموزشي به ميزان «زياد» و «خيلي زياد» مؤثرند.
ميانگين وزني 21/4 از 5 نشان مي‌دهد: پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي آموزشي نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به ميزان «زياد» مؤثرند.
ب. تحليل استنباطي
نظر به اينكه متعادل بودن توزيع نمرات به كمك آزمون «كالموگرف – اسميرنف» تأييد گرديد، از آزمون‌هاي «پارامتريك» و در اينجا از آزمون «t تك‌نمونه‌اي» استفاده گرديد.
جدول 2. نتايج آزمون t تك نمونه‌اي، مقايسة ميانگين با ميانگين فرضي (3=m)
ميانگين فرضي ميانگين انحراف معيار T درجه آزادي سطح معناداري
3 21/4 304/0 336/73 339 0005/0<
نتايج جدول نشان مي‌دهد که بر اساس تحليل استنباطي، مقدار سطح معناداري برابر 0005/0< است و چون اين مقدار کوچک‌تر از 01/0 است، ازاين‌رو، تفاوت مشاهده‌شده از نظر آماري در سطح اطمينان 99 درصد معنادار است. به عبارت بهتر، پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي آموزشي نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به ميزان بيش از متوسط (زياد) مؤثرند.
2. از نظر دبيران دورة متوسطه، راهکارهاي پژوهشي نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به چه ميزان مؤثرند؟
به منظور دستيابي به پاسخ اين سؤال، 7 گويه در پرسش‌نامه قرار گرفت و تجزيه و تحليل انجام‌شده در قالب شاخص‌هاي آماري توصيفي و نيز نتايج تحليل‌هاي آماري استنباطي طي جداول ذيل ارائه گرديد:
الف. تحليل توصيفي
جدول 3. توزيع فراواني و درصد و ميانگين گويه‌هاي مربوط با راهکارهاي پژوهشي
گويه‌هاي راهکارهاي پژوهشي خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد ميانگين
10. برگزاري مسابقات علمي - پژوهشي در قالب فراخوان آثار در ابعاد گوناگون فرهنگ ايثار و شهادت فراواني 169 75 89 5 2 81/1
درصد 7/49 1/22 2/26 5/1 6/0
11. فراهم‌سازي امکان تهيه و توزيع نشريه با محوريت فرهنگ ايثار و شهادت توسط دانش‌آموزان مدرسه فراواني 85 157 68 12 18 18/2
درصد 25 2/46 20 5/3 3/5
12. تشکيل جلسات پرسش و پاسخ براي زمينه‌سازي پژوهش در حوزة عوامل و موانع گرايش به فرهنگ ايثار و شهادت فراواني 117 92 114 9 8 11/2
درصد 4/34 1/27 5/33 6/2 4/2
13. غني‌سازي منابع فرهنگ ايثار و شهادت در کتابخانه‌هاي مدارس به منظور تسهيل پژوهش‌هاي دانش‌آموزي فراواني 91 109 114 17 9 25/2
درصد 8/26 1/32 5/33 5 6/2
14. گروه‌بندي دانش‌آموزان توسط دبيران و واگذاري طرح‌هاي تحقيقاتي کلاسي در زمينة ايثار و شهادت به آنها فراواني 94 103 125 12 6 21/2
درصد 6/27 3/30 8/36 5/3 8/1
15. بازديد از کتابخانه‌هاي تخصصي ايثار و شهادت و دفاع مقدس با هدف ترغيب دانش‌آموزان به پژوهش در اين حوزه فراواني 161 98 73 5 3 80/1
درصد 4/47 8/28 5/21 5/1 9/0
16. ارتباط مدارس با پژوهشگران حوزة ايثار و شهادت به‌منظور راهنمايي و هدايت تحقيقات دانش‌آموزي در اين زمينه فراواني 193 97 39 8 3 62/1
درصد 8/56 5/28 5/11 4/2 9/0
مجموع ميانگين فراواني 130 104 89 10 7 00/2
ميانگين درصد 2/38 6/30 2/26 9/2 1/2
طبق جدول 3 بيشترين ميانگين (25/2) مربوط به گويه13 (غني‌سازي منابع فرهنگ ايثار و شهادت در کتابخانه‌هاي مدارس به منظور تسهيل پژوهش‌هاي دانش‌آموزي) و كمترين ميانگين (62/1) مربوط به گويه 16 (ارتباط مدارس با پژوهشگران حوزة ايثار و شهادت به‌منظور راهنمايي و هدايت تحقيقات دانش‌آموزي در اين زمينه) است. 8/68 درصد پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي پژوهشي به ميزان «كم» و «خيلي كم» مؤثرند.2/26 درصد پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي پژوهشي به ميزان «متوسط» مؤثرند. 0/5 درصد پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي پژوهشي به ميزان «زياد» و «خيلي زياد» مؤثرند.
ميانگين وزني 00/2 از 5 نشان مي‌دهد: پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي پژوهشي نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به ميزان «کم» مؤثرند.
ب. تحليل استنباطي
نظر به اينكه متعادل بودن توزيع نمرات به كمك آزمون «كالموگرف – اسميرنف» تأييد گرديد، از آزمون‌هاي «پارامتريك» و در اينجا، از آزمون «t تك‌نمونه‌اي» استفاده شد.
جدول 4. نتايج آزمون t تك نمونه‌اي، مقايسة ميانگين با ميانگين فرضي (3=m)
ميانگين فرضي ميانگين انحراف معيار T درجه آزادي سطح معناداري
3 00/2 356/0 908/51- 339 0005/0<
نتايج جدول نشان مي‌دهد که بر اساس تحليل استنباطي، مقدار سطح معناداري برابر 0005/0< است و چون اين مقدار کوچک‌تر از 01/0 است، تفاوت مشاهده‌شده از نظر آماري در سطح اطمينان 99 درصد معنادار است. به عبارت بهتر، پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي پژوهشي نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به ميزان کمتر از متوسط (کم) مؤثرند.
3. از نظر دبيران دورة متوسطه، راهکارهاي فرهنگي نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به چه ميزان مؤثرند؟
به منظور دستيابي به پاسخ اين سؤال، 9 گويه در پرسش‌نامه قرار گرفت و تجزيه و تحليل انجام‌شده در قالب شاخص‌هاي آماري توصيفي و نيز نتايج تحليل‌هاي آماري استنباطي طي جداول ذيل ارائه گرديد:
الف. تحليل توصيفي
جدول 5. توزيع فراواني و درصد و ميانگين گويه‌هاي مربوط به راهکارهاي فرهنگي
گويه‌هاي راهکارهاي فرهنگي خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد ميانگين
17. نام‌گذاري کلاس، نمازخانه، آزمايشگاه و کارگاه مدارس به نام شهدا و ايثارگران فراواني 4 17 81 127 111 95/3
درصد 2/1 5 8/23 4/37 6/32
18. تجليل و تکريم از دبيران و دانش‌آموزان ترويج‌دهنده فرهنگ ايثار و شهادت بهعنوان الگو فراواني 29 52 83 89 87 45/3
درصد 5/8 3/15 4/24 2/26 6/25
19. برگزاري مسابقات ورزشي همراه با برنامه‌هاي نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت فراواني 21 18 79 132 90 74/3
درصد 2/6 3/5 2/23 8/38 5/26
20. اجراي طرح فرهنگي «يك هفته- يك شهيد» در زمينة معرفي شهدا به دانش‌آموزان فراواني 4 35 81 94 126 89/3
درصد 2/1 3/10 8/23 6/27 1/37
21. نواختن زنگ ايثار و شهادت در مدارس توسط خانوادة شهدا و ايثارگران در مناسبت‌هاي ويژه فراواني 31 40 91 103 75 44/3
درصد 1/9 8/11 8/26 3/30 1/22
22. برگزاري مستمر زيارت مزار شهدا و اردوهاي «راهيان نور» با برنامه‌ريزي مدون و جامع فراواني 28 37 72 74 129 70/3
درصد 2/8 9/10 2/21 8/21 9/37
23. برگزاري يادواره‌ها و جشنواره‌هاي فرهنگي با حضور خانوادة معظم شهدا و ايثارگران فراواني 27 42 86 97 88 52/3
درصد 9/7 4/12 3/25 5/28 9/25
24. ديدار با جانبازان و ايثارگران و فرماندهان دفاع مقدس بهعنوان نمادهاي فرهنگ ايثار و شهادت فراواني 20 72 82 93 73 37/3
درصد 9/5 2/21 1/24 4/27 5/21
25. برپايي مراسم (جشن تکليف، جشن فارغ‌التحصيلي و...) در يادمان‌هاي شهدا و ايثارگران فراواني 9 23 95 116 97 79/3
درصد 6/2 8/6 9/27 1/34 5/28
مجموع ميانگين فراواني 19 37 83 103 98 65/3
ميانگين درصد 6/5 9/10 4/24 3/30 8/28
طبق جدول 5 بيشترين ميانگين (95/3) مربوط به گويه 17 (نام‌گذاري کلاس، نمازخانه، آزمايشگاه و کارگاه مدارس به نام شهدا و ايثارگران) و كمترين ميانگين (37/3) مربوط به گويه 24 (ديدار با جانبازان و ايثارگران و فرماندهان دفاع مقدس بهعنوان نمادهاي فرهنگ ايثار و شهادت) است. 5/16 درصد پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي فرهنگي به ميزان «كم» و «خيلي كم» مؤثرند. 4/24 درصد پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي فرهنگي به ميزان «متوسط» مؤثرند. 1/59 درصد پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي فرهنگي به ميزان «زياد» و «خيلي زياد» مؤثرند. ميانگين وزني 65/3 از 5 نشان مي‌دهد: پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي فرهنگي نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به ميزان زياد مؤثرند.
ب. تحليل استنباطي
نظر به اينكه متعادل بودن توزيع نمرات به كمك آزمون «كالموگرف – اسميرنف» تأييد گرديد، از آزمون‌هاي «پارامتريك» و در اينجا از آزمون «t تك نمونه‌اي» استفاده شد.
جدول 6. نتايج آزمون t تك نمونه‌اي، مقايسة ميانگين با ميانگين فرضي (3=m)
ميانگين فرضي ميانگين انحراف معيار T درجه آزادي سطح معناداري
3 65/3 368/0 630/32 339 0005/0<
نتايج جدول نشان مي‌دهد که بر اساس تحليل استنباطي، مقدار سطح معناداري برابر 0005/0< است و چون اين مقدار کوچک‌تر از 01/0 است، تفاوت مشاهده شده از نظر آماري در سطح اطمينان 99 درصد معنادار است. به عبارت بهتر، پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي فرهنگي نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به ميزان بيش از متوسط (زياد) مؤثرند.
4. از نظر دبيران دورة متوسطه، راهکارهاي هنري نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به چه ميزان مؤثرند؟
به منظور دستيابي به پاسخ اين سؤال، 7 گويه در پرسش‌نامه قرار گرفت و تجزيه و تحليل انجام‌شده در قالب شاخص‌هاي آماري توصيفي و نيز نتايج تحليل‌هاي آماري استنباطي طي جداول ذيل ارائه گرديد:
الف. تحليل توصيفي
جدول 7. توزيع فراواني و درصد و ميانگين گويه‌هاي مربوط به راهکارهاي هنري
گويه‌هاي راهکارهاي هنري خيلي كم كم متوسط زياد خيلي زياد ميانگين
26. فضاسازي هنرمندانة محيط مدارس با آيات، روايات، تصاوير و کلام بزرگان دربارة فرهنگ ايثار و شهادت فراواني 57 68 115 67 33 86/2
درصد 8/16 20 8/33 7/19 7/9
27. تشکيل گروه سرود و نمايش دانش‌آموزي با محوريت ايثار و شهادت و اجراي آن در مدرسه فراواني 69 84 92 67 28 71/2
درصد 3/20 7/24 1/27 7/19 2/8
28. برگزاري مسابقات هنري و ترغيب دانش‌آموزان به خلق آثار هنري مرتبط با فرهنگ ايثار و شهادت فراواني 71 69 108 69 23 72/2
درصد 9/20 3/20 8/31 3/20 8/6
29. بهره‌گيري از رسانه‌هاي صوتي و تصويري (فيلم، مستند، موسيقي و...) با مضامين ايثار و شهادت در مدارس فراواني 82 75 110 24 49 66/2
درصد 1/24 1/22 4/32 1/7 4/14
30. بازديد از نمايشگاه‌هاي هنري فرهنگ ايثار و شهادت با هدف افزايش ذوق هنري دانش‌آموزان در اين حوزه فراواني 75 91 99 50 25 59/2
درصد 1/22 8/26 1/29 7/14 4/7
31. دعوت از هنرمندان عرصة ايثار و شهادت و به نمايش گذاشتن آثار هنري آنها در مدرسه فراواني 97 83 117 27 16 36/2
درصد 5/28 4/24 4/34 9/7 7/4
32. تلاش مدارس بر انتقال هنرمندانه و آميخته با ذوق زندگي، خاطرات و وصاياي شهدا و ايثارگران به دانش‌آموزان فراواني 81 94 98 50 17 49/2
درصد 8/23 6/27 8/28 7/14 5
مجموع ميانگين فراواني 76 80 106 51 27 63/2
ميانگين درصد 4/22 5/23 2/31 0/15 9/7
طبق جدول 7 بيشترين ميانگين (86/2) مربوط به گويه 26 (فضاسازي هنرمندانه محيط مدارس با آيات، روايات، تصاوير و کلام بزرگان دربارة فرهنگ ايثار و شهادت) و كمترين ميانگين (36/2) مربوط به گويه 31 (دعوت از هنرمندان عرصة ايثار و شهادت و به نمايش گذاشتن آثار هنري آنها در مدرسه) است. 9/45 درصد از پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي هنري به ميزان «كم» و «خيلي كم» مؤثرند. 2/31 درصد پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي هنري به ميزان «متوسط» مؤثرند. 9/22 درصد پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي هنري به ميزان «زياد» و «خيلي زياد» مؤثرند.
ميانگين وزني 63/2 از 5 نشان مي‌دهد، پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي هنري نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به ميزان «متوسط» مؤثرند.
ب. تحليل استنباطي
نظر به اينكه متعادل بودن توزيع نمرات به كمك آزمون «كالموگرف – اسميرنف» تأييد گرديد، از آزمون‌هاي «پارامتريك» و در اينجا از آزمون «t تك‌نمونه‌اي» استفاده شد.
جدول 8. نتايج آزمون t تك نمونه‌اي، مقايسه ميانگين با ميانگين فرضي (3=m)
ميانگين فرضي ميانگين انحراف معيار T درجه آزادي سطح معناداري
3 63/2 444/0 557/15- 339 0005/0<
نتايج جدول نشان مي‌دهد که بر اساس تحليل استنباطي مقدار سطح معناداري برابر 0005/0< است و چون اين مقدار کوچک‌تر از 01/0 است، تفاوت مشاهده‌شده از نظر آماري در سطح اطمينان 99 درصد معنادار است. به عبارت بهتر، پاسخ‌گويان معتقدند: راهکارهاي هنري نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به ميزان کمتر از متوسط مؤثرند.
5. رتبه‌بندي ميزان تأثير هريک از راهکارهاي مزبور بر نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس بر اساس نظرات دبيران دوره متوسطه چگونه است؟
جدول 9. رتبه‌بندي ميانگين ميزان تأثير راهکارهاي چهارگانه بر نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس
راهکارهاي مؤثر نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت ميانگين وزني ميانگين رتبه رتبه
راهکارهاي آموزشي 21/4 89/3 1
راهکارهاي فرهنگي 65/3 06/3 2
راهکارهاي هنري 63/2 91/1 3
راهکارهاي پژوهشي 00/2 14/1 4
طبق جدول 9 هرقدر ميانگين رتبه‌ها بزرگ‌تر باشد، آن راه‌کار مؤثرتر بوده و ازاين‌رو، «راه‌کار آموزشي» داراي بالاترين رتبه (تأثير) و «راه‌کار پژوهشي» داراي كمترين رتبه (تأثير) است.
6. آيا بين نظرات دبيران دورة متوسطه در خصوص ميزان تأثير هريک از راهکارهاي مزبور بر نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس از نظر عوامل جمعيت‌شناسي (جنسيت، سابقة تدريس، رشتة تحصيلي، سطح تحصيلات و ناحية آموزشي) تفاوت معناداري وجود دارد؟
نتايج آزمون‌هاي «t مستقل» و «تحليل واريانس يک‌راهه» نشان مي‌دهد: بين نظرات پاسخ‌گويان از لحاظ جنسيت (در خصوص راهکارهاي آموزشي و فرهنگي) تفاوت معناداري ملاحظه مي‌شود. اما اختلاف مشاهده‌شده بين ميانگين پاسخ‌گويان با عواملي همچون سابقة تدريس، رشتة تحصيلي و ناحية آموزشي، معنادار نيست؛ زيرا مقدار سطح معناداري (ارزش يا مقدار p) بزرگ‌تر از 05/0 است.
بحث و نتيجه‌گيري
با توجه به حاکميت رويکرد ديني بر نظام آموزشي کشور ما و اينکه ايجاد و رشد ويژگي‌ها، سجايا و رفتارهاي ديني، معنوي و اخلاقي در دانش‌آموزان همواره يکي از مهمترين اولويت‌ها و جهت‌گيري‌هاي دوره‌هاي تحصيلي است، تعيين اينکه عملاً در قالب برنامه‌هاي موجود مدارس تا چه حد به آموزش فرهنگ ايثار و شهادت در ابعاد و اشکال گوناگون آن مي‌توان توجه كرد، از ضرورت زيادي برخوردار است.
در اين مقاله، ضمن توجه به نقش مدارس در نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت، ميزان تأثير هريک از راهکارهاي چهارگانة آموزشي، پژوهشي، فرهنگي و هنري از منظر دبيران دورة متوسطة شهر قم بررسي و تحليل شد، و تبيين گرديد که پرورش آنها زمينه‌هاي رواني را براي عملياتي ساختن فرهنگ ايثار و شهادت در ابعاد و سطوح گوناگون زندگي فراهم مي‌سازد. توجه به راهکارهاي تبيين‌شده به صورت پيوسته و زنجيره‌اي شکل، مي‌تواند در شخصيت دانش‌آموزان مؤثر افتد و پيامدهايي را در ابعاد عاطفي، اجتماعي و معنوي سبک زندگي براي آنان پديد آورد. نتايج حاصل از بررسي سؤال‌هاي پژوهش نشان داد:
1. راهکارهاي آموزشي با ميانگين (21/4 از 5) بر نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به ميزان زياد مؤثرند. اين يافته از نظر آماري در سطح اطمينان 99 درصد نيز معنادار است. راهکارهاي احصاشده بر حسب نمرات كسب‌شده به اين ترتيب قرار مي‌گيرند: «طرح مفاهيم، مصاديق، تصاوير و مؤلفه‌هاي مربوط به فرهنگ ايثار و شهادت در کتاب‌هاي درسي»؛ «نقش الگويي دبيران و پايوران اجرايي مدرسه و تطابق گفتار و کردار آنها با فرهنگ ايثار و شهادت»؛ «ياد كردن از افراد مشهور در حوزة ايثار و شهادت در حين تدريس متناسب با محتواي درسي کلاس»؛ «ملاحظة فعاليت‌هاي عملي مرتبط با فرهنگ ايثار و شهادت و ارائة آن در کلاس طي ارزشيابي پيشرفت تحصيلي»؛ «افزايش توانايي علمي دبيران براي پاسخ‌گويي به سؤال‌هاي دانش‌آموزان دربارة ايثار و شهادت»؛ «تأکيد مدارس بر پرورش تفکر تحليلي دانش‌آموزان براي درک و پذيرش فرهنگ ايثار و شهادت»؛ «انتقال تجربيات و خاطرات دانش‌آموزان از مباحث مرتبط با ايثار و شهادت بهعنوان الگو براي ساير دانش‌آموزان»؛ «آشناسازي دانش‌آموزان با پايگاه‌هاي اطلاع‌رساني اينترنتي مرتبط با موضوع ايثار و شهادت»؛ «راهنمايي و هدايت دانش‌آموزان براي انتخاب دوستان پايبند به فرهنگ ايثار و شهادت» قرار مي‌گيرند. ماهيت پژوهش به‌گونه‌اي است که بررسي همخواني نتايج پژوهش با پژوهش‌هاي قبلي را امکان‌پذير نمي‌سازد.
2. راهکارهاي فرهنگي با ميانگين (65/3 از 5) بر نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به ميزان زياد مؤثرند. اين يافته از نظر آماري در سطح اطمينان 99 درصد نيز معنادار است. راهکارهاي احصاشده بر حسب نمرات كسب‌شده به اين ترتيب قرار مي‌گيرند: «نام‌گذاري کلاس، نمازخانه، آزمايشگاه و کارگاه مدارس به نام شهدا و ايثارگران»؛ «اجراي طرح فرهنگي «يك هفته- يك شهيد» در زمينة معرفي شهدا به دانش‌آموزان»؛ «برپايي مراسم (جشن تکليف، جشن فارغ‌التحصيلي و ...) در يادمان‌هاي شهدا و ايثارگران»؛ «برگزاري مسابقات ورزشي همراه با برنامه‌هاي نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت»؛ «برگزاري مستمر زيارت مزار شهدا و اردوهاي «راهيان نور» با برنامه‌ريزي مدون و جامع»؛ «برگزاري يادواره‌ها و جشنواره‌هاي فرهنگي با حضور خانوادة معظم شهدا و ايثارگران»؛ «نام‌گذاري کلاس، نمازخانه، آزمايشگاه و کارگاه مدارس به نام امام زمان و يا اسامي مرتبط با ايثار و شهادت»؛ «تجليل و تکريم از دبيران و دانش‌آموزان ترويج‌دهندة فرهنگ ايثار و شهادت به عنوان الگو»؛ «نواختن زنگ ايثار و شهادت در مدارس توسط خانوادة شهدا و ايثارگران در مناسبت‌هاي ويژه»؛ «ديدار با جانبازان و ايثارگران و فرماندهان دفاع مقدس بهعنوان نمادهاي فرهنگ ايثار و شهادت». ماهيت پژوهش به‌گونه‌اي است که بررسي همخواني نتايج پژوهش با پژوهش‌هاي قبلي را امکان‌پذير نمي‌سازد.
3. راهکارهاي هنري با ميانگين (63/2 از 5) بر نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به ميزان متوسط مؤثرند. اين يافته از نظر آماري در سطح اطمينان 99 درصد نيز معنادار است. راهکارهاي احصاشده بر حسب نمرات كسب‌شده به اين ترتيب قرار مي‌گيرند: «فضاسازي هنرمندانة محيط مدارس با آيات، روايات، تصاوير و کلام بزرگان دربارة فرهنگ ايثار و شهادت»؛ «برگزاري مسابقات هنري و ترغيب دانش‌آموزان به خلق آثار هنري مرتبط با فرهنگ ايثار و شهادت»؛ «تشکيل گروه سرود و نمايش دانش‌آموزي با محوريت ايثار و شهادت و اجراي آن در مدرسه»؛ «بهره‌گيري از رسانه‌هاي صوتي و تصويري (فيلم، مستند، موسيقي و...) با مضامين ايثار و شهادت در مدارس»؛ «بازديد از نمايشگاه‌هاي هنري فرهنگ ايثار و شهادت با هدف افزايش ذوق هنري دانش‌آموزان در اين حوزه»؛ «تلاش مدارس بر انتقال هنرمندانه و آميخته با ذوق زندگي، خاطرات و وصاياي شهدا و ايثارگران به دانش‌آموزان؛ «دعوت از هنرمندان عرصة ايثار و شهادت و به نمايش گذاشتن آثار هنري آنها در مدرسه». ماهيت پژوهش به‌گونه‌اي است که بررسي همخواني نتايج پژوهش با پژوهش‌هاي قبلي را امکان‌پذير نمي‌سازد.
4. راهکارهاي پژوهشي با ميانگين (2 از 5) بر نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس به ميزان کم مؤثرند. اين يافته از نظر آماري در سطح اطمينان 99 درصد نيز معنادار است. راهکارهاي احصاشده بر حسب نمرات كسب‌شده به اين ترتيب قرار مي‌گيرند: «غني‌سازي منابع فرهنگ ايثار و شهادت در کتابخانة مدارس به منظور تسهيل پژوهش‌هاي دانش‌آموزي»؛ «گروه‌بندي دانش‌آموزان توسط دبيران و واگذاري طرح‌هاي تحقيقاتي کلاسي در زمينة ايثار و شهادت به آنها»؛ «فراهم‌سازي امکان تهيه و توزيع نشريه با محوريت فرهنگ ايثار و شهادت توسط دانش‌آموزان مدرسه»؛ «تشکيل جلسات پرسش و پاسخ براي زمينه‌سازي پژوهش در حوزة عوامل و موانع گرايش به فرهنگ ايثار و شهادت»؛ «برگزاري مسابقات علمي- پژوهشي در قالب فراخوان آثار در ابعاد گوناگون فرهنگ ايثار و شهادت»؛ «بازديد از کتابخانه‌هاي تخصصي ايثار و شهادت و دفاع مقدس با هدف ترغيب دانش‌آموزان به پژوهش در اين حوزه»؛ «ارتباط مدارس با پژوهشگران حوزة ايثار و شهادت براي راهنمايي و هدايت تحقيقات دانش‌آموزي در اين زمينه». ماهيت پژوهش به‌گونه‌اي است که بررسي همخواني نتايج پژوهش با پژوهش‌هاي قبلي را امکان‌پذير نمي‌سازد.
5. رتبه‌بندي ميزان تأثير هريک از راهکارهاي آموزشي، پژوهشي، فرهنگي و هنري بر نهادينه‌سازي فرهنگ ايثار و شهادت در مدارس، نشان داد که رتبه‌بندي از نظر آماري در سطح اطمينان 99 درصد معنادار بوده و همچنين «راهکارهاي آموزشي» داراي بالاترين رتبه (تأثير)، سپس «راهکارهاي فرهنگي» و بعد «راهکارهاي هنري» و سرانجام «راهکارهاي پژوهشي» داراي كمترين رتبه (تأثير) هستند. در اينجا، مي‌توان به بالاتر بودن تأثير راهکارهاي آموزشي عللي همچون قرار گرفتن در برنامة درسي رسمي و تأثير بيشتر معلمان بهعنوان مجريان برنامة درسي رسمي و فراگير بودن اين راه‌کارها براي دانش‌آموزان به عنوان مقاصد برنامه درسي اشاره نمود.
به منظور عملياتي كردن يافته‌ها، پيشنهاد مي‌شود: راهکارهاي چهارگانة آموزشي، پژوهشي، فرهنگي و هنري توسط برنامه‌ريزان درسي دورة متوسطه استفاده شود تا هنگام مهندسي برنامه، شامل طراحي، تدوين و تنظيم برنامة درسي و ساير مراحل، مثل اجرا و ارزشيابي توسط گروه برنامه‌ريزي از مرکز تا معلم لحاظ شود. همچنين مطلوب بجاست زمينه‌هاي لازم براي بررسي و بازنگري محتواي کتاب‌هاي درسي فراهم شود تا دست‌اندرکاران تأليف کتاب‌هاي درسي با مرور نتايج حاصل از راهکارهاي معرفي گرديده در بازنگري‌هاي پيوستة برنامه‌هاي درسي به اصلاح، ترميم و تکميل محتواي کتاب‌هاي درسي متوسطه بپردازند.
- بهالگردي، بهاره و همكاران، 1387، «تأملي در ميزان استفاده از ظرفيت درس زبان و ادبيات فارسي (دوره متوسطه) در ترويج فرهنگ ايثار و شهادت»، در: مجموعه مقالات همايش ملي ايثار و شهادت، فرصت‌ها و چالش‌ها در حوزه‌هاي فرهنگ، اقتصاد و سياست، مازندران، دانشگاه مازندران.
- جان فشان، کامران و مهين حسيني، 1389، «ماهيت و چيستي ايثار و شهادت و ارتباط آن با توسعه کشور»، در: مجموعه مقالات همايش ملي ايثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه، دانشگاه رازي.
- جعفري‌هرندي، رضا و علي يزدخواستي، 1393، «تحليل ميزان توجه به مفاهيم فرهنگ ايثار و شهادت در کتاب‌هاي درسي دوره آموزش عمومي»، تربيت اسلامي، دوره نهم، ش 18، ص 71-93.
- چراغي، نسرين و مريم اسلام‌پناه، 1389، «تأثير فرهنگ ايثار و شهادت در گسترش اخلاق و معنويت در جامعه»، در: مجموعه مقالات همايش ملي ايثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه، دانشگاه رازي.
- حسن‌زاده، رمضان، 1382، «نقش و کارکرد نهادهاي آموزشي در انتقال ارزشهاي اجتماعي- فرهنگي»، نوآوري‌هاي آموزشي، دوره دوم، ش 4، ص 49-64.
- رستمي، زهرا و نصرالله عرفاني، 1389، «راهکارهاي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت از ديدگاه دانشجويان دانشگاه پيام نور مرکز همدان»، در: مجموعه مقالات همايش ملي ايثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه، دانشگاه رازي.
- رعنايي‌پور، مجيد، 1385، «پاسداري از فرهنگ ايثار و شهادت در حوزه آموزش و پرورش»، در: چکيده مقالات نخستين همايش علمي فرهنگ ايثار و شهادت، شيراز، دانشگاه شيراز.
- سعيدمنش، نصرت‌الله و فروزان الهي، 1389، «آثار و پيامدهاي فرهنگي ايثار و شهادت در مقابل تهاجم فرهنگي»، در: مجموعه مقالات همايش ملي ايثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه، دانشگاه رازي.
- سواري، کريم، 1388، «بررسي عوامل تأثيرگذار ترويج فرهنگ ايثار و شهادت در جامعه»، در: مجموعه مقالات ترويج فرهنگ ايثار و شهادت در جامعه.
- شهرکي‌پور، حسن، 1392، «بررسي محتواي کتب درسي دوره راهنمايي تحصيلي در گسترش فرهنگ ايثار و شهادت»، پژوهش در برنامه‌ريزي درسي، دوره دهم، ش 10، ص 97-108.
- صالحي عمران، ابراهيم و همكاران، 1386، «بررسي ميزان تحقق هدف اجتماعي ايثارگري در آموزش و پرورش دورة متوسطه (مطالعة موردي: دانش‌آموزان و دبيران متوسطه نظري)»، در: مجموعه مقالات همايش آسيب‌شناسي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت، مازندران، دانشگاه مازندران.
- عشقي مطلق، معصومه، 1380، عوامل مؤثر بر ترويج فرهنگ شهادت، پايان‌نامه کارشناسي، مشهد، دانشگاه فردوسي.
- قدرتي، زهرا، 1385، راه‌هاي ترويج فرهنگ ايثار و شهادت در ميان جوانان، خبرنامه ايثار و شهادت، اول مهر.
- کمالي کارسالاري، نعمت‌الله، 1386، تحليل محتواي مؤلفه‌هاي هويت ملي در کتب دورة آموزشي راهنمايي، پايان‌نامه کارشناسي ارشد، مازندران، دانشگاه مازندران.
- مقدم‌زاده، علي، 1393، بررسي جايگاه مؤلفه‌هاي فرهنگ ايثار و شهادت در اهداف مصوب دوره متوسطه و راهکارهاي مؤثر نهادينه‌سازي آن در مدارس از نظر دبيران شهر قم، پايان‌نامه کارشناسي ارشد، تهران، دانشگاه شاهد.
- هاونگي، حسين، 1389، «شيوه‌هاي پرورش فرهنگ شهادت در نظام تعليم و تربيت»، در: مجموعه مقالات همايش ملي ايثار و شهادت و توسعه کشور، کرمانشاه، دانشگاه رازي.
- Eisner, E, W, 2002, The educational imagination: on the desing and evaluation of school programs, New York, Macmillan.
- Giroux, H, A, 1992, The emancipation of teaching, Boston, Allyn and Bacon.
- Midgley, C, & Anderman, E, L, 2003, Differences between elementary and middle school teachers and students, Journal of Early Adolescence, v. 15, N 1, p. 90–113.
- Niemi, H.G, & Junn, J, 1993, Civic Sources and Political Knowledge of School, Seniors, Paper Presented at The Annual Meeting Of American Political Science Association, Washington, DC, September2.
- Ryba, R, 1997, Education, Democracy and Development: An International Perspective, London, Springer Science & Business Medi.
- Tisdell, E, J, 2003, Exploring Spirituality and Culture in Adult and Higher Education, San Francisco, Jossey – Bass.
