معرفت فرهنگی اجتماعی

 
مقدمه
ايران همچون بسياري از كشور‌هاي دنيا،‌ پس از جنگ جهاني دوم مراحل انتقال جمعيتي را با كاهش اساسي و مستمر مرگ‌و‌مير آغاز كرد، اما در فاصلة سال‌هاي 1330 تا 1360 با رشد بي‌سابقه و شتابان جمعيت مواجه شد؛ به‌گونه‌اي‌كه معدل رشد سالانة جمعيت در اين چهار دهه به رقمي حدود سه درصد رسيد. رشد سالانة سه درصد سبب شد، جمعيت ايران از رقمي كمتر از نوزده ميليون نفر در سال 1335، به رقمي نزديك به پنجاه ميليون نفر در سال 1365 برسد و در سال 1390 به حدود 75 ميليون نفر افزايش يابد. پيشرفت بهداشت و گسترش آن و به‌تبع آن كاهش ميزان‌هاي مرگ‌و‌مير، به‌ويژه مرگ‌و‌مير نوزادان و اطفال نقشي اساسي و تعيين‌كننده در شتاب رشد جمعيت ايران داشته ‌است.
روند رشد جمعيت ايران از گذشته تا به حال نشان مي‌دهد كه متوسط ميزان رشد سالانۀ جمعيت در دهۀ 1335ـ1345 برابر با 1/3‌ درصد در سال بوده است؛ ليكن در دهۀ پس از آن، يعني در فاصلۀ سال‌هاي 1345ـ1355 با كاهش روبه‌رو شده است و ميزان رشد جمعيت ايران به 71/2‌درصد در سال رسيد. در دهۀ 1355ـ1365 به‌سبب تحولات سياسي ـ اجتماعي اين دهه، رشد جمعيت كشور افزايش يافت و به 9/3‌درصد در سال رسيد.
در دهة دوم انقلاب، موفقيت‌هاي چشمگير برنامه¬هاي تنظيم خانواده در كشور باعث شد، از‌نظر كاهش نرخ مواليد، كنترل جمعيت حاصل شود. در اين دهه، نرخ رشد جمعيت از 9/3‌ درصد در دهة 1355ـ1365 به 96/1‌ درصد در دهه 1365ـ1375 كاهش يافت و در دهة 1375ـ1385 به نرخ رشد 61/1‌ درصد و در دهة 1385ـ1390 به حدود 29/1‌ درصد رسيد. تجزيه و تحليل‌هاي جمعيت‌شناختي نشان مي‌دهد كه كشور ايران پس از تجربة كاهش باروري، وارد مرحلة جديدي در تغييرات جمعيتي شده است.
مشخصة اصلي اين دورة جديد تحولات جمعيتي نه‌تنها افزايش رشد سالانة جمعيت نيست، بلكه كاهش مداوم و مستمر باروري كمتر از حد جانشيني است كه اين موضوع به منفي شدن رشد سالانة جمعيت در آينده و بروز مسائل مهم و نوظهور جمعيتي منجر خواهد شد. باروري پايين و زير سطح جانشيني اگر مداوم و پايدار باشد سبب بروز برخي مشكلات بزرگ براي ساختار سني جمعيت كشور خواهد شد.
ازاين‌رو، در اين مقاله، با بررسي تحولات حجم و رشد جمعيت كشور در دوره¬هاي گذشته و آينده‌نگري آن تا سال 1420، در پي پاسخ اين پرسش است كه روندهاي محتمل تحولات جمعيتي كشور كدام‌اند؟ برنامه‌هاي تحولات جمعيتي سازمان ملل چه آينده‌اي براي تغييرات جمعيتي كشور ترسيم مي¬كنند؟ كدام برنامة تحولات جمعيتي در كشور احتمال وقوع بيشتري دارد؟ نتايج اجراي اين برنامه‌ها چه تبعات مثبت يا منفي براي جمعيت جوان كشور، جمعيت در سن كار و سالخوردگي جمعيت خواهد داشت؟
مباني نظري و مفهومي
جمعيت‌شناسان براي تحليل و تبيين تحولات جمعيتي جوامع از نظرية «گذار جمعيتي»(Demographic Transition) استفاده مي‌كنند. روايت‌هاي كلاسيك از نظرية گذار جمعيتي، ناظر بر تغيير از حالت تعادل طبيعي(1*) به حالت تعادل ارادي (2*) جمعيتي است (سرائي، 1376، ص 52). در تعادل طبيعي، ميزان‌هاي باروري و مرگ‌و‌مير بر اثر عوامل زمينه‌اي كنترل‌نشدني بالا و در‌نتيجه رشد جمعيت بسيار پايين است. در مسير توسعه و نوسازي ميزان‌هاي باروري، مرگ‌‌و‌‌مير و رشد جمعيت به سطح حداقل مي‌‌رسد؛ از‌اين‌رو، جوامع وارد مرحلة تعادل ارادي مي‌شوند، گذار از تعادل طبيعي به تعادل ارادي كه همراه با رشد بالاي جمعيتي (3*) است بيش از يك قرن طول مي‌كشد (نمودار1).
جمعيت‌شناسان كلاسيك در روايت‌هاي كلاسيك از نظرية گذار جمعيتي معتقد بودند كه وقتي كه گذار جمعيتي به مرحلة ثبات ثانويه مي‌رسد، جمعيت به يك رشد ثابت دست خواهد يافت؛ از‌اين‌رو، جوامع به رشد متعادلي از تغييرات جمعيتي مي‌رسند، اما تحولات جمعيتي، اجتماعي كشورهاي پيشرو در گذار جمعيتي نشان داد كه چنين اتفاقي نمي‌افتد.
برخي جمعيت‌شناسان معاصر كوشيده‌اند، وضعيت جديد جمعيتي جوامع توسعه‌يافته را در قالب نظرية گذار دوم جمعيتي تحليل كنند. نظرية گذار‌ دوم جمعيتي كه جمعيت‌شناسان معاصر ازجمله لستهاق(Lesthaeghe) و ون‌دي‌كا(Van de kaa) (1999) آن را مطرح كردند، تصوير به نسبت روشني از تغييرات جمعيتي در جوامع پسا‌مدرن ارائه مي‌دهد. ون‌دي‌كا (2002) در بيان تفاوت اساسي گذار اول و دوم جمعيتي مي‌گويد: «اگر كاهش مداوم مرگ‌و‌مير مشخصه اصلي گذار اول جمعيتي جوامع است، تداوم باروري زير سطح جانشيني (4*) مشخصة اصلي گذار دوم جمعيتي است». در اين مرحله رشد طبيعي جمعيت به دليل فزوني گرفتن ميزان مرگ‌و‌مير بر ميزان مواليد منفي مي‌شود (5*) و حجم جمعيتي جوامع رو به كاهش مي‌گذارد (نمودار1).
در نمودار ‌(2) و جدول (1)، برخي كشورهاي جهان بر‌حسب موقعيت‌شان در هر‌يك از مراحل گذار جمعيتي طبقه‌بندي شده‌اند. همچنان‌كه مشاهده مي‌شود، بيشتر كشورهاي آفريقايي در مرحلة نخست گذار اول جمعيتي قرار دارند؛ در‌حالي‌كه، بسياري از كشورهاي توسعه‌يافته از‌جمله ژاپن، ايتاليا، آلمان، اسپانيا و... در حال حاضر مسائل گذار دوم جمعيتي را تجربه مي‌كنند.
نمودار(1): مقايسة گذار اول و دوم جمعيتي

                             1*

                         2*              3*
               4*

         5*

منبع: (Source: Van de Kaa ,2001)
جدول 1: تقسيم‌بندي كشورها براساس مراحل مختلف گذار جمعيت بر اساس ميزان تقريبي باروري كل و ميانة سني جمعيت در سال 2000
مرحله    ميزان باروري كل    ميانه سني
مرحله نخست گذار اول جمعيتي (نيجر، سومالي، اوگاندا و...)    8- 8/6    22- 15
در حال گذار: (پاكستان؛ عمان، بوتان و ...)، (مصر، نيكاراگوئه، مراكش و...)، (ازبكستان، پرو، سري لانكا و...)    7/6- 5    27-23
    9/4-3    32- 28
    9/2-2    37-33
گذار دوم جمعيتي: مرحله سقوط جمعيتي (لتوني، روسيه، آلمان، ايتاليا، اسپانيا و...)    69/1-1/1    54- 38
منبع: تهيه‌شده توسط نگارندگان
گذار جمعيتي ابعاد متعددي دارد كه در ذيل هريك از آنها شرح مي‌دهيم:
1. گذار باروري(Fertility transition)
يكي از مهم‌ترين وجوه گذار جمعيتي، گذار باروري است. باروري مهم¬ترين عامل تغييرات جمعيتي و تنها كانال طبيعي ورودي جمعيت در هر جامعه‌اي است؛ از‌اين‌رو، تغييرات و نوسانات آن به‌طور مستقيم بر تعداد، حجم و ساختار جمعيتي اثر دارد. گذار باروري به دوره‌اي از زمان اطلاق مي‌شود كه يك جامعه از حالت باروري طبيعي، كنترل‌نشده و بالا به وضعيت باروري كنترل‌شده، ارادي و پايين تغيير مي‌يابد.
در حالت نخست ميزان باروري كل بيش از شش بچه است، اما در باروري كنترل‌شده سطح باروري به سطح جانشيني (1/2) و حتي كمتر از آن تنزل مي¬يابد، مدت زمان گذار باروري از جامعة به جامعه ديگر و با توجه به سطح توسعه و تغييرات اجتماعي فرهنگي متفاوت است.
در حال حاضر كشور‌ها از‌نظر وضعيت گذار باروري به چهار دسته تقسيم مي¬شوند:
الف) كشورهاي با باروري خيلي پايين: اين گروه كشور‌ها، سطح باروري كل¬شان كمتر از (5/1) است. همان‌طور كه نقشة باروري جهان در سال 2012 نشان مي¬دهد، كشورهاي اروپايي و برخي كشورهاي آسيايي همچون ژاپن و كرة جنوبي در چنين وضعيتي قرار دارند.
ب) كشورهاي با باروري پايين: اين دسته از كشورها، سطح باروري كل‌شان كمتر از (1/2) است. همان‌طور كه نقشة باروري جهان در سال 2012 نشان مي¬دهد كشورهاي امريكاي شمالي، برخي كشورهاي امريكاي جنوبي، روسيه، چين و ايران در چنين وضعيتي قرار دارند.
ج) كشورهاي با باروري متوسط: اين كشورها سطح باروري‌شان ميان 1/2 تا 3 است. برخي كشورهاي شمال آفريقا مثل مراكش، الجزاير و برخي كشورهاي امريكاي جنوبي در چنين وضعيتي هستند.
د) كشورهاي با بارروي بالا: اين دسته از كشورها سطح باروري‌شان بالا‌ست و در‌حال حاضر برخي از اين كشور كه عمدتاً در قارة آفريقا قرار دارند، هنوز در مراحل اولية گذار باروري‌اند. كشورهايي چون نيجر، مالي و چاد سطح باروري بالايي دارند.
نقشه (1): سطوح ميزان باروري كل در جهان در سال 2012

Source: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2013): World Population Prospects: The 2012 Revision. New York
2. گذار مرگ‌و‌مير
اين بعد از گذار جمعيت كه به تغييرات مرگ‌‌و‌مير و اميد به زندگي در برابر مرگ‌و‌مير بالا و اميد به زندگي پايين با مرگ‌و‌مير پايين و اميد به زندگي بالا اشاره دارد. پيش از دورة گذار، اميد به زندگي به‌سختي به چهل سال مي‌رسيد و ميزان مرگ‌و‌مير عمومي بيش از 35 در هزار است. با ارتقاي سطح توسعه و بهداشت به‌تدريج ميزان مرگ‌و‌ميرها به‌ويژه مرگ‌و‌مير كودكان روبه كاهش مي‌گذارد و سطح اميد به زندگي افزايش مي‌يابد.
نقشه 2. مقايسة سطوح اميد به زندگي در دورة (1950-1955) و (2005-2010)

Source: shenoudacapital.com
نقشه 3: وضعيت اميد زندگي زنان در جهان در سال 2012

Source: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2013): World Population Prospects: The 2012 Revision. New York
نقشه 4: وضعيت اميد زندگي مردان در جهان در سال 2012

Source: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division (2013): World Population Prospects: The 2012 Revision. New York
3. گذار سني
گذار سني جمعيت، به سخن دربارة تغييرات تحولات سني جمعيت از ساختار سني جمعيت جوان به ساختار سني به نسبت سالخورده مي‌پردازد. گذار سني جمعيت در مسير انتقال جمعيتي رخ مي¬دهد و در حدود 100 تا 150 سال طول مي¬كشد. بو و سومستد انتقال سني را به چهار مرحله تقسيم‌بندي كرده‌اند كه هر مرحله با افزايش تعداد جمعيت در يك ردة سني خاص مشخص مي¬شود:
1. مرحلة كودكي: افزايش درصد جمعيت زير 15 سال نسبت به ديگر گروه‌هاي سني؛
2. مرحلة جواني: افزايش درصد جمعيت بين 15ـ29 سال نسبت به ديگر گروه‌هاي سني؛
3. مرحلة ميان‌سالي: افزايش درصد جمعيت بين 30ـ64 سال نسبت به ديگر گروه‌هاي سني؛
4. مرحلة سالمندي: افزايش درصد جمعيت بالاي 65 سال نسبت به ديگر گروه‌هاي سني؛
جدول 2: مقايسه شكل هرم سني در مراحل مختلف گذار سني جمعيت
مرحله سالخوردگان    مرحله ميان سالان    مرحله جوانان    مرحله كودكان    سن
*******    **            +80
******    **    *        80-70
*****    ***    **    *    69-50
*****    ****    ***    **    49-40
****    *****    ****    ****    39-30
****    ****    *****    *****    29-20
***    ***    ********    ******    19-10
**    **    *****    ********    9-0
افزايش جمعيت سالمند، كاهش بار وابستگي كهنسالان    افزايش جمعيت ميان سال، كاهش بار وابستگي    افزايش نسبت جوانان،
جمعيت جوان، مشكل ازداوج و اشتغال جوانان    افزايش نسبت كودكان زير 15، افزايش بار وابستگي، جمعيت جوان    ويژگي‌ها
ژاپن، آلمان، فرانسه    كرة جنوبي    ايران    اكثر كشورهاي آفريقايي    مصاديق
4. گذار الگوي سكونت
رولند (Rowland) (1987) در مراحل انتقال جمعيتي بحث مهاجرت، توزيع و اسكان جمعيت را نيز بررسي كرده است؛ وي اشاره مي‌كند كه پيش از دورة انتقال، حجم مهاجرت‌ها پايين است، اما در دورة انتقال و بعد از آن انتقال حجم جابه‌جايي‌هاي جمعيتي افزايش مي‌يابد و همچنان در سطح بالايي تداوم خواهد‌ داشت؛ همچنين وي در نظرية خود، توزيع جمعيت و شكل سكونت را اين‌گونه بيان مي‌كند كه جوامع از لحاظ توزيع جمعيت و شكل سكونت در دورة انتقال، مسير شهري¬شدن را خواهند پيمود، در‌حالي‌كه پيش و پس از انتقال الگوي سكونت تقريباً شبه ثابت خواهد بود (رولند، 1987) (ر.ك: جدول 3).
جدول 3: ويژگي‌هاي انتقال حياتي و انتقال مهاجرتي بر اساس نظرية رولند
توزيع سكونت    مهاجرت    مرگ‌و‌مير    باروري    زمان
شبه ثابت    پايين    بالا    بالا    قبل از انتقال
شهري شدن    درحال افزايش    درحال كاهش    درحال كاهش    دوره انتقال
شبه ثابت    بالا    پايين    پايين    بعد از انتقال
منبع: رولند، 1987
«در جوامع صنعتي و مدرن معاصر، سطح جابه‌جايي‌هاي جمعيتي اغلب خيلي بالاست و پانزده تا بيست درصد برخي از جمعيت‌هاي ملي، محل سكونت معمول خود را در يك دورة يك‌ساله تغيير مي‌دهند، اما بيشتر اين تحركات بين شهري و درون مراكز شهري رخ مي‌دهد و نيز در جوامع معاصر توسعه‌يافته مهاجرت‌هاي داخلي اساساً به‌عنوان يك سازوكار متعادل‌كننده در حفظ الگوي موجود سكونت عمل مي‌كنند» (رولند، 1987، ص 99). (شكل 1) مراحل گوناگون تغييرات مهاجرت‌هاي روستاـ شهري را نشان مي‌دهد؛ در مرحلة نخست مهاجرت‌هاي روستا شهري كم، و در مسافت‌هاي كوتاه صورت مي‌گيرد، در اين مرحله عواملي چون مالكيت زمين، تعاملات اجتماعي، تجارت، جنگ و مقررات مذهبي تعيين‌كنندة مهاجرت هستند. مرحلة دوم گذار مهاجرت‌هاي روستا ـ شهري با حركت‌هاي دسته‌جمعي از مناطق روستايي به مناطق شهري همراه است كه تا اواسط مرحلة سوم ادامه خواهد داشت، سپس با تعديل جمعيت روستايي كاهش مي‌يابد. در مرحلة چهارم اين‌گونه مهاجرت¬ها به‌تدريج با محور زمان همسو مي‌شوند. در مرحلة پنجم، مهاجرت‌هاي روستايي به‌شدت كم مي‌شود و تقريباً اكثر مهاجرت‌هاي داخلي شكل درون‌شهري و بين‌شهري مي‌يابد (زلينسكي، 1979، ص 219).
شكل1. مراحل پنج‌گانه انتقال مهاجرت‌هاي روستا به شهر طبق نظريه زلينسكي

منبع: (زلينسكي، 1979،ص 219)
نگاهي به تحولات گذشته و اخير جمعيت ايران
برآوردهايي كه برخي محققان غيرايراني در فاصلة سال‌‌‌هاي 1263 تا 1287 ش (1884 تا 1908م) از جمعيت ايران كرده‌اند، شمار افراد بين 6 تا 10 ميليون نفر تخمين زده‌اند. گرچه از اواسط دورة قاجاريه، به‌ويژه در زمان ناصرالدين شاه تلاش‌هايي براي انجام سرشماري‌هاي جمعيتي در كشور آغاز شد، ليكن اين تلاش‌ها به شمارش‌هاي جمعيتي از بعضي شهرهاي بزرگ محدود بود. بعدها شهرداري‌ها نيز آمارهايي از جمعيت، مسكن و ويژگي‌هاي اقتصادي و اجتماعي شهرها توسط تهيه كردند كه به آمارهاي بلديه شهرت يافت (ميرزايي، 1385).
جدول (4): روند تحولات تعداد و درصد رشد سالانة جمعيت ايران از سال 1279 تا 1385
سال    جمعيت (به ميليون نفر)    درصدرشد سالانه جمعيت
11279    33/10    ---
11285    53/10    43/0
11290    83/10    5/0
11295    23/11    57/0
11300    61/11    67/0
11305    06/12    77/0
11310    61/12    9/0
11315    39/13    2/1
11320    35/14    4/1
11325    55/15    62/1
11330    06/17    9/1
21335    9/18    52/2
21345    7/25    13/3
21355    7/33    71/2
21365    4/49    91/3
21375    05/60    96/1
21385    5/70    61/1
21390    15/75    29/1
منبع: (ميرزايي 1385، ص 4؛ مركز آمار ايران، نتايج سرشماري‌هاي عمومي نفوس و مسكن در سال‌هاي 1335ـ1390).
تلاش‌هايي براي انجام سرشماري در سال 1316 ش (1937 م) آغاز شد كه به سرشماري 35 شهر از شهرهاي كشور در فاصله سال‌هاي 1320ـ1318 انجاميد. با اشغال ايران به‌ دست قواي بيگانه در شهريور سال 1320 ادامة اين كار امكان‌پذير نبود (ميرزايي، 1385، ص 4). با وجود اين تلاش‌ها، نخستين سرشماري عمومي كشور در سال 1335 انجام شد و پس از آن نيز هر ده سال سرشماري‌هايي انجام مي‌شد كه آخرين آن در سال 1385 صورت گرفت (همان).
گرچه در دوره‌اي صد ساله جمعيت كشور هفت برابر شد، بايد دانست اين افزايش در طول زمان يكسان صورت نگرفته است. سرعت آن در آغاز بسيار كند بود به‌طوري‌كه در فاصلة چهل سال از 1280 تا 1320 فقط 4/1 برابر شد؛ در‌حالي‌كه در دورة پنجاه ساله (1335 تا 1385) اين رشد شتاب بيشتري گرفت و به بيش از سه و نيم برابر رسيد.
براساس نتايج تفصيلي سرشماري سال 1385 مركز آمار ايران، جمعيت ايران 5/70 ميليون نفر بود كه 9/35 ميليون نفر آن را مردان و 6/34 ميليون نفر بقيه را زنان تشكيل مي‌دهند كه در مقايسه با جمعيت شصت ميليون نفري سال 1375 مبين خالص افزايشي در حدود 8/14 درصد يا 4/10ميليون نفر در اين فاصله است.
بررسي آمار و ارقام سرشماري‌هاي عمومي نفوس و مسكن و آمارگيري‌هاي جاري جمعيت نشان مي‌دهد كه ايران در دهة (1355ـ1365) با افزايش شديد باروري رو‌به‌رو بوده است، به‌گونه‌اي كه بر اثر افزايش شمار مواليد، درصد رشد سالانة جمعيت كشور از 7/2‌ درصد در دهة (1345ـ1355) به 9/3‌ درصد در دهة (1355ـ1365) رسيده است كه از اين ميزان رشد 2/3‌ درصد مربوط به رشد طبيعي جمعيت و 7/0‌ درصد مربوط به مهاجران افغان و عراقي‌ها بوده است.
بي‌شك، عوامل گوناگوني در افزايش جمعيت كشور دخيل بوده‌اند كه از‌جملة آنها مي‌توان به تغييرات اعمال‌شده در سياست‌هاي جمعيتي پس از به ثمر رسيدن انقلاب اسلامي ايران و اجراي سياست‌هاي مستقيم و غيرمستقيم تشويق مواليد اشاره كرد.
روند تحولات باروري نشان مي¬دهد كه ميزان باروري كل از حدود 7/7 فرزند براي هر زن در سال 1345 به 3/6 فرزند در سال 1355 كاهش يافته است (آقاجانيان و مهريار، 1999)؛ بعد از اين كاهش اوليه، به‌طور موقت وقفه‌اي در گذار جمعيتي ايران پديد آمد و بر اثر شرايط خاص متأثر از رويداد انقلاب اسلامي، باروري در ميان سال‌هاي (1356ـ1358) اندكي افزايش يافت. سپس تا حوالي سال 1363 روند به‌نسبت ثابتي را ادامه ‌داد و از سال 1363 به بعد دوباره و به‌تدريج، روند كاهش باروري آغاز ‌شد و از 9/6 فرزند براي هر زن در اين سال، به 5/5 فرزند در سال 1367 كه زمان آغاز دوبارة برنامه‌هاي تنظيم خانواده است ‌رسيد؛ از اين زمان به بعد، به‌سرعت روند انتقالي خود را طي كرد و ميزان باروري كل به 17/2 فرزند در سال 1379 مي‌رسد (عباسي شوازي و مكدونالد، 2005) و روند كنوني آن نيز از ادامة همان روند قبلي تبعيت مي‌كند.
جدول (5) تحولات شاخص‌هاي باروري و خانوار در ايران را بين سال‌هاي 1390ـ1355
نشان مي‌دهد. بر اساس يافته‌هاي جدول ميزان خام مواليد از 8/41 در سال 1355 به 4/18 در
سال 1390 كاهش يافته است. ميزان باروري كل از 08/6 در سال 1355 به 7/1 در سال 1390 رسيده است. اندازة خانوارها از پنج در سال 1355 به 5/3 در سال 1390 كاهش يافته است. همچنان‌كه يافته‌ها نشان مي‌دهد طي 35 سال گذشته، شاهد كاهش ميزان باروري و كوچك شدن اندازة خانواده‌ها هستيم.
جدول (5): تحولات شاخص¬هاي باروري و خانوار در ايران (1355ـ1390)
سال    ميزان خام مواليد    ميزان باروري كل    بعد خانوار
1355    8/141    08/36    0/45
1365    3/143    23/36    1/45
1375    6/122    52/32    8/44
1385    8/217    8/41    0/44
1390    4/218    7/41    5/43
منبع: (حسيني، 1381، ص 233؛ 2. عباسي شوازي، 1379؛ مركز آمار ايران، سرشماري عمومي نفوس و مسكن سال 1390).
جدول (6)، شاخص‌هاي مرگ‌و‌مير و اميد به زندگي در ايران (1355-1390) را نشان مي‌دهد. براساس يافته‌هاي اين جدول ميزان خام مرگ‌ومير از 5/11 در هزار در سال 1355 به 6/5 در سال 1390 كاهش يافته است. اين كاهش از سال 1365 تا 1375 با شدت بيشتري همراه بود كه ممكن است به دلايلي چون جنگ تحميلي و بالا رفتن سطح بهداشت جامعه بستگي داشته باشد. اميد به زندگي نيز براي مردان و زنان افزايش يافته است؛ به‌طوري‌كه براي مردان از 56 سال به 72 سال و براي زنان از 57 سال در سال 1355 به 6/74 در سال 1390 رشد داشته است. از دلايل افزايش اميد به زندگي مي‌توان به وضعيت مناسب تغذيه، بالا بودن سطح بهداشت جامعه و غيره اشاره كرد.
جدول (6): شاخص‌هاي مرگ‌و‌مير و اميد به زندگي در ايران (1355ـ1390)
سال    ميزان خام مرگ‌و‌مير    اميد‌زندگي
        مردان    زنان
1355    5/111    8/355    4/357
1365    4/110    8/459    4/463
1375    16    1/566    3/568
1385    8/25    1/671    1/673
1390    6/25    1/672    6/674
منبع: (مركز آمار ايران، سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1355-1375؛ زنجاني و كوششي، ص 1377؛ زنجاني و نورالهي، ص 1379).
در جدول (7)، برخي مشخصه‌هاي اصلي سني جمعيت نشان داده شده است. ميانة سني از 4/17 سال در سال 1355 به 27 سال، در سال 1390 افزايش يافته است. سن جمعيت مشغول به كار كشور از 52‌ درصد در سال 1355 به 9/70‌ درصد در سال 1390 افزايش يافته است. اين افزايش جمعيت فرصتي مناسب براي كشور فراهم كرده است تا بتواند از اين نيروي كار بيشترين بهره را ببرد؛ البته اين هشدار را نيز مي‌دهد كه در دهه¬هاي آينده شاهد سالخوردگي جمعيت باشيم. ميانگين سني نيز از شاخص‌هاي است كه در اين مطالعه بررسي شده است؛ اين شاخص از 4/22 سال در سال 1355 به 86/29 سال در سال 1390 افزايش يافته است.
جدول (7): مشخصه¬هاي اصلي سني جمعيت ايران در سال‌هاي (1355ـ1390)
سال    ميانه سني1    جمعيت جوان (29-15) سال2    جمعيت در سن كار (64-15) سال1    ميانگين سني1
1355    4/17    2/25    52    4/22
1365    01/17    37/26    5/51    7/21
1375    42/19    39/28    1/56    03/24
1385    73/24    7/34    7/69    97/27
1390    27    31    9/70    86/29
منبع: (مركز آمار ايران، سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1390).
در جدول (8)، شاخص‌هاي توزيع جمعيت و مهاجرت در ايران طي سال‌هاي 1355ـ1390 بررسي شده است. بر اساس يافته‌هاي اين جدول، درصد شهر‌نشيني در‌حال افزايش است و ما شاهد افزايش 24‌ درصدي شهرنشيني 35 سال گذشته هستيم كه اين روند ممكن است همچنان ادامه داشته باشد. درصد شهرنشيني از 47‌ درصد در سال 1355 به 4/71‌ درصد در سال 1390 رسيده است. اكنون حدود سه چهارم جمعيت كشور در مناطق شهري زندگي مي¬كنند و يكي از عوامل اين افزايش شهرنشيني ممكن است به‌سبب تعاريفي باشد كه به‌تازگي از شهر مي¬شود.
جدول (8): شاخص¬هاي توزيع جمعيت و مهاجرت در ايران طي سال‌هاي(1355-1390).
سال    توزيع جمعيت    تعداد مهاجران    درصد جمعيت مهاجر به كل جمعيت
    درصد شهرنشيني    درصد روستانشيني        
1355    47    53    1705865    06/5
1365    3/54    7/45    5820625    8/11
1375    3/61    7/38    8718770    5/14
1385    5/68    5/31    12148148    23/17
1390    4/71    6/28    5534666    36/7
منبع: (مركز آمار ايران، سرشماري سال‌هاي 1355ـ1390).
پيش‌بيني‌هاي جمعيتي سازمان ملل
بخش جمعيت سازمان ملل هر چهار‌سال يك‌بار، بر‌اساس نتايج سرشماري‌هاي ملي كشورها، و مفروضات سطوح مختلف باروري و مرگ‌و‌مير به‌تحولات جمعيتي كشورها را در افق‌هاي زماني پنجاه ساله و در سه سناريوي مختلف (حد پايين، حد متوسط و حد بالاي رشد جمعيتي) پيش‌بيني مي‌كند.
(جدول 9) مقايسة نتايج پيش‌بيني جمعيت ايران را در دوره‌هاي پنج‌ساله و بر اساس سه سناريو دفتر جمعيت سازمان ملل، ميان سال‌هاي 1385 تا 1420 در سال 2012 نشان مي‌دهد.
بر اساس سناريوي حد پايين سازمان ملل كه با روند فعلي كاهش ميزان باروري كل در كشور همسوست، جمعيت ايران از 15/75 ميليون نفر در سال 1390 به 7/87 ميليون نفر در سال 1420 خواهد رسيد. بر اساس سناريوي حد متوسط، جمعيت ايران از 15/75‌ميليون نفر در سال 1390 به 8/96 ميليون نفر در سال 1420 افزايش خواهد يافت. سرانجام اينكه بر اساس سناريوي حد بالاي سازمان ملل، جمعيت ايران از 15/75 ميليون نفر در سال 1390 به حدود 106 ميليون نفر در سال 1420 افزايش خواهد يافت. در پايان دورة رشد 89/0 درصد جمعيتي را تجربه خواهد كرد.
جدول (9): مقايسة سه سناريوي پيش‌بيني (حد پايين، حد متوسط و حد بالا) سازمان ملل تا افق 1420
حد بالا    حد متوسط    حد پايين    سال
درصد رشد سالانه    جمعيت (ميليون)    درصد رشد سالانه    جمعيت (ميليون)    درصد رشد سالانه    جمعيت (ميليون)    
---    15/75    ---    15/75    --    15/75    1390
54/1    4/80    30/1    5/79    07/1    5/78    1395
46/1    5/86    14/1    15/84    81/0    8/81    1400
25/1    07/92    91/0    06/88    55/0    05/84    1405
03/1    9/96    73/0    3/91    40/0    8/85    1410
93/0    102    62/0    2/94    28/0    87    1415
90/0    106    54/0    8/96    16/0    7/87    1420
Source: World Population Prospects: The 2012 Revision.
در جدول (10) متوسط تغييرات تعداد سالانة جمعيتي بر اساس سناريوهاي سازمان ملل معرفي شده است. همچنان‌كه ملاحظه مي‌شود، براساس سناريوي حد پائين در دورة زماني (1390-1395) سالانه حدود 817 هزار نفر و در دورة زماني (1395-1400)، حدود 650 هزار نفر به جمعيت كشور اضافه خواهد شد. براساس سناريوي حد متوسط در دورة (1390-1395) سالانه حدود (يك ميليون) نفر و در سال‌هاي (1395-1400) سالانه حدود 930 هزار نفر به جمعيت كشور افزوده خواهد شد.
سرانجام براساس سناريوي حد بالا در دورة (1390-1395) سالانه حدود 1180 هزار نفر در دورة (1395-1400) سالانه حدود 1220 هزار نفر به جمعيت كشور افزوده خواهد شد. همة سناريوها روند كاهشي خواهند داشت؛ در اين ميان، سرعت كاهش سناريوي حد پايين بيش از ديگر سناريوهاي پيش‌بيني است.
جدول (10): متوسط تغييرات تعداد سالانة جمعيتي بر اساس سناريوهاي سازمان ملل
سناريوي حد بالا    سناريوي حد متوسط    سناريوي حد پايين    دوره
1189000    1000000    817000    1395-1390
1220000    934000    649000    1400- 1395
1130000    783000    453000    1405-1400
972000    654000    340000    1410- 1405
924000    574000    245000    1415-1410
934000    513000    141000    1420-1415
Source: World Population Prospects: The 2012 Revision
در جدول (11)، نتايج پيش‌بيني‌هاي ميزان باروري كل، بر اساس سه سناريوي حد پائين، متوسط و بالاي سازمان ملل گزارش شده است. بر اساس سناريوي حد پايين، ميزان باروري كل از 68/1 در دورة 1390-1395 به 33/1 به دورة 1415-1420 خواهد رسيد. بر اساس سناريوي حد متوسط نيز ميزان باروري كل از 93/1 در دورة 1300-1390 به 83/1 در دورة 1415-1420 خواهد رسيد. بر اساس سناريوي حد بالا، ميزان باروري كل از 18/2 در دورة 1390-1395 به 33/2 در دورة 1415-1420 خواهد رسيد. روند گذشته و حال تغييرات باروري در ايران با سناريوي حد پايين هم‌خواني بيشتري نشان مي‌دهد.
جدول (11): تغييرات ميزان‌هاي باروري بر اساس سناريوهاي سازمان ملل
سناريوي حد بالا    سناريوي حد متوسط    سناريوي حد پايين    سناريوها
ميزان باروري كل    ميزان باروري خام    ميزان باروري كل    ميزان باروري خام    ميزان باروري كل    ميزان باروري خام    شاخص‌ها
18/2    3/21    93/1    0/19    68/1    6/16    1395-1390
29/2    9/19    89/1    8/16    49/1    5/13    1400-1395
36/2    7/17    86/1    4/14    36/1    0/11    1405-1400
34/2    6/15    84/1    9/12    34/1    9/9    1410-1405
34/2    9/14    84/1    2/12    34/1    2/9    1415-1410
33/2    0/15    83/1    0/11    33/1    7/8    1420-1415
Source: World Population Prospects: The 2012 Revision
نمودار (2): تغييرات ميزان‌هاي باروري بر اساس سناريوهاي سازمان ملل

Source: World Population Prospects: The 2012 Revision
در جدول (12)، تحولات دو شاخص عمدة مرگ‌و‌مير يعني ميزان مرگ‌و‌مير خام و اميد به زندگي در بدو تولد، بر اساس سه سناريوي حد پايين، متوسط و بالا، پيش‌بيني جمعيت سازمان ملل از سال1390 تا 1420 پيش‌بيني شده است. در هر سه سناريو تغييرات اميد به زندگي در بدو تولد در كشور به‌صورت يك‌نواخت تغيير خواهد كرد؛ اما ميزان مرگ‌و‌مير خام در سناريوي حد پايين، افزايش بيشتري نشان مي‌دهد و به رقمي حدود 8/6 در هزار در پايان دورة پيش‌بيني خواهد رسيد.
جدول (12): تغييرات ميزان‌هاي مرگ‌و‌مير و اميد به زندگي بر اساس سناريوهاي سازمان ملل
سناريوي حد بالا    سناريوي حد متوسط    سناريوي حد پايين    سناريوها
اميد زندگي    ميزان مرگ‌و‌مير خام    اميد زندگي    ميزان مرگ‌و‌مير خام    اميد زندگي    ميزان مرگ‌و‌مير خام    شاخص‌ها
9/73    2/5    9/73    2/5    9/73    2/5    1395-1390
4/75    0/5    4/75    1/5    4/75    1/5    1400-1395
7/76    0/5    7/76    1/5    7/76    3/5    1405-1400
78    1/5    0/78    4/5    0/78    6/5    1410-1405
2/79    4/5    2/79    8/5    2/79    1/6    1415-1410
4/80    8/5    4/80    3/6    4/80    8/6    1420-1415
Source: World Population Prospects: The 2012 Revision
در جدول (13)، تغييرات شاخص‌هاي ساختار سني براساس سه سناريوي پيش‌بيني جمعيتي سازمان ملل در سال 2012 گزارش شده است. به‌طور متوسط ميانة سني جمعيت كشور در سال 1390 برابر 27 سال است كه بر اساس سناريوي حد پايين به 44 سال، بر اساس سناريوي حد متوسط 40 سال، و براساس سناريوي حد بالا حدود 36 سال خواهد بود.
همچنين تغييرات جمعيت در سن كار (15-64 سال) بر اساس هر سه سناريو پيش‌بيني شده است. اين پيش‌بيني‌ها نشان مي‌دهد كه به‌طور متوسط بين 66-70 درصد از جمعيت در سال‌هاي آينده در سن 15-64 سال خواهند بود. اين نسبت در دوره‌هاي زماني آينده آنچنان تغيير آشكاري نخواهد داشت، اما از‌لحاظ تركيب سني دستخوش تغييرات اساسي خواهد شد. با توجه به افزايش ميانة سني كل جمعيت، ميانة سني جمعيت در سن كار نيز به‌طور چشمگيري افزايش خواهد يافت، كه از آن با عنوان سالخورده شدن نيروي كار ياد مي¬شود.
شاخص مهم ديگري كه تغييرات الگوي سني جمعيت كشور را نشان مي‌دهد، درصد جمعيت بالاي شصت سال كشور است. درصد جمعيت بالاي شصت سال كشور به‌طور فزاينده‌اي طي دورة پيش‌بيني افزايش خواهد يافت، به‌طوري كه در پايين افق دورة پيش‌بيني در هر سه سناريو ميان 19 تا 23 درصد از جمعيت كل كشور در سن بالاي شصت سال قرار خواهد گرفت كه از نظر برنامه‌ريزي‌هاي اجتماعي ـ اقتصادي براي اين گروه سني درخور توجه است.
جدول (13): تغييرات شاخص‌هاي سني بر اساس سناريوهاي سازمان ملل در سال‌هاي (1390-1420)
سناريوي حد بالا    سناريوي حد متوسط    سناريوي حد پايين    سناريوها
درصد جمعيت بالاي 60 سال    درصد جمعيت در سن كار    ميانه سني    درصد جمعيت بالاي 60 سال    درصد جمعيت در سن كار    ميانه سني    درصد جمعيت بالاي 60 سال    درصد جمعيت در سن كار    ميانه سني    شاخص‌ها
2/8    2/71    27    2/8    2/71    27    2/8    2/71    27    1390
6/8    6/69    3/29    7/8    4/70    5/29    8/8    2/71    8/29    1395
9/9    3/67    4/31    2/10    1/69    1/32    5/10    1/71    8/32    1400
7/11    2/66    3/33    2/12    2/69    8/34    8/12    5/72    36    1405
9/13    6/66    9/34    8/14    7/69    37    7/15    2/73    39    1410
1/16    6/66    5/35    3/17    3/69    9/38    8/18    4/72    7/41    1415
8/18    8/65    6/35    6/20    1/68    40    7/22    6/70    2/44    1420
Source: World Population Prospects: The 2012 Revision
در جدول (14)، درصد شهرنشيني در كشور از 6/70‌ درصد در سال 1400 به 6/75‌ درصد در سال 1430 خواهد رسيد كه ناشي از مهاجرت‌هاي روستا - شهري و تخلية روستاهاست.
جدول (14): درصد شهرنشيني در ايران در سال‌هاي (1400-1420)
شاخص¬هاي جمعيتي    1390    1400    1410    1420
درصد شهرنشيني    4/71*    6/70    9/72    6/75
منبع: (Source: United Nations, 2011؛ نتايج سرشماري سال 1390)
جدول (15) شاخص¬ تراكم نسبي جمعيت ايران و نيز پيش‌بيني اين شاخص بر اساس چهار سناريوي (پايين، متوسط، بالا و ثابت) سازمان ملل در سال‌هاي (1390-1420) را نشان مي‌دهد. براساس اين جدول تراكم نسبي جمعيت در سال 1390 بر اساس چهار سناريوي گوناگون حدود 45 نفر در هر كيلومتر مربع است. اين شاخص بر اساس پيش‌بيني‌هاي سازمان ملل در سناريوي پايين تا سال 1410 در حال افزايش است و پس از آن كاهش مي¬يابد. در سناريوي متوسط و بالا همچنان شاهد روندي افزايشي هستيم.
جدول (15): شاخص تراكم نسبي جمعيت ايران بر اساس سه سناريوي (پايين، متوسط و بالا) سازمان ملل
شاخص¬هاي جمعيتي    سناريوي پايين    سناريوي متوسط    سناريوي بالا
1390    45    45    45
1400    48    49    51
1410    48    51    55
1420    47    52    57
Source: United Nations, 2011
براساس جدول (16)، سازمان ملل براساس سناريوهاي مختلف پيش‌بيني كرده است كه شمار جمعيت كشور از 75 ميليون نفر در سال 1390 به 83 ميليون نفر در سال 1400 و 89 ميليون نفر در سال 1420 خواهد رسيد. درصد رشد سالانة جمعيت كشور دچار روند كاهشي شديدي است و از 22/1 در سال 1390 به 08/0 در سال 1420خواهد رسيد كه زنگ خطري براي جمعيت كشور شمرده مي‌شود.
جدول (16): تغييرات شاخص‌هاي جمعيتي بر اساس سناريوهاي سازمان ملل در سال‌هاي(1390-1420)
درصد رشد سالانه جميت    تعداد سالانه جمعيت    تعداد جمعيت    سال
22/1    ---    15/75    1390
03/1    870000    5/79    1395
73/0    720000    1/83    1400
49/0    480000    5/85    1405
34/0    360000    3/87    1410
23/0    220000    4/88    1415
08/0    160000    2/89    1420
Source: United Nations, 2011
در جدول (17) كه در آن برخي شاخص‌هاي جمعيتي محاسبه شده است، ميزان باروري كل كشور از 70/1 فرزند در سال 1390 به 40/1 فرزند در سال 1420 كاهش خواهد يافت. اميد به زندگي از 3/73 سال در سال 1390 به 79 سال در سال 1420 خواهد رسيد و ميانة سني از 28 سال در سال 1390 به 43 سال در سال 1420 افزايش خواهد يافت. درصد جمعيت در سن كار از 9/70‌ درصد در سال 1390 با مقداري افزايش به 3/72‌ درصد در سال 1415 و پس از آن با كاهش رو‌به‌رو خواهد شد، به‌طوري كه در سال 1420 به 7/70‌ درصد خواهد رسيد. شاخص محاسبه‌شدة ديگر، جمعيت شصت سال به بالا بوده است كه از 2/8‌ درصد در سال 1390 به 3/22‌ درصد در سال 1420 خواهد رسيد كه نويد سالخوردگي جمعيت در ايران را خواهد داد.
جدول (17): تغييرات شاخص‌هاي جمعيتي بر اساس سناريوهاي سازمان ملل در سال‌هاي (1390-1420)
درصد جمعيت بالاي 60 سال    درصد جمعيت در سن كار    ميانه سني    اميد زندگي در بدو تولد    ميزان باروري كل    سال
2/8    9/70    28    3/73    70/1    1390
2/9    1/71    31    2/74    65/1    1395
0/11    1/71    33    2/75    60/1    1400
0/13    8/71    36    2/76    55/1    1405
6/15    7/72    39    1/77    50/1    1410
5/18    3/72    41    0/78    45/1    1415
3/22    7/70    43    0/79    40/1    1420
Source: United Nations, 2011
بر اساس جدول (18)، درصد رشد سالانة جمعيت كشور بر اساس تثبيت نرخ باروري 5/2 فرزند از 30/1 در سال 1390 به 81/0 در سال 1420 كاهش خواهد يافت. ميزان خام مواليد از 5/18 بچه در سال 1390 به شانزده بچه در سال 1420 كاهش، و باروري كل از 71/1 در سال 1390 به 5/2 فرزند در سال 1420 افزايش خواهد يافت. ميزان خام مرگ‌و‌مير از 5/5 به 8/7 و جمعيت در سن كار (15-64) سال از 84/53‌ درصد به 71/68‌ درصد افزايش خواهد يافت.
جدول (18): نتايج پيش‌بيني شاخص‌هاي جمعيتي ايران بر اساس تثبيت نرخ متوسط باروري 5/2 بچه براي هر زن
سال
    جمعيت    باروري    مرگ و مير    ساختار سني
    تعداد    درصد رشد سالانه    تعداد مواليد
(به هزار)    ميزان خام
مواليد    ميزان
باروري كل    ميزان خام
مرگ ومير    اميد
زندگي    تعداد جمعيت
60 +    سهم جمعيت60 +    تعداد
جمعيت 15 -64 ساله
1390    75.2    1.30    1.346    18.5    1.71    5.5    73.3    5.61    7.45    53.84
1395    80.4    1.34    1.463    18.8    1.97    5.4    73.8    6.77    8.41    56.96
1400    85.7    1.28    1.522    18.3    2.24    5.5    74.4    8.42    9.82    59.24
1405    90.7    1.12    1.498    17.0    2.5    5.8    74.9    10.32    11.38    61.97
1410    95.1    0.95    1.468    15.8    2.5    6.3    75.4    12.62    13.26    64.76
1415    99.2    0.84    1.500    15.4    2.5    7.0    75.9    15.03    15.14    67.08
1420    103.3    0.81    1.617    16.0    2.5    7.8    76.4    18.39    17.79    68.71
Source: United Nations, 2011
نتيجه‌گيري
در اين نوشتار به بررسي تغييرات آيندة تعداد و رشد سالانه جمعيت، تركيب سني و جنسي، شمار و درصد جمعيت در سن كار، تعداد و درصد جمعيت سالمند ايران پرداخته شده است. براي بررسي الگوهاي تغييرات احتمالي كشور از پيش‌بيني‌هاي جمعيتي سازمان ملل در سناريوهاي مختلف و نيز سناريوي تعديل‌شدة نويسندگان مقاله در دورة (1390ـ1420) استفاده شده است. همچنين سناريويي محتمل بر اساس ارتقاي ميزان باروري كل تا 5/2 بچه به ازاي هر مادر تا سال 1405 مطرح و ارزيابي شد.
نتايج به‌دست‌آمده نشان داد كه جمعيت ايران بر اساس سه سناريوي رشد پايين، متوسط و بالا تا سال 1420 به‌ترتيب حدود 7/87، 8/96 و 106 ميليون نفر خواهد رسيد. بر اساس سناريوي تعديل‌شدة نويسندگان تعداد جمعيت ايران در سال 1420 حدود 89 ميليون نفر برآورد شده است. همة سناريوي‌هاي پيش‌بيني جمعيت (سازمان ملل و سناريوي تعديل‌شده) نشان مي‌دهند تا سال 1405 سالانه بين پانصد هزار تا يك ميليون نفر جمعيت به رقم كل جمعيت كشور افزوده خواهد شد؛ از‌اين‌رو، بر رقم كل جمعيت افزوده خواهد شد، اما به‌طور حتم تغييرات سالانه كاهشي خواهد بود.
ميزان باروري كل در كشور در سال 1365 برابر با 23/6 بچه به ازاي هر زن بوده است كه با يك روند كاهشي به‌نسبت‌ پرشتاب در سال 1385 به 8/1 و در سال 1390 به 7/1 رسيده است. سناريوهاي حد پايين و متوسط سازمان ملل و همچنين سناريوي تعديل‌شدة محققان نشان مي‌دهد كه باروري زير سطح جانشيني در كشور همچنان تداوم خواهد داشت.
اميد به زندگي كه پيش از انقلاب، يعني سال 1355 به‌طور متوسط 56 سال بوده است، پس از دو دهه از انقلاب‌اسلامي با يازده عدد افزايش، به حدود 67 سال در سال 1375 رسيد و در سال 1390 به مرز 73 سال رسيده است. همة سناريوهاي پيش‌بيني جمعيت سازمان ملل نشان مي‌دهد كه وضعيت طول عمر در كشور تا سال 1420 رو به بهبود خواهد بود و اميد به زندگي در كشور به‌طور متوسط به هشتاد سال خواهد رسيد.
ميانة سني جمعيت كشور در سال 1355 حدود 4/17 سال بوده است كه با ده سال افزايش در سال 1390 به حدود 27 سال رسيده است. همة سناريوهاي پيش‌بيني نشان مي‌دهند كه ميانة سني جمعيت كشور در‌حال افزايش است و تا سال 1420 به رقم 35 تا 40 سال خواهد رسيد. از سوي ديگر، درصد جمعيت در سن كار (15ـ64) در سال 1390 برابر با 71‌ درصد از كل جمعيت بوده است كه بر اساس همة سناريوها، تا سال 1420 بين 65 تا 70‌ درصد از جمعيت كشور در سن كار قرار خواهند داشت. البته با توجه به افزايش ميانة سني كل جمعيت، رويارويي با پديدة سالخوردگي نيروي كار محتمل خواهد بود.
پيش‌بيني‌ها نشان مي‌دهند كه درصد جمعيت بالاي 60 سال كشور به‌طور چشمگيري افزايش خواهد يافت، به‌گونه‌اي كه در پايان افق دورة پيش‌بيني در هر سه سناريوي پيش‌بيني سازمان ملل بين 19 تا 23 درصد از جمعيت كل كشور در سن بالاي 60 سال قرار خواهند گرفت كه از نظر برنامه‌ريزي‌هاي اجتماعي ـ اقتصادي براي اين گروه سني درخور توجه است.
نتايج پيش‌بيني شاخص‌هاي جمعيتي ايران بر اساس تثبيت نرخ باروري 5/2 بچه به ازاي
هر مادر، جمعيت را تا سال 1405 حدود 91 ميليون نفر نشان مي‌دهند كه اگر همين ميزان تا
سال 1420 ادامه يابد، جمعيت كشور به 103 ميليون نفر افزايش خواهد يافت. همچنين
تعداد جمعيت در سن كار (15ـ64 سال)، حدود 54 ميليون نفر به 69 ميليون نفر افزايش
خواهد يافت. البته مديريت اقتصادي كشوري بايد به‌گونه‌اي باشد كه بتواند نيازها و فرصت‌هاي شغلي مورد نياز جمعيت در سن كار را به‌گونه‌اي مطلوب تأمين كند؛ در غير اين صورت، با وجود شمار فراوان جمعيت در سن كار، مشكلات بيكاري و فقر اقتصادي از مسائل مزمن و دايمي كشور خواهد شد.
به‌عنوان نتيجه‌گيري پاياني بايد بيان كرد كه بايد دستيابي به تعادل و توازن جمعيتي در افق بلندمدت كانون توجه سياست‌گذاري¬هاي جمعيتي قرار گيرد. تعادل و توازن جمعيتي از دو حيث درخور توجه است: نخست، تعادل دروني جمعيت، يعني روابط و تأثير و تأثرات پارامترهاي جمعيتي بر ديگري، همان‌گونه كه ملاحظه شد، در بلندمدت تداوم باروري زير سطح جانشيني بر ساختار سني جمعيت اثر منفي خواهد گذاشت؛ به‌عكس، باروري بالا در سال‌هاي پيش از 1365، موجب رشد بي‌روية جمعيت و افزايش كودكان و نوجوانان شد؛ از‌اين‌رو بار وابستگي كودكان و نوجوانان افزايش يافت و در‌نتيجه با افزايش هزينه‌هاي مصرفي جامعه، ساختارهاي توليدي كشور دچار مشكلاتي شد؛ بنابراين، سطح باروري و مرگ‌و‌مير، ساختار سني جمعيت، رشد و تعداد جمعيت مي‌بايست روند تغييرات متوازني داشته باشند.
نكتة ديگر، تعادل بيروني جمعيت است؛ يعني ارتباط متغيرهاي جمعيتي با متغيرهاي اقتصادي، زيست‌محيطي، زمين، منابع غذايي و ديگر وجوه مادي و غير‌مادي جمعيت و جامعه. اساساً توجه به ظرفيت‏هاي محيط‌زيستي، رشد اقتصادي، توسعة پايدار، امنيت غذايي، اجتماعي و اخلاقيات و مناسبات ديني را نبايستي از نظر دور داشت؛ زيرا كميت و كيفيت جمعيت بر همديگر اثر متقابل و دو‌سويه دارند.
برخي آيات و روايات به مسئلة كيفيت و برخي ديگر، مسئله كميت جمعيت اشاره شده است؛ از جمله آياتي كه در آنها به كيفيت توجه شده است عبارتند از:
1. «مادران دو سال تمام فرزندان خود را شير دهند و اين براي كسي است كه بخواهد شير دادن را تمام كند. خوراك و پوشاك زنان شيرده به وجه پسنديده بر عهدة مردي است كه بچه برايش به دنيا آمده است. بر هيچ‌كس تكليفي بيش از توانايي او نمي‌شود، نه هيچ مادري به‌خاطر فرزندش زيان ببيند و نه هيچ پدري به‌خاطر فرزندش» (بقره: 233)؛
2. «ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكي كند. مادرش او را با ناراحتي حمل مي‌كند و با ناراحتي بر زمين مي‌گذارد و دوران حمل و شير بازگرفتنش سي ماه است، تا زماني‌كه به كمال قدرت و رشد برسد» (احقاف: 15).
در اين دو آيه به تغذيه با شير مادر، فاصلة گذار منطقي بين فرزندان، سلامت مادر و كودك، رشد و سلامت نوزاد، تهية نيازهاي زنان شيرده و فرزندآوري با توجه به استطاعت خانواده توجه شده است.
در آيات و رواياتي نيز به‌روشني اين مطلب را بيان مي‌كند كه ترس از رسيدن رزق و روزي نبايد مانع از ازدواج و فرزندآوري شود؛ زيرا خداوند روزي همگان را ضمانت كرده است. خداوند سبحان در قرآن مي‌فرمايند: «فرزندانتان را از بيم فقر و تنگدستي نكشيد كه ما شما و آنها را رزق و روزي مي‌دهيم» (انعام: 151). جاي ديگر آمده است: «فرزندانتان را از بيم فقر و ناداري نكشيد، رزق و روزي آنها و خود شما بر عهدة ماست .كشتن آنها درواقع گناهي است بزرگ»(اسرا). حكم عقل و حكم شرع يا حركت به‌سوي تعادل و اعتدال در تعداد و كيفيت جمعيت است.