معرفت فرهنگی اجتماعی

ر

 
بيان مسئله
نقش كليدي مسجد در شكل‌گيري و پيشرفت جامعة اسلامي در صدر اسلام، امري غيرقابل انكار است. به گواهي تاريخ، پيامبر اكرم در اولين اقدام براي پايه‌گذاري حكومت اسلامي در مدينه، به ساخت مسجد همت گماشتند. «مسجد» به‌عنوان مهم‌ترين پايگاه و مركز گردهمايي مسلمانان در طول تاريخ، افزون بر كاركرد عبادي، كاركردهاي ديگري نظير كاركرد آموزشي، سياسي، اجتماعي، فرهنگي و نظامي داشته است. اين امر نشان از جايگاه و اهميت والاي اين مكان مقدس در پيشبرد اهداف جامعة اسلامي دارد. مي‌توان تأكيدات قرآن و روايات معصومان در مورد مسجد را نيز از همين منظر نگريست. ساخت و آباداني مسجد بارها مورد تأكيد دين قرار گرفته و نتايج و آثار رفت و آمد به مسجد نيز در كلام معصومان به دفعات تكرار شده است (رك: حر عاملي، 1409ق، ج 5، ص 197).
در طول تاريخ، جايگاه مسجد فراز و فرودهاي فراواني داشته است. نقطة اوج اثربخشي مسجد در جنبش‌هاي مذهبي و سياسي تاريخ اسلام نمايان است؛ جنبش‌هايي مانند جنبش مختار، جنبش زيد‌بن علي و جنبش صاحب فخ از مسجد آغاز شده است (الويري، 1386). در قرون جديد و با پيشگامي روشنگران و اصلاح‌گران اسلامي، ‏ مسجد پايگاهي مهم براي آغاز و هدايت جنبش‌هاي سياسي و اجتماعي بوده است (عابدي جعفري، 1384). در اين ميان، پيروزي انقلاب اسلامي ايران در بهمن 1357، جايگاه رفيع مسجد در ايجاد حركت‌هاي اجتماعي را بيش از پيش نمايان ساخت. در اين انقلاب، مسجد به‌عنوان مهم‌ترين مركز راهبري و اتاق فكر مبارزان، نقش سترگي در پيروزي انقلاب اسلامي داشت. رهبران ديني انقلاب، مسجد را پايگاه اصلي خود قرار داده و با ايراد سخنراني در مساجد، به روشنگري و هدايت آحاد افراد جامعه مي‌پرداختند. در اين دوره، مسجد به وضعيت ايده‌آل خود نزديك و بيش‌ترين كاركرد مورد انتظار آن در اين دوره احيا شد. 
به نظر مي‌رسد به‌رغم جايگاه برجستة مسجد در آموزه‌هاي دين و نيز در تحولات تاريخي جوامع اسلامي، در عصر كنوني با ظهور فزاينده فناوري‌هاي گوناگون اطلاعاتي و ارتباطي و افزايش ضريب نفوذ اين فناوري‌ها در عرصه‌هاي گوناگون زندگي اجتماعي، و نيز شكل‌گيري و ‌گسترش نهادهاي فرهنگي موازي و رقيب، تا حدودي جايگاه كانوني نهاد مسجد دستخوش تغييراتي شده است. امروز در ايران اسلامي، مسجد به‌عنوان اصلي‌ترين پايگاه نشر دين، از جايگاه مطلوبي برخوردار نيست. عدم اهتمام به ظرفيت‌هاي مسجد براي پيشرفت جامعه و عدم بهره‌گيري اقشار جامعه از ظرفيت‌هاي ارتباطي و اجتماعي مسجد، به‌عنوان اصيل‌ترين شبكة ارتباطي و زمينه‌ساز پيوند و اعتماد اجتماعي، سبب تنزل جايگاه و اهميت اين نهاد ديني در جامعه و بروز آسيب‌ها و چالش‌هايي در اين زمينه شده است.
اين مقاله با درك جايگاه رفيع مسجد در جامعة اسلامي و نيز نگراني نسبت به بروز چالش‌هايي در جايگاه كنوني مساجد در ايران، بر آن است تا الگويي مفهومي را براي آسيب‌شناسي وضعيت مسجد در ايران ارائه دهد. وضعيت مسجد در ايران كنوني را مي‌توان از منظرهاي گوناگون (آمايش سرزميني و توزيع جغرافيايي، نوع معماري و طراحي، شيوه مديريت و ...) نگريست. نوشتار حاضر بر آن است تا الگوي مفهومي جامعي را براي انجام مطالعات آسيب‌شناختي در خصوص وضعيت مسجد ارائه كند. بنابراين، سؤال اصلي تحقيق عبارت است از: الگوي مفهومي آسيب‌شناسي وضعيت مسجد در ايران، از چه ابعاد و مؤلفه‌هايي تشكيل شده است؟ 
چارچوب مفهومي
اين تحقيق از سنخ تحقيقات اكتشافي است و بر آن است تا با ابتنا بر داده‌هاي ميداني برآمده از مصاحبه با متخصصان و كارشناسان امور مساجد، الگوي مفهومي كارآمدي براي آسيب‌شناسي وضعيت موجود مساجد در ايران طراحي و ارائه نمايد. بنابراين، طرح الگوي مزبور، مستلزم تعريف مفهوم آسيب‌شناسي، به‌عنوان مفهوم كانوني اين تحقيق، و بيان مراحل آن است. 
آسيب‌شناسي
«آسيب شناسي» (pathology) بر تشابهي مبتني است كه دانشمندان بين بيماري عضوي و انحرافات اجتماعي قائل مي‌شوند. اين واژه از ريشة يوناني (path=patho) به معني رنج، محنت و غضب و (logy) به‌معناي دانش و شناخت تركيب يافته است. بر اين اساس، آسيب‌شناسي، به معناي ناخوشي‌شناسي، مرض‌شناسي و علم تشخيص امراض و مطالعه عوارض و علايم غيرعادي به‌كار مي‌رود. «آسيب‌شناسي» در اصطلاح علوم طبيعي عبارت از: مطالعه و شناخت ريشة بي‌نظمي‌ها در ارگانيسم انساني است، ازاين‌رو، در مشابهت كالبد انساني با كالبد جامعه، اصطلاح آسيب‌شناسي اجتماعي براي مطالعه و ريشه‌يابي بي‌نظمي‌هاي اجتماعي، انحرافات و بيماري‌هاي اجتماعي به‌كار مي‌رود (خسروپناه، 1384، ص 124-125). هدف از مطالعات آسيب‌شناسانه در حوزه‌هاي علوم مختلف تكميل و يا تأمين فرايندهاي سه‌گانه شناسايي، تشخيص، پيشگيري و يا درمان مي‌باشد كه برايند اين فرايند، پيشنهاد راه‌كارهاي مناسب براي دفع يا رفع آفات و آسيب‌هاست (رضايي، 1378، ص 74). به‌عبارت ديگر، آسيب‌شناسي فرايندي است كه با شناخت آسيب شروع و با بيان علت و پيامد آسيب‌ها ادامه مي‌يابد و سرانجام، با ارائه راهكار پايان مي‌يابد. براي آسيب‌شناسي هر پديده‌اي، پيمودن مراحل چندگانه‌اي نياز است. اين مراحل در فرايند آسيب‌شناسي وضعيت مسجد عبارتند از:
الف‌ـ شناخت جايگاه واقعي مسجد
 اولين گام، شناخت جايگاه واقعي مساجد است. براي تشخيص آسيب در هر حوزه، ابتدا بايد دانش كافي در مورد وضعيت طبيعي، واقعي و بدون آسيب آن حوزه را دارا بود. به‌عبارت ديگر، يك پزشك براي شناخت بيماري فرد مراجعه‌كننده، ابتدا بايد وضعيت سلامت بدن انسان را بداند تا بتواند درستي يا نادرستي انجام وظيفه يك عضو خاص را تشخيص دهد. ازاين‌رو، در فرايند آسيب‌شناسي وضعيت مساجد، اولين گام، شناخت و تبيين جايگاه واقعي مسجد در آموزه‌هاي دين اسلام و تجربة تاريخي جامعه اسلامي است. 
ب‌ـ شناخت آسيب
دومين گام و شايد مهم‌ترين مرحله، تشخيص آسيب است. به‌طور كلي، در فرايند درمان، تشخيص بيماري مهم‌ترين مرحله است. در مرحلة شناخت آسيب‌هاي مسجد نيز مهم‌ترين آسيب‌هاي وضعيت كنوني مسجد در ايران، با اتكا بر نظرات صاحب‌نظران احصا شده است.
ج‌ـ شناخت علل بروز آسيب‌ها
 گام سوم، فرايند آسيب‌شناسي، شناخت علل بروز و استمرار آسيب‌هاست. در اين مرحله، به ريشه‌يابي آسيب‌ها پرداخته مي‌شود. در تحقيق حاضر، گام دوم و سوم در برخي موارد به‌صورت مشترك طي شده‌اند؛ به‌اين معنا كه در مرحلة قبل، مصاحبه‌شوندگان آسيب‌هايي را مطرح مي‌كردند كه خود علل و عامل بروز آسيب‌هاي ديگر بودند؛ يعني علاوه بر اينكه خود آسيب هستند، زمينه‌ساز برخي از آسيب‌هاي ديگر هستند. 
دـ بررسي پيامدها
 در اين مرحله آثار و پيامدهاي مترتب بر آسيب‌ها شناسايي مي‌شوند. 
ه‍ ـ ارائة راهكار
آخرين مرحله از اين فرايند، بيان چگونگي درمان بيماري يا بيان راهكار براي مواجهه با آسيب‌هاي وضعيت كنوني مساجد است. فرايند آسيب‌شناسي با بيان راه‌كارها و راه‌هاي درمان پايان مي‌گيرد.
الگوي آسيب شناسي
در بررسي‌هاي علمي، ارائه الگو به شناخت بهتر و دقيق‌تر ابعاد موضوع كمك مي‌كند. الگو تلاش نظام‌يافته‌ براي به تصوير كشيدن ابعاد، عناصر و روابط يك موضوع علمي به‌حساب مي‌آيند. الگو مي‌تواند قالبي را فراهم كند كه با آن مي‌توان مسئله‌اي را بررسي كرد، حتي اگر در شكل اوليه به پيش‌بيني درست منتهي نشود. الگو ممكن است خلأ‌هاي مهمي را كه در دانش ما آشكار نيستند، تذكر دهد و حوزه‌هاي پژوهشي موردنياز را نمايان سازد (سورين و تانكارد، 1381، ص 65-66). ازاين‌رو، براي آسيب‌شناسي كاربردي وضعيت مساجد در جامعة كنوني ايران، ارائه الگوي آسيب‌شناسي از اهميت ويژه‌اي برخوردار است.
روش تحقيق و جامعة آماري
اين تحقيق از حيث روش در زمرة پژوهش‌هاي كيفي جاي مي‌گيرد. مفهوم «پژوهش كيفي» طيف گسترده‌اي از روش‌هاي پژوهشي را دربرمي‌گيرد كه در اين تحقيق از روش ميداني و تكنيك مصاحبه ژرف با متخصصان استفاده شده است. در اين نوع مصاحبه، آنچه مورد توجه است، پي بردن به كيفيت و عمق مسئلة موردنظر است (رفيع‌پور، 1360، ص 305). متخصصان در اين نوع مصاحبه، پيكره‌ پيچيده‌اي از دانش دربارة موضوع موردمطالعه دارند. اين دانش، شامل تصوراتي صريح و بلاواسطه است و مصاحبه‌شونده به‌صورت هم‌زمان در پاسخ به يك سؤال باز، مي‌تواند آنها را بيان نمايد (فليك، 1382، ص 110).
جامعة آماري اين تحقيق شامل نخبگان حوزوي و دانشگاهي است. از ميان جامعة آماري، تعداد 23 نفر از استادان و نخبگان حوزه و دانشگاه، به روش نمونه‌گيري هدفمند گزينش شده‌اند. اين روش نمونه‌گيري، شامل افرادي مي‌شود كه بر اساس خصوصيات يا صفات ويژه‌اي انتخاب شده‌اند (ويمر و دومنيك، 1384، ص 126). از آنجاكه جامعه آماري اين پژوهش را نخبگان حوزوي و دانشگاهي تشكيل مي‌دهند، نمونه آماري مي‌بايست داراي صفاتي باشد كه با مفهوم «نخبه» هم‌خواني داشته باشد. ازاين‌رو، تلاش شده است افراد انتخاب‌شده از استادان و كارشناسان موفق و همچنين برگزيدگان و پژوهشگران برتر حوزة مسائل مسجد باشند.
براي تحليل داده‌هاي مصاحبه‌ها از روش تحليل مضمون استفاده شده است. تحليل مضمون، روشي كيفي براي شناخت، تحليل و گزارش الگوهاي موجود در داده‌هاي متني است. در اين روش تحليل، داده‌هاي متني پراكنده و متنوع‌به داده‌هايي غني، مفهومي و تفصيلي تبديل مي‌شود‌ (عابدي و ديگران، 1390). تحليل مضمون مصاحبه‌هاي انجام‌شده، داراي مراحل مختلفي است كه شامل: آشنايي با داده‌ها، كدگذاري اوليه، جست‌وجو و شناخت مضامين، ترسيم شبكه مضامين، تحليل شبكه مضامين و تدوين گزارش (همان). 
براي دستيابي به الگوي آسيب‌شناسي مسجد، متن مصاحبه‌ها پس از پياده‌سازي و تنظيم، با استفاده از روش تحليل مضمون، پردازش و تحليل شد و الگوي مذكور در مرحله ترسيم شبكه مضامين به دست آمد.
تبيين الگوي مفهومي
براي تبيين الگوي مفهومي آسيب‌شناسي وضعيت كنوني مسجد در ايران، مي‌بايست مسائل پيرامون مسجد را شناسايي و احصا كرد. بر اساس يافته‌هاي اين تحقيق، مسائل پيرامون مسجد در حوزه‌هاي گوناگوني قرار مي‌گيرند. اين حوزه‌ها را مي‌توان در سه گونة اصلي به شرح ذيل دسته‌بندي كرد:
1. حوزه‌هاي فرهنگي، سياسي، اجتماعي و اقتصادي جامعة ايران؛
2. عناصر، سازمان‌ها و نهادهاي مرتبط و يا دخيل در ادارة مسجد؛ 
3. نهادها و سازمان‌هاي فرهنگي و مذهبي موازي با مسجد.
1. حوزه‌هاي مختلف جامعه
بخش عمده‌اي از مسائل مسجد به اوضاع و شرايط امروز جامعه ايران مربوط مي‌شود. مسائل مسجد با مسائل گوناگون سياسي، فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي پيوند وثيقي دارد. بسياري از آسيب‌ها، علل، پيامدها و راه‌كارهاي بهبود و ارتقاء جايگاه مسجد در اين حوزه‌ها قرار مي‌گيرند. مسائلي نظير مديريت كلان فرهنگي، سياسي، اجتماعي و اقتصادي نيز در اين حوزه با مسجد در ارتباط است. شكل زير بيانگر تعامل مسجد با اين حوزه‌هاست:
شكل1. تعامل مسجد با حوزه¬های مختلف جامعه

حوزه فرهنگي
اين حوزه، فرهنگ جامعه در رابطه با مسجد و حضور فرهنگ مسجد در جامعه را دربرمي‌گيرد؛ يعني سؤال از اينكه حضور فرهنگ مسجد در جامعه چگونه است؟ چه مشكلات و آسيب‌هايي در فرهنگ جامعه در‌ خصوص مسجد وجود دارد؟ چه عواملي ممكن است در اين حوزه موجب بروز آسيب‌هاي مسجد شود؟ عملكرد مديريت كلان فرهنگي در رابطه با مسجد چگونه است؟ راه‌كارهاي فرهنگي رفع آسيب‌هاي مسجد كدام‌اند؟
حوزة سياسي
اين حوزه شامل رويكردهاي سياسي پس از انقلاب به مساجد است. گرچه كاركرد سياسي يكي از مهم‌ترين كاركردهاي مسجد به‌شمار مي‌رود، اما پس از پيروزي انقلاب اسلامي، به‌ويژه پس از پايان جنگ تحميلي، رويكرد سياسي به مساجد تغيير پيدا كرد. سياسي شدن مساجد پس از اين دوران، بيشتر تحت عناوين «سياست‌زدگي» يا «سياسي‌كاري» مطرح مي‌شود.
حوزة اجتماعي
اين حوزه شامل مسائلي نظير توسعة شهري، اشتغال، ابعاد اجتماعي مسجد و... مي‌شود. اين حوزه از مسائل درصدد پاسخ به سوالاتي از اين قبيل است: آسيب‌هاي اجتماعي مسجد چيست؟ آيا مساجد هم به حوزة اجتماعي آسيب مي‌رسانند؟ مديريت كلان اجتماعي با مسجد چه رابطه‌اي به لحاظ آسيب‌زايي يا آسيب‌پذيري دارد؟ رونق يا ركود مساجد چه پيامدهايي در اين حوزه ايجاد مي‌كند؟
حوزة اقتصادي
موضوعاتي از قبيل تأثير وضعيت اقتصادي مردم در توجه به مساجد و تأثير مديريت كلان اقتصادي در بهبود وضعيت مساجد از جملة مسائل اين حوزه است. مضامين اقتصاد مسجد نيز به دليل قرابتي كه با اقتصاد جامعه دارند، در اين حوزه قرار مي‌گيرند. ازاين‌رو، مباحث پيرامون اين حوزه شامل دو بخش كلي مي‌شود:
وضعيت اقتصادي جامعه و تأثير آن در رونق يا ركود وضعيت مسجد؛ يعني وضعيت اقتصادي مردم چه تأثيري در توجه و يا عدم توجه مردم به مسجد دارد؟ مديريت كلان اقتصادي چه نقشي در بروز آسيب‌هاي مساجد دارد؟
حوزه مسائل اقتصادي مسجد، بحثي ريشه‌دار در مسائل فقهي، سياسي، فرهنگي و اجتماعي است. اين حوزه در دو بخش قابل بررسي است: 
الف. رويكرد تئوريك به اقتصاد مسجد
اين رويكرد از منظر فقه سياسي و جامعه‌شناسي قابل بررسي است. در اين علوم، مي‌توان درباب سازوكار تأمين هزينه‌هاي مسجد بحث كرد. به نظر مي‌رسد، علل بروز بسياري از آسيب‌هاي اقتصادي مسجد ريشه در فقدان رويكرد مشخص در اين زمينه دارد.
ب. رويكرد عملي به اقتصاد مسجد
اين بخش نيز در دو مبحث قابل بررسي است: 1. سازوكار كنوني تأمين هزينه‌هاي مسجد، و مشكلات و آسيب‌هاي آن؛ 2. شيوة تخصيص درآمدهاي مسجد.
در ذيل حوزه‌هاي چهارگانه فوق، مسائل مديريت كلان جامعه نيز مطرح مي‌شود. به‌عبارت ديگر، مديريت كلان جامعه در اين حوزه‌ها مورد بررسي آسيب‌شناختي قرار مي‌گيرد. 
2. عناصر داخلي و سازمان‌هاي مرتبط
در ذيل مبحث عناصر و نهادهاي دخيل در مسجد، مسئله «مديريت مسجد» مطرح مي‌شود. در يك تعريف كلي، مفهوم مديريت عبارت است از: «فراگرد به‌كارگيري مؤثر و كارآمد منابع مادي و انساني بر مبناي يك نظام ارزشي پذيرفته‌شده، كه از طريق برنامه‌ريزي، سازماندهي، بسيج منابع و امكانات، هدايت و كنترل عمليات براي دستيابي به اهداف تعيين‌شده صورت مي‌گيرد» (صالحي اميري، 1387، 63). بنابراين، مديريت مسجد به‌عنوان سازماني الهي و معنوي، كه براساس آيات و روايات (ر.ك حرعاملي، 1409ق، ج 5، ص 197) هدف غايي آن رساندن بشر به كمال مطلوب دنيوي و اخروي است، عبارت است از: «اداره يك سازمان معنوي از طريق هماهنگ سازي منابع انساني، مالي و مادي، در جهت تحقق اهداف الهي و معنوي» (موظف رستمي، 1381، ص 20).
مديريت مسجد در سه سطح كلان، ميانه و خرد قابل بررسي است. در لاية كلان، مديريت مساجد حاكميت و رأس نظام و نيز دولت و مجلس قرار مي‌گيرند. در سطح مديريت ميانه مسجد، نهادهاي متولي امور فرهنگي و سازمان‌هاي متولي امور مساجد جاي مي‌گيرند. مديريت خرد مسجد نيز مديريت بر لايه داخلي مسجد با محوريت امام جماعت است. درواقع، امام جماعت را مدير مسجد مي‌دانند. ازاين‌رو، براي آسيب‌‌شناسي وضعيت مسجد در ايران مي‌بايست به مديريت ائمه جماعت بر مسجد توجه كرد.
شكل زير نشانگر ساختار سلسله‌مراتب مديريت مساجد، در ايران است: 
شکل 2. لایه‌ها و عناصر دخیل در اداره مساجد

بر اساس شكل فوق، ساختار مديريت مسجد در جامعه ايران از پنج لايه تشكيل شده است:
حاكميت و رأس نظام؛ دولت و مجلس؛ متوليان امور فرهنگي كشور؛ متوليان امور مساجد؛ مديريت خرد بر اجزاء و عناصر داخلي مسجد.
در توضيح لايه‌هاي فوق بايد گفت: مسجدداري از شئون ولي فقيه است. دولت اسلامي نيز وظيفه آباداني و ساخت مسجد را عهده‌دار است. متوليان امور فرهنگي نيز در اموري نظير توليد محتوا، زمينه‌سازي و فرهنگ‌سازي براي حضور اقشار مختلف مردم در مسجد دخيل‌اند. متوليان مستقيم ادارة مسجد هم در جامعه ما پرشمارند؛ در لاية دروني مديريت مسجد نيز امام جماعت، هيئت امنا، خادم، بسيج، كانون‌هاي فرهنگي- هنري، مأمومين و مخاطبان هم حضور دارند.
الف: عناصر داخلي مسجد 
اجزا و عناصر داخلي مسجد شامل امام جماعت، هيئت امنا، خادم، بسيج، كانون‌هاي فرهنگي- هنري و فضاي فيزيكي مسجد و مخاطبان مي‌شود. اين بخش به‌عنوان لاية داخلي مديريت مسجد نيز مطرح است. در ادامه توضيحاتي درباب هر كدام از اين اجزا و عناصر ارائه مي‌شود:
1. امام جماعت
«امام جماعت و يا «پيش‌نماز» به فردي اطلاق مي‌شود كه مردم در نماز جماعت، به او اقتدا مي‌كنند. امام جماعت مدير مجموعه مسجد است. به همين دليل، محور اصلي ادارة مسجد محسوب مي‌شود.
در تحليل آسيب‌شناختي امام جماعت در الگوي مفهومي پيشنهادي اين مقاله، ابعاد وجودي امام جماعت به دو بعد «شناختي» و «رفتاري» تقسيم مي‌شود: بُعد شناختي، شامل دانش، آگاهي و اطلاعات ديني، اجتماعي و همچنين دانش مديريت مسجد مي‌شود. بعد رفتاري، شامل رفتار و اخلاق فردي و اخلاق و رفتار اجتماعي است. «رفتار فردي» يعني آراستگي باطن و آراستگي ظاهر و «رفتار اجتماعي» يعني توانايي تعامل و برخورد مناسب با اقشار گوناگون جامعه، اعم از مخاطبان و غيرمخاطبان مسجد. توانايي اعمال مديريت بر مسجد نيز در بعد كنشي قرار مي‌گيرد.
بُعد شناختي
يكي از مهم‌ترين ويژگي‌هاي امام جماعت، بهره‌مندي از دانش ديني و نيز دانش موردنياز جهت مخاطب‌شناسي و برقراري تعامل سازنده و اثربخش با مخاطبان است. امام جماعت بايد عالم به علوم و معارف ديني و نيز آشناي با مسائل مستحدثه و دانش‌هاي زمانه باشد. از سوي ديگر، آشنايي با دانش مديريت، امام جماعت را در مديريت مسجد ياري مي‌رساند. 
بُعد رفتاري
توصيه‌هاي اكيد دين به اين بُعد از ابعاد شخصيتي امامان جماعت كه مهم‌ترين مبلغان دين به‌شمار مي‌آيند نشان از اهميت اين بُعد دارد. در روايتي از امام صادق آمده است «مردم را با غيرزبان و با عمل و كردار خود به دين حق دعوت كنيد» (كليني، 1365، ج 2، ص 78). اخلاق فردي و اجتماعي امام جماعت در ميزان اقبال مردم به مسجد نقش به‌سزايي دارد. بعد رفتاري امام جماعت به نوبه خود، شامل مؤلفه‌هاي فردي و اجتماعي به شرح ذيل است: 
كنش و رفتار فردي
رفتار فردي شامل دو مؤلفه آراستگي باطن و ظاهر است. مقصود از آراستگي باطن، بهره‌مندي امام جماعت از فضايل و صفات نيك اخلاقي است. منظور از آراستگي ظاهر، اهتمام امام جماعت به پاكيزگي، نظم در فعاليت‌ها، رعايت بهداشت فردي و مانند آن است.
كنش و رفتار اجتماعي
اين حوزه شامل چگونگي تعامل و برخورد امام جماعت با اقشار گوناگون جامعه، اعم از مخاطبان و غير مخاطبان مسجد مي‌شود. علاوه بر اين، افراد پيرامون امام جماعت نيز در اين حوزه قرار مي‌گيرند. اين افراد شامل خانواده، دوستان و آشنايان امام جماعت مي‌شود. چگونگي تعامل و رفتار امام جماعت با افراد پيرامون‌ و همچنين ويژگي‌هاي اين افراد در ميزان جاذبه و توجه مردم به سمت مسجد تأثيرگذار است. توانايي عملي امام جماعت در مديريت امور مسجد و برقراري توازن و انسجام ميان عناصر مرتبط با مسجد نيز در اين مقوله جاي مي‌گيرد.
2. هيئت امنا
از ديگر عناصر لاية داخلي مديريت مسجد، هيئت امنا است. هيئت امنا را مي‌توان شوراي مديريت مسجد نيز ناميد. نظارت بر برنامه‌ريزي‌ها، حل مشكلات، برگزاري مراسم و برنامه‌هاي جانبي و مديريت منابع مالي مسجد با همكاري امام جماعت به عهده اين شورا است. هيئت امنا نيز مانند امام جماعت داراي دو بعد شناختي و كنشي است. 
3. خادم
به شخص يا اشخاصي گفته مي‌شود كه در مساجد به امور نظافت، نگهداري، خدمات‌رساني به مراجعه‌كنندگان و مانند آن اشتغال دارند. خادم نيز مانند امام جماعت و هيئت امنا داراي دو بعد شناختي و كنشي است.
4. بسيج و كانون‌هاي فرهنگي ـ هنري
سابقة حضور بسيج و شكل‌گيري پايگاه‌هاي بسيج در مسجد مقارن با آغاز پيروزي انقلاب اسلامي است. پس از پايان جنگ، پايگاه‌هاي بسيج به‌عنوان نهادي تثبيت‌شده در كنار مساجد، به فعاليت خود ادامه دادند و به‌تدريج به فعاليت سياسي و فرهنگي پرداختند. كانون‌هاي فرهنگي نيز در دهة اخير به جمع عناصر دخيل در مديريت مسجد پيوسته است. برخي از مباحث آسيب‌شناسي وضعيت مسجد به بررسي عملكرد و چگونگي حضور اين دو عنصر در مساجد مربوط مي‌شود.
5. فضاي فيزيكي و معماري مسجد
اين عنصر در سه مقوله: 1. موقعيت فضايي مسجد؛ 2. معماري و مهندسي مسجد؛ 3. فضاي فيزيكي و بهداشتي قابل پي‌گيري است.
در آسيب‌شناسي فضاي فيزيكي مسجد بايد ضعف‌ها و كاستي‌هاي هريك از اين سه مقوله را بررسي كرد.
ب. سازمان‌ها و نهادهاي مرتبط 
در ارتباط با مسجد، برخي از سازمان‌ها و نهادها يا به‌عنوان متولي امور مساجد شناخته مي‌شوند، يا به علت متولي بودن در امور فرهنگي، با مساجد در ارتباط‌اند.
1. سازمان‌ها و نهادهاي متولي امور مساجد
از جمله ويژگي‌هاي مسجد در ايران، تعدد متوليان مستقيم اداره مسجد است. نهادهايي مانند مركز رسيدگي به امور مساجد، اداره اوقاف‌ و امور خيريه، سازمان تبليغات ‌اسلامي، سپاه پاسداران، بسيج، شهرداري‌ها و ميراث فرهنگي، با ذي‌حق دانستن خود در توليت امور مساجد، به سليقة خود در ادارة مساجد دخالت مي‌كنند. تعداد متوليان مسجد در ايران بين سيزده تا هفده نهاد مي‌باشند (كاشاني‌زاده، 1391، ص 42 و 98).
2. نهادهاي متولي امور فرهنگي
گروهي ديگر از سازمان‌ها و نهادهاي مرتبط با مسجد، نهادهاي متولي امور فرهنگي كشور هستند. اين قبيل نهادها، به‌رغم عدم دخالت مستقيم در ادارة مسجد، به‌عنوان نهادهاي زمينه‌ساز حضور فعال، پويا و اثربخش مسجد در جامعه، نقش به‌سزايي دارند. ضعف عملكرد متوليان امور فرهنگي مي‌تواند براي مساجد آسيب‌زا باشند. اين نهادها در اموري نظير توليد محتوا، زمينه‌سازي و فرهنگ‌سازي براي حضور اقشار مختلف مردم در مسجد و مانند آن دخالت دارند. حوزه‌هاي علميه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، آموزش و پرورش، كميسيون فرهنگي مجلس شوراي اسلامي، سازمان تبليغات اسلامي، صدا و سيما از جملة اين نهادها محسوب مي‌شوند. در ميان اين نهادها، جايگاه حوزة علميه به دليل تربيت روحانيون و ائمه جماعت مساجد از اهميت بيشتري برخوردار است. 
3. مراكز و سازمان‌هاي موازي
در جامعة امروز ايران نهادها و سازمان‌هاي متعددي در حوزة دين و فرهنگ به فعاليت مشغول هستند. اين سازمان‌ها در عرض مساجد به فعاليت مشغولند. به همين دليل از جهت كاركرد با مساجد هم‌پوشاني كاركردي دارند. بر اين اساس، در اين مقاله از آنها به نهاد‌هاي موازي مسجد تعبير شده است. تعامل، تقابل و يا رقابت مسجد با نهادهاي موازي، بخش ديگري از الگوي مفهومي آسيب‌شناسي را شامل مي‌شود. اين نهادها، به غير از حسينيه‌ها و برخي رسانه‌ها، قدمت چنداني ندارند و غالباً آغاز حياتشان به دهه‌هاي اخير برمي‌گردد. تقابل و يا تعامل اين نهادها در شكل زير آمده‌است: 
شکل 3: تقابل یا تعامل مسجد با نهادهای موازی

الف‌ـ حسينيه و اماكن مذهبي
به مراكز برگزاري مراسم و آئين عزاداري اهل‌بيت و ساير مراسم مذهبي مانند قرائت ادعيه و مجالس وعظ و سخنراني اطلاق مي‌شود. علاوه بر حسينيه، مكان‌هاي ديگري نظير «فاطميه»، «مهديه»، «حَسنيه»، «عباسيه»، «زينبيه» نيز براي برگزاري مراسم مذهبي وجود دارد. عموميت و فراگيري حسينيه‌ها، سبب رواج و كاربرد بيشتر اين اصطلاح از ساير امكان مذهبي شده است. 
ب‌ـ فرهنگ‌سرا
«فرهنگ‌سرا» به مجموعه‌اي فرهنگي و هنري اطلاق مي‌شود كه براي ارائه خدمات فرهنگي به شهروندان، توسط شهرداري‌ها ساخته مي‌شود. فرهنگ‌سرا داراي كاركردهايي مانند برگزاري جشنواره‌ها، برگزاري كارگاه‌هاي مختلف اعم از هنري، فرهنگي و اجتماعي، نمايشگاه‌هاي عرضه محصولات هنري ـ فرهنگي و... هستند. فرهنگ‌سرا امروزه مهم‌ترين نهاد موازي مسجد در حوزة فرهنگ است و در آسيب‌شناسي وضعيت كنوني مساجد ايران بايد به آن توجه ويژه‌اي صورت گيرد.
ج‌. رسانه‌ها
امروزه رشد شگفت‌آور فناوري‌ها و رسانه‌هاي اطلاعاتي و ارتباطي مدرن و اقبال گستردة اقشار گوناگون جامعه به اين رسانه‌ها، افزون بر ايجاد فرصت‌هاي خاص و بي‌بديل، تهديدها و چالش‌هاي مهمي را نيز فراروي جوامع گوناگون نهاده است. در اين زمينه، جوامع ديني با چالش‌هاي بيشتري مواجه هستند. فضاي كلان حاكم بر اين رسانه‌ها (ماهواره و اينترنت)، فضايي متكثر، سكولار و اباحه‌گرانه است. ازاين‌رو، بحث نسبت رسانه مدرن و مسجد (به عنوان نهادي ديني) از اهميت خاصي برخوردار است و چگونگي تعامل و يا رقابت اين دو نهاد، يكي از مباحث مهم در الگوي آسيب‌شناسي مسجد است. مباحث اين بخش در دو بعد محتوا و زمان قرار مي‌گيرند؛ يعني گاهي رابطه محتواي رسانه با مسجد موردنظر است و گاهي تداخل زماني استفاده از رسانه با زمان حضور و فعاليت در مسجد مورد توجه است.
د. نمازخانه‌ها
نمازخانه‌ها از جمله نهادهاي موازي مسجد هستند كه تنها كاركرد آنها، برگزاري نماز جماعت و يا اقامه فراداي نمازهاي روزانه است. امروزه تعداد نمازخانه‌هاي كشور، به اندازه تعداد مدارس، دانشگاه‌ها و ادارات و به تازگي مراكز تجاري و تفريحي مي‌رسد. رشد روزافزون تعداد نمازخانه‌ها و انتقال اصلي‌ترين كاركرد مساجد به اين مكان‌ها، سبب شده است نمازخانه‌ها به‌عنوان يكي از رقباي مسجد به‌شمار بيايند.
ه‍‌ . مصلي‌ها
يكي ديگر از مكان‌هاي متعامل يا رقيب با مسجد، مصلي‌ها هستند. مصلي به مكان‌هاي برگزاري نمازجمعه و اعياد فطر و قربان اطلاق مي‌شود. در تهران و برخي از شهرهاي بزرگ، هزينه‌هاي هنگفتي براي ساخت اين مكان‌ها اختصاص يافته‌ است. مصلي درواقع رقيب جدي مسجد جامع است؛ چراكه مهم‌ترين كاركرد مسجد جامع برگزاري نماز جمعه در آن است.
و. مجتمع‌هاي فرهنگي
مجتمع فرهنگي نهادي مشابه فرهنگ‌سر‌است، با اين تفاوت كه كاركردهاي بيشتري دارد. مجتمع‌هاي فرهنگي اصطلاحي است كه به مجموعه‌اي چند كاركردي اطلاق مي‌شود. مراكز تفريحي، تجاري، ورزشي و آموزشي از اجزاي تشكيل‌دهندة اين مجتمع‌ها هستند. امروزه مجتمع‌هاي فرهنگي را يكي ديگر از مراكزي مي‌دانند كه با مسجد موازي‌كاري مي‌كند. 
الگوي پيشنهادي
با عنايت به اين نوشتار، آسيب‌شناسي وضعيت مسجد در ايران مستلزم توجه به تمامي اجزا و عناصر دروني، سازمان‌ها و نهادهاي مرتبط و موازي مسجد و همچنين مسائل مختلف اجتماعي، فرهنگي و سياسي جامعه است. بنابراين، الگوي پيشنهادي اين مقاله جهت مطالعه و تحليل آسيب‌شناختي وضعيت مسجد در ايران به شرح ذيل در جدول آمده است: 
جدول شماره (2) الگوي پيشنهادي
مسائل پيرامون مسجد    حوزه‌هاي مختلف جامعه    حوزة مسائل فرهنگي    مديريت كلان 
        حوزة مسائل اجتماعي    
        حوزة مسائل سياسي    
        حوزة مسائل اقتصادي    
    اجزا و عناصر دخيل در ادارة مسجد    اجزا و عناصر داخلي    امام جماعت    بُعد شناختي    مديريت خُرد مسجد    مديريت مسجد
                بعد كنشي        
            هيئت امنا    بعد شناختي        
                بعد كنشي        
            خادم    بعد شناختي         
                بعد كنشي        
            مخاطبان مسجد        
            فضاي فيزيكي و ساختمان مسجد        
        سازمان‌ها و نهادهاي متولي    نهادها و سازمان‌هاي متولي امور مسجد    مديريت كلان مسجد    
            نهادهاي متولي امور فرهنگي        
    سازمان‌ها و نهادهاي موازي    حسينيه و اماكن مذهبي    تعامل و يا تقابل
        فرهنگ‌سرا    
        رسانه    
        نمازخانه‌    
        مجتمع فرهنگي    
        مصلي    
بررسي اجمالي جدول فوق نشان مي‌دهد كه الگوي پيشنهادي اين نوشتار، مدلي عملياتي و با قابليت كاربست در مطالعه آسيب‌شناختي وضعيت مسجد در ايران است. در توضيح اين نكته بايد گفت: در بررسي آسيب‌هاي وضعيت مسجد در ايران، مسائل پيرامون مسجد مورد مطالعه قرار مي‌گيرد؛ شناسايي علل و عوامل بروز آسيب‌ها، كانون نگاه را متوجه مديريت كلان جامعه، مديريت امور فرهنگي و مديريت خُرد مسجد مي‌كند. پيامدهاي آسيب‌ها نيز در حوزه‌هاي مختلف جامعه و خود مسجد قابل شناسايي است. همچنين در صورت اهتمام به ارائه راهكار براي رفع آسيب‌هاي مسجد، توجه به هريك عناصر و مؤلفه‌هاي اين مدل مي‌تواند زمينة ارائة راه‌كارهاي علمي، عملي و ثمربخش براي بهبود وضعيت مسجد در ايران را فراهم آورد.
نتيجه‌گيري
هدف اين مقاله، ارائه الگويي مفهومي جهت انجام مطالعات آسيب‌شناختي مسجد در ايران كنوني است. وضعيت فعلي مسجد در ايران با حوزه‌ها و مسائل گوناگوني در ارتباط است. اين حوزه‌ها، داراي اجزا و عناصري هستند كه هريك به‌طور مستقيم و يا غيرمستقيم با مسجد ارتباط دارند. بر اساس الگوي پيشنهادي اين مقاله، رونق مساجد و گسترش حضور اقشار مختلف جامعه در مسجد و تأثيرپذيري آنان از فرهنگ مسجد متأثر از عوامل گوناگوني است؛ اين عوامل در سطح كلان ريشه در حوزة فرهنگي، سياسي، اجتماعي و اقتصادي كشور دارند. در سطح ميانه و خرد نيز اين عوامل به ترتيب ريشه در حوزة مديريت امور فرهنگي در سطح سازمان‌هاي فرهنگي و حوزه نهادهاي متولي ادارة مسجد و حوزه مسائل خرد مانند چگونگي مديريت امام جماعت بر مسجد، چگونگي برخورد و تعامل هيئت امنا و خادم با مخاطبان و... دارند. به اين مسائل بايد موازي‌كاري نهادها و سازمان‌هاي فرهنگي و مذهبي را نيز افزود. حضور در اين مراكز و يا اختصاص زمان حضور در مسجد به استفاده از محتواي رسانه‌ها، سبب از دست رفتن فرصت حضور در مسجد مي‌شود. تعامل يا تقابل اين نهادها با مسجد مي‌تواند سبب رونق و يا عدم‌رونق مساجد شود. 
در توضيح سطوح مديريتي الگوي پيشنهادي بايد گفت: مديريت كلان جامعه در حوزه‌هاي اساسي كشور رابطه‌اي تأثيرگذار با ركود و يا رونق مسجد در ايران دارد. توجه به فعاليت‌هاي فرهنگي كارآمد، شناخت فرهنگ، شناخت جايگاه تأثيرگذار و فرهنگ‌ساز مسجد در جامعه، توجه ويژه به ظرفيت‌هاي نهفته در مسجد براي فعاليت‌هاي فرهنگي، شهرسازي، ترافيك، مديريت سياسي كشور و عدم بهره‌برداري مناسب از ظرفيت‌هاي مسجد در مسائل سياسي و حزبي، مديريت اقتصادي و وجود برخي مشكلات اقتصادي و در نتيجه، صرف وقت بيشتر مردم براي كسب درآمد و جبران كاستي‌هاي مادي در زندگي، از جمله مسائلي است كه رابطه مديريت كلان جامعه با مسائل و آسيب‌هاي مسجد را نشان مي‌دهد.
مديريت مسجد نيز در سه سطح مديريت كلان، ميانه و خُرد، مي‌تواند موجبات رونق و يا ركود مسجد را فراهم آورد. تعدد متوليان ادارة امور مساجد در ايران، يكي از مهم‌ترين چالش‌هاي وضع كنوني مسجد در ايران است. كم‌كاري، موازي‌كاري، پرداختن به امور حاشيه‌اي مسجد و... از جمله مسائلي است كه در مديريت كلان و ميانه مسجد مي‌بايست مورد تحليل آسيب‌شناسانه قرار گيرد. مديريت خُرد مسجد نيز نيازمند بررسي‌هاي علمي آسيب‌شناختي است. ارائة راه‌كارهاي عملي و مفيد در اين حوزه مي‌تواند موجب حضور گسترده اقشار مختلف جامعه در مساجد شود. مديريت خُرد مسجد بيش از همه، در منظر عموم مردم قرار دارد. كارآمدسازي اين بخش و ايجاد تعامل سازنده آن با مخاطبان و غيرمخاطبان مسجد، از عوامل مهم و تأثيرگذار در افزايش ميزان حضور و اثرپذيري مردم از مسجد است. 
و در پايان بيان اين نكته ضروري است كه وجود مساجد پررونق در جامعة ايران، تضمين‌كنندة پيشرفت و تعالي آحاد جامعه و نيز نظام اسلامي خواهد بود.